"Ai cũng là thiên tài. Nhưng nếu bạn đánh giá một con cá qua khả năng leocây của nó thì nó sẽ sống cả đời tin rằng mình là kẻ ngu ngốc." (AlbertEinstein)Nói chuyện với đứa em đang học cấp ba. Nó gặp khó khăn nghiêm trọng vớimôn văn, vấn đề muôn thuở của mấy thằng con trai khô khan yếu các mônxã hội. Ngồi một hồi để tư vấn cho nó vài lời khuyên, tôi nhớ lại câu chuyệnngụ ngôn về trường học loài vật mà tôi từng đọc được. Câu chuyện đượccho là của tác giả George Reavis.Truyện kể rằng một hôm, các loài thú vật quyết định rằng chúng phải làm gìđó thật vĩ đại để giải quyết các vấn đề mà thế giới đang đối mặt. Và thế làchúng mở ra một trường học.Tất cả loài vật đã thông qua một chương trình giảng dạy bao gồm: leo cây,chạy, bơi và bay. Để việc quản lý chương trình được dễ dàng hơn, mọi loàivật đều phải tham gia tất cả các môn học.Và rồi:Con vịt rất xuất sắc trong môn bơi lội, thậm chí là còn giỏi hơn cả thầy giáo.Nhưng nó chỉ đủ điểm đậu trong môn bay và rất tệ trong môn chạy. Vì vịtchạy rất chậm, nó phải ở lại trường sau giờ học và phải bỏ luôn cả bơi đểluyện tập môn chạy. Việc này tiếp diễn cho đến khi màng chân của nó bịrách toạc khiến vịt chỉ đạt điểm trung bìnhbtrong môn bơi. Vì ở trường, điểmtrung bình là chấp nhận được, nên chẳng ai lo lắng về điều đó trừ vịt.Con ngựa dẫn đầu lớp trong môn chạy, nhưng nó gặp khó khăn lớn vàonhững giờ học leo cây.Sóc thì rất giỏi trong môn leo cây, nhưng nó lại thất bại trong môn bay, khithầy giáo yêu cầu phải bay từ dưới đất lên thay vì từ ngọn cây xuống. Nó bịchuột rút vì phải cố gắng quá sức và sau đó bị bốn điểm trong môn leo và haiđiểm trong môn chạy.Đại bàng là một đứa trẻ hư đốn và thường xuyên bị kỷ luật nặng nề. Tronggiờ học leo trèo, nó vượt qua tất cả các học sinh khác và leo đến ngọn câysớm nhất nhưng khăng khăng đòi sử dụng cách riêng của nó để đến đích chứkhông phải dùng chân bám và leo từng bước như hướng dẫn.Kết thúc năm học, bạn đoán xem con vật nào có tổng điểm cao nhất? Đó làlươn, một con vật hết sức kỳ dị. Dù chẳng học môn nào xuất sắc, nhưng nócó thể bơi, chạy, leo và bay mỗi thứ một chút, nên nó đạt điểm trung bìnhmôn cao nhất và trở thành thủ khoa.Loài cầy thảo nguyên phản đối hệ thống đào tạo này vì ban quản lý nhàtrường từ chối thêm môn đào hang vào chương trình giảng dạy. Chúng quyếtđịnh không tham gia vào trường học và cho lũ con học việc ở chỗ của mộtcon lửng. Những con cầy sau đó hợp tác với lũ chim và chuột túi, mở mộttrường học tư nhân, và đạt được thành công vang dội.Câu chuyện này thường xuyên được các nhà giáo dục phương Tây sử dụngđể minh họa cho sự phiến diện của giáo dục chính quy thông qua trường lớp.Các trường học chính quy từ cấp một đến cấp ba thường xếp lớp dựa trêntuổi tác và giảng dạy một số môn nhất định. Theo nhà giáo dục người MỹLeo Buscaglia, phương pháp này có không ít hạn chế. Một mặt, việc xếp lớpdựa trên độ tuổi không đem lại lợi ích cho mọi học sinh, vì sự phát triển vềthể chất và tinh thần của con người là