Cau 9. Phân tích mối quan hệ biện chứng giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội?

Viết lúc 5:06 chiều 31/08/2010 Sửa Xoá

Tồn tại xã hội là toàn bộ sinh hoạt vật chất và những điều kiện sinh hoạt vật chất khác của xã hội.

Các yếu tố cơ bản tạo thành tồn tại xh là phương thức sản xuất vật chất, các yếu tố thuộc về điều kiện tự nhiên " hoàn cảnh địa lý và dân cư " chúng thống nhất biện chứng với nhau tạo thành điều kiện sinh tồn và phát triển của xã hội,tróng đó phương thức sản xuất vật chất là yếu tố cơ bản nhất

,Ý thức xã hội là mặt sinh hoạt tinh thần của xã hội ,( bao gồm toàn bộ những quan điểm ,tư tưởng cùng những tình cảm.tâm trạng . của những cộng đồng xã hôi). nảy sinh tồn tại xã hội và phản ánh tồn tại xã hội trong những giai đoạn phát triển nhất định.

Vai trò quyết định của tồn tại xã hội đối với ý thức xã hội .

Tồn tại xã hội quyết định nội dung của ý thức xã hôi.nội dung của ý thức xã hội là sự phản ánh đối với tồn tại xã hội. phụ thuộc vào tồn tại xã hội

C.Mác viết: "... không thể nhận định về một thời đại đảo lộn như thế căn

cứ vào ý thức của thời đại ấy. Trái lại, phải giải thích ý thức ấy bằng những mâu thuẫn

của đời sống vật chất, bằng sự xung đột hiện có giữa các lực lượng sản xuất xã hội và

những quan hệ sản xuất xã hội

Những luận điểm trên đây đã bác bỏ quan niệm sai lầm của chủ nghĩa duy tâm

muốn đi tìm nguồn gốc của ý thức tư tưởng trong bản thân ý thức tư tưởng, xem tinh

thần, tư tưởng là nguồn gốc của mọi hiện tượng xã hội, quyết định sự phát triển xã hội

và trình bày lịch sử các hình thái ý thức xã hội tách rời cơ sở kinh tế - xã hội. Chủ nghĩa

duy vật lịch sử chỉ rõ rằng tồn tại xã hội quyết định ý thức xã hội, ý thức xã hội là sự

phản ánh của tồn tại xã hội, phụ thuộc vào tồn tại xã hội. Mỗi khi tồn tại xã hội, nhất là

phương thức sản xuất biến đổi thì những tư tưởng và lý luận xã hội, những quan điểm

về chính trị, pháp quyền, triết học, đạo đức, văn hóa, nghệ thuật, v.v. sớm muộn sẽ biến

đổi theo. Cho nên ở những thời kỳ lịch sử khác nhau nếu chúng ta thấy có những lý

luận, quan điểm, tư tưởng xã hội khác nhau thì đó là do những điều kiện khác nhau của

đời sống vật chất quyết định.

Quan điểm duy vật lịch sử về nguồn gốc của ý thức xã hội không phải dừng lại ở

chỗ xác định sự phụ thuộc của ý thức xã hội vào tồn tại xã hội, mà còn chỉ ra rằng, tồn

tại xã hội quyết định ý thức xã hội không phải một cách giản đơn trực tiếp mà thường

thông qua các khâu trung gian. Không phải bất cứ tư tưởng, quan niệm, lý luận hình thái

ý thức xã hội nào cũng phản ánh rõ ràng và trực tiếp những quan hệ kinh tế của thời đại,

mà chỉ khi nào xét đến cùng thì chúng ta mới thấy rõ những mối quan hệ kinh tế được

phản ánh bằng cách này hay cách khác trong các tư tưởng ấy.

Như vậy, triết học Mác - Lênin đòi hỏi phải có thái độ biện chứng khi xem xét sự

phản ánh tồn tại xã hội của ý thức xã hội.

Tính độc lập tương đối của ý thức xa họi

-Ý thức xã hội thường lạc hậu so với tồn tại xã hội

Lịch sử xã hội cho thấy, nhiều khi xã hội cũ đã mất đi, thậm chí đã mất rất lâu,

nhưng ý thức xã hội do xã hội đó sinh ra vẫn tồn tại dai dẳng. Tính độc lập tương đối này

biểu hiện đặc biệt rõ trong lĩnh vực tâm lý xã hội (trong truyền thống, tập quán, thói

quen, v.v.). V.I.Lênin cho rằng, sức mạnh của tập quán được tạo ra qua nhiều thế kỷ là sức

mạnh ghê gớm nhất.

