Câu 15. Khái niệm, kết cấu của tồn tại xã hội, ý thức xã hội. Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội. Ý nghĩa của vân đề này trong việc xây dựng nền văn hóa tiên tiến đậm đà bản sắc dân tộc ở Việt Nam hiện nay.

* Khái niệm, kết cấu của tồn tại xã hội, ý thức xã hội

       - Tồn tại xã hộidùng để chỉ phương diện sinh hoạt vật chất và các điều kiện sinh hoạt vật chất của xã hội.

      - Các yếu tố cấu thành tồn tại xã hội bao gồm: Phương thức sản xuất vật chất,điều kiện tự nhiên - hoàn cảnh địa lý, dân cư. Các yếu tố đó tồn tại trong mối quan hệ thống nhất biện chứng, tác động lẫn nhau tạo thành điều kiện sinh tồn và phát triển của xã hội, trong đó phương thức sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất.

      - Ý thức xã hội dùng để chỉ phương diện sinh hoạt tinh thần của xã hội, nảy sinh từ tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những gia đoạn phát triển nhất định.

         Ý thức xã hội và ý thức cá nhân có quan hệ với nhau nhưng không đồng nhất với nhau.

         Ý thức cá nhân là thế giới tinh thần của những con người riêng biệt, cụ thể. Ý thức của các cá nhân đều phản ánh tồn tại xã hội với mức độ khác nhau.

      - Kết cấu của ý thức xã hội: là llĩnh vực tinh thần của đời sống xã hội có cấu trúc hết sức phức tạp và có thể tiếp cận từ nhiều phương diện khác nhau.

+Theo nội dung và lĩnh vực phản ánh đời sống xã hội, ý thức xã hội bao gồm: ý thức chính trị, ý thức pháp quyền, ý thức đạo đức, ý thức thẩm mỹ, ý thức khoa học.

+  Theo trình độ phản ánh của ý thức xã hội với tồn tại xã hội thì ý thức xã hội được chia thành : ý thức xã hội thông thường và ý thức lý luận.

+ Nếu căn cứ theo 2 trình độ và 2 phương thức phản ánh đối với tồn tại xã hội có thể phân thành: tâm lý xã hội và hệ tư tưởng xã hội.

Trong  xã hội có giai cấp thì ý thức xã hội cũng có giai cấp , phản ánh  điều kiện sinh hoạt vật chất và lợi ích khác nhau, đối lập nhau giữa các giai cấp.

Mỗi giai cấp có đời sống sinh hoạt tinh thần đặc thù của nó, nhưng hệ tư tưởng thống trị  xã hội bao giờ cũng là hệ tư tưởng của giai cấp thống trị xã hội, nó ảnh hưởng đến ý thức của các giai cấp khác trong xã hội.

* Mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội

- Tồn tại xã hội có vai trò quyết định đối với ý thức xã hội

    + Ý thức xã hội là sự phản ánh đối với tồn tại xã hội và phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Ở những thời kỳ lịch sử khác nhau, điều kiện đời sống vật chất khác nhau thì ý thức xã hội cũng khác nhau. Mỗi khi tồn tại xa hội (nhất là phương thức sản xuất) biến đổi thì những tư tưởng và lý luận xã hội, những quan điểm về chính trị, pháp quyền, đạo đức, triết học, văn hóa, nghệ thuật... Tất yếu sẽ thay đổi theo.

    + Tồn tại xã hội quyết định sự  biến đổi của ý thức xã hội. Khi tồn tại xã hội nhất là phương thức sản xuất thay đổi thì ý thức xã hội cũng thay đổi theo; sự biên đổi của ý thức xã hội là sự phản ánh đối với sự biến đổi của tồn tại xã hội. Sự biến đổi của 1 thời đại nào đó sẽ không thể giải thích được nếu chỉ căn cứ vào ý thức của thời đại đó.

- Tính độc lập tương đối của ý thức xã hội

    + Ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn tại xã hội.

    + Ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội.

    + Ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình.

    + Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội trong sự phát triển của chúng.

    + Sự tác động trở lại của ý thức xã hội đối với tồn tại xã hội.