khác nhau dù cùng chung độ tuổi. Mặtkhác, sự đánh giá dựa trên một số môn học trong nhà trường không phát huyđược thế mạnh của mỗi cá nhân và làm hạn chế sự phát triển toàn diện củacon người.Tại Việt Nam, giáo dục nhà trường còn nhiều bất cập vì phải chạy đua theothành tích. Nhìn lại bản thân mình, tôi thấy điều này để lại những hậu quảnặng nề.Thời mới vào cấp ba, tôi đăng ký thi chuyên văn vì hồi đó với tôi học văn dễnhư uống nước. Mỗi đề bài đều tìm ý hay ý mới để viết, nên điểm văn cấphai lúc nào cũng cao nhất lớp. Đậu vô trường chuyên, cứ tưởng học mà nhưchơi, ai ngờ tan tành giấc mộng.Chương trình học nhồi nhét khủng khiếp, lớp 10 thì học chương trình lớp 11,lớp 11 thì học tiếp chương trình lớp 12, rồi 12 thì ôn lại những bài cũ. Ngàynào cũng có vài đề bài văn phải làm. Mỗi bài thơ truyện ngắn là ba, bốn bàitập làm văn khác nhau, hết đề này tới đề khác. Ý tưởng đâu mà đẻ ra liên tụcnhư vậy, nên không còn cách nào khác tôi đành xào nấu những bài cũ, cắtxén ý này ý nọ lắp ghép vào với nhau. Thầy dạy môn chuyên (thành thật xinlỗi các thầy) lên lớp giảng bài theo từng ý, cứ như vậy mà chép vô như rôbốt. Bởi vì học là để thi, mà thi thì chấm bài theo ý. Nên ngay cả môn vănthầy cũng phải dạy theo công sức sao cho học sinh thi đậu, đủ ý đúng ý củangười ra đề, chỉ biết chạy theo thôi chứ biết làm sao.Cả năm học cứ chạy theo các kỳ thi, hết thi chuyên đề, lại thi đội tuyểntrường, rồi thi học sinh giỏi tỉnh, đến thi Olympic 30/4, đến thi quốc gia. Mỗilần gần tới kỳ thi, tôi toàn thức dậy lúc 2 giờ sáng để học bài. Nhiều khi mệtquá học không nổi, nên lên lớp kiểm tra đành nộp giấy trắng. Bây giờ đã quamười mấy năm mà đôi khi nằm mơ vẫn thấy mình trễ thi, tới lộn phòng thi,không mặc quần áo đi thi, thật là ác mộng. Sau ba năm học chuyên văn, tôithấy mình tàn tạ như giẻ rách, tình yêu với môn văn tan tác như lá nát saumưa dông. Tôi trở nên căm ghét văn chương, và chuyển hướng sang họckinh tế.Ba năm cấp ba tôi chẳng nhớ gì nhiều, chỉ nhớ mãi một điều. Đó là hồi họcđội tuyển quốc gia, được học một người thầy đặc biệt. Nghe đồn thầy là mộttrong sáu thầy giáo dạy văn hay nhất Việt Nam một thời. Học thầy đâu cóvài ba buổi mà tôi nhớ suốt đời. Thầy bảo khi phân tích một bài văn bài thơnào đó mình phải chọn một con mắt. Con mắt đó là điểm ưng nhất trong bàivăn bài thơ, không cần theo ý ai, chỉ cần bản thân mình thấy thích là được.Phải tập trung làm rõ, phân tích nó, diễn giải tại sao mình thấy chỗ đó haychỗ đó đẹp. Rồi từ đó lấy nó làm cái hồn , làm sợi chỉ xuyên suốt, lan tỏa nóra, để biến nó thành điểm nhấn, đem sức sống cho bài viết của mình. Thầyngày xưa học cùng thời với Lê Anh Xuân, Hoàng Nhuận Cầm và nhiều thi sĩkhác. Mỗi lần giảng tới bài thơ bài văn nào là thầy kể giai thoại về người đó,lũ học trò chúng tôi ngồi nghe như nuốt từng lời, ghi chép không nhiều màcứ nhớ như in.Bởi vậy, tôi thấy điều đầu tiên và quan trọng nhất để học tốt (mà các thầy côlại thường bỏ qua) đó là cảm thụ. Như dạy văn, thì