Khuynh hướng lạc hậu của ý thức xã hội cũng biểu hiện rõ trong điều kiện của

chủ nghĩa xã hội. Nhiều hiện tượng ý thức có nguồn gốc sâu xa trong xã hội cũ vẫn tồn

tại trong xã hội mới như lối sống ăn bám, lười lao động, tệ tham nhũng, v.v..

ý thức xã hội thường lạc hậu hơn so với tồn tại xã hội là do những nguyên nhân sau

đây:

Một là, sự biến đổi của tồn tại xã hội do tác động mạnh mẽ, thường xuyên và trực

tiếp của những hoạt động thực tiễn của con người, thường diễn ra với tốc độ nhanh mà ý

thức xã hội có thể không phản ánh kịp và trở nên lạc hậu. Hơn nữa, ý thức xã hội là cái

phản ánh tồn tại xã hội nên nói chung chỉ biến đổi sau khi có sự biến đổi của tồn tại

xã hội.

Hai là, do sức mạnh của thói quen, truyền thống, tập quán cũng như do tính lạc

hậu, bảo thủ của một số hình thái ý thức xã hội.

Ba là, ý thức xã hội luôn gắn với lợi ích của những nhóm, những tập đoàn người,

những giai cấp nhất định trong xã hội. Vì vậy, những tư tưởng cũ, lạc hậu thường được các lực lượng xã hội phản tiến bộ lưu giữ và truyền bá nhằm chống lại các lực lượng xã hội

tiến bộ.

Những ý thức lạc hậu, tiêu cực không mất đi một cách dễ dàng. Vì vậy, trong sự

nghiệp xây dựng xã hội mới phải thường xuyên tăng cường công tác tư tưởng, đấu tranh

chống lại những âm mưu và hành động phá hoại của những lực lượng thù địch về mặt tư

tưởng, kiên trì xoá bỏ những tàn dư ý thức cũ, đồng thời ra sức phát huy những truyền

thống tư tưởng tốt đẹp.

- ý thức xã hội có thể vượt trước tồn tại xã hội

Khi khẳng định tính thường lạc hậu hơn của ý thức xã hội so với tồn tại xã hội,

triết học mácxít đồng thời thừa nhận rằng, trong những điều kiện nhất định, tư tưởng

của con người, đặc biệt những tư tưởng khoa học tiên tiến có thể vượt trước sự phát

triển của tồn tại xã hội, dự báo được tương lai và có tác dụng tổ chức, chỉ đạo hoạt động

thực tiễn của con người, hướng hoạt động đó vào việc giải quyết những nhiệm vụ mới

do sự phát triển chín muồi của đời sống vật chất của xã hội đặt ra.

Khi nói tư tưởng tiên tiến có thể đi trước tồn tại xã hội, dự kiến được quá trình

khách quan của sự phát triển xã hội thì không có nghĩa nói rằng trong trường hợp này ý

thức xã hội không còn bị tồn tại xã hội quyết định nữa. Tư tưởng khoa học tiên tiến

không thoát ly tồn tại xã hội, mà phản ánh chính xác, sâu sắc tồn tại xã hội.

- ý thức xã hội có tính kế thừa trong sự phát triển của mình

Lịch sử phát triển đời sống tinh thần của xã hội cho thấy rằng, những quan điểm

lý luận của mỗi thời đại không xuất hiện trên mảnh đất trống không mà được tạo ra trên

cơ sở kế thừa những tài liệu lý luận của các thời đại trước.

Do ý thức có tính kế thừa trong sự phát triển, nên không thể giải thích được một

tư tưởng nào đó nếu chỉ dựa vào những quan hệ kinh tế hiện có, không chú ý đến các

giai đoạn phát triển tư tưởng trước đó. Lịch sử phát triển của tư tưởng cho thấy những

giai đoạn hưng thịnh hoặc suy tàn của triết học, văn học, nghệ thuật, v.v. nhiều khi

không phù hợp hoàn toàn với những giai đoạn hưng thịnh hoặc suy tàn của kinh tế.

Tínhchất kế thừa trong sự phát triển của tư tưởng là một trong những nguyên nhân nói rõ vì

sao một nước có trình độ phát triển tương đối kém về kinh tế nhưng tư tưởng lại ở trình

độ phát triển cao. Thí dụ, nước Pháp thế kỷ XVIII có nền kinh tế phát triển kém nước

Anh, nhưng tư tưởng thì lại tiên tiến hơn nước Anh; so với Anh, Pháp thì nước Đức ở

nửa đầu thế kỷ XIX lạc hậu về kinh tế, nhưng đã đứng ở trình độ cao hơn về triết học.