người dạy phải truyềncho học sinh cái tình yêu con chữ, cái hay cái đẹp của văn chương, cái chânthiện mỹ mà mỗi con người đều hướng tới, cái sinh động đầy màu sắc màvăn học phản ánh từ cuộc sống con người. Hay dạy toán, thì cái cần làm lànuôi dưỡng niềm đam mê logic, ứng dụng của toán học vào thực tế, vẻ đẹpcủa toán học. Nhưng thử hỏi có mấy ai làm được vậy. Vất vả với lương giáoviên ba cọc ba đồng, vừa dạy ở trường vừa lo dạy thêm, rồi vắt óc với cácthành tích chỉ tiêu, phải nâng điểm cấy số ảo để có bảng điểm đẹp đặng báocáo với cấp trên. Đó là chưa kể thời xưa "chuột chạy cùng sào mới vào sưphạm". một số thầy cô không đủ điểm vào trường khác nên mới học sư phạmchứ đâu phải là vì tình yêu bục giảng và tâm huyết với sự nghiệp giáo dục.Có người bạn bảo thấy tôi viết còn hay hơn cô giáo dạy văn. Tôi cười nghĩ,vì mấy cô giáo mà bạn thấy không có đủ tình yêu với văn chương đó thôi.Hoặc tình yêu đó vốn không hề tồn tại, hoặc tình yêu đó bị bào mòn bởi thựctế khắc nghiệt của cuộc sống. Không có tình yêu thì làm sao viết hay giảnghay, không có tình yêu thì làm sao truyền thụ được tình yêu tới lũ học trò.Bởi vậy có không biết bao nhiêu đứa học trò như tôi, theo đuổi vì sở thích,mà từ bỏ vì kiệt quệ và vỡ mộng. Những ngày trong nhà trường khôngnhững không bồi đắp tình yêu với văn chương mà còn tàn phá nó nữa. 1Nghĩ lại, đó chính là điểm yếu của hệ thống giáo dục hiện thời. Thay vì ươmmầm tình yêu với tri thức cho học trò thì lại hủy hoại nó. Thay vì nuôi dưỡngsự sáng tạo thì lại bóp chẹt cho nó chết đi. Nhà giáo dục người Mỹ NeilPostman từng nói: "Trẻ em đến trường với những dấu chấm hỏi và ra trườngvới những dấu chấm hết." Trường học truyền thống đôi khi làm thui chột đikhả năng tò mò, và lòng ham hiểu biết. Ở Việt Nam tình hình càng bi đáthơn. Từ nhỏ học trò đi học đã được dặn dò phải học giỏi đặng sau này mớicó công ăn việc làm, để lo cho gia đình phụng dưỡng cha mẹ. Chẳng thấy aidặn hãy học vì tình yêu tri thức. Tốt nghiệp cấp ba thi vào đại học cứ chọnđại ngành nào dễ kiếm việc làm. Rồi học xong bốn năm đại học cũng chẳngbiết mình thích gì muốn gì, tự hỏi ta sẽ làm chi đời ta. Rồi đâm đầu đi làmkiến ăn qua ngày. Rồi lấy vợ lấy chồng, sinh con đẻ cái, rồi già đi. Rồi nằmtrên giường bệnh nghĩ lại thời trai trẻ, nhớ ôi ta cũng đã một thời ước đượclàm kỹ sư nông nghiệp, ta đã một thời mơ mộng làm nhà văn, ta đã một thờimuốn làm nhạc sĩ, vũ công, làm thợ chụp ảnh, làm đầu bếp... Rồi lại tự hỏi:ta đã làm chi đời ta. Thế rồi cũng chết đi. Than ôi, kiếp người thử hỏi chỉnhư vậy thôi sao?Mỗi kỳ thi đại học đến, tôi lại thầm chúc các em sĩ tử chân cứng đá mềm,chúc các em kiên cường dũng cảm. Đường đời còn rộng và dài lắm. Đậu đạihọc chẳng khẳng định được gì, rớt đại học biết đâu là điềm phúc. Đừng họcvì trào lưu, hãy học vì ham thích. Theo đuổi tri thức đích thực, khám pháđam mê bản thân. Chú ý tới những điều mà xã hội và gia đình vẫn haykhuyên bảo, chưa chắc chúng là tốt nhất cho em. Hãy bảo trọng!