Trong xã hội có giai cấp, tính chất kế thừa của ý thức xã hội gắn với tính chất giai

cấp của nó. Những giai cấp khác nhau kế thừa những nội dung ý thức khác nhau của các

thời đại trước. Các giai cấp tiên tiến tiếp nhận những di sản tư tưởng tiến bộ của xã hội

Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội trong sự phát triển của

chúng

Sự tác động qua lại giữa các hình thái ý thức xã hội làm cho ở mỗi hình thái ý

thức có những mặt, những tính chất không thể giải thích được một cách trực tiếp bằng

tồn tại xã hội hay bằng các điều kiện vật chất.

Lịch sử phát triển của ý thức xã hội cho thấy, thông thường ở mỗi thời đại, tùy

theo những hoàn cảnh lịch sử cụ thể có những hình thái ý thức nào đó nổi lên hàng đầu

và tác động mạnh đến các hình thái ý thức khác. ở Hy Lạp cổ đại, triết học và nghệ thuật

đóng vai trò đặc biệt to lớn; còn ở Tây Âu trung cổ thì tôn giáo ảnh hưởng mạnh mẽ đến

mọi mặt tinh thần xã hội như triết học, đạo đức, nghệ thuật, chính trị, pháp quyền. ở giai

đoạn lịch sử sau này thì ý thức chính trị lại đóng vai trò to lớn tác động đến các hình thái

ý thức xã hội khác. ở Pháp nửa sau thế kỷ XVIII và ở Đức cuối thế kỷ XIX, triết học va'

văn học là công cụ quan trọng nhất để tuyên truyền những tư tưởng chính trị, là vũ đài

của cuộc đấu tranh chính trị của các lực lượng xã hội tiên tiến. Trong sự tác động lẫn

nhau giữa các hình thái ý thức, ý thức chính trị có vai trò đặc biệt quan trọng, ý thức

chính trị của giai cấp cách mạng định hướng cho sự phát triển theo chiều hướng tiến bộ

của các hình thái ý thức khác. Trong điều kiện của nước ta hiện nay, những hoạt động tư

tưởng như triết học, văn học nghệ thuật, v.v. mà tách rời đường lối chính trị đúng đắn

của Đảng sẽ không tránh khỏi rơi vào những quan điểm sai lầm, không thể đóng góp

tích cực vào sự nghiệp cách mạng của nhân dân.

- ý thức xã hội tác động trở lại tồn tại xã hội

Chủ nghĩa duy vật lịch sử không những chống lại quan điểm duy tâm tuyệt đối

hóa vai trò của ý thức xã hội, mà còn bác bỏ quan điểm duy vật tầm thường, hay chủ

nghĩa duy vật kinh tế phủ nhận tác dụng tích cực của ý thức xã hội trong đời sống xã

hội. Ph.Ăngghen viết: "Sự phát triển của chính trị, pháp luật, triết học, tôn giáo, văn học,

nghệ thuật v.v. đều dựa trên cơ sở sự phát triển kinh tế. Nhưng tất cả chúng cũng có ảnh

hưởng lẫn nhau và ảnh hưởng đến cơ sở kinh tế"1.

Mức độ ảnh hưởng của tư tưởng đối với sự phát triển xã hội phụ thuộc vào những

điều kiện lịch sử cụ thể; vào tính chất của các mối quan hệ kinh tế mà trên đó tư tưởng

nảy sinh; vai trò lịch sử của giai cấp mang ngọn cờ tư tưởng; vào mức độ phản ánh đúng

đắn của tư tưởng đối với các nhu cầu phát triển xã hội; vào mức độ mở rộng của tư

tưởng trong quần chúng. Cũng do đó, ở đây cần phân biệt vai trò của ý thức tư tưởng

tiến bộ và ý thức tư tưởng phản tiến bộ đối với sự phát triển xã hội.

Như vậy, nguyên lý của chủ nghĩa duy vật lịch sử về tính độc lập tương đối của ý

thức xã hội chỉ ra bức tranh phức tạp của lịch sử phát triển của ý thức xã hội và của đời

sống tinh thần xã hội nói chung; nó bác bỏ mọi quan điểm siêu hình, máy móc, tầm

thường về mối quan hệ giữa tồn tại xã hội và ý thức xã hội.