Caâu 23: (daøi) Phaân tích noäi dung quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh nhöõng söï thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi. YÙ nghóa phöông phaùp luaän cuûa quy luaät naøy?

1. Phaïm truø Chaát vaø Löôïng

*Chaát laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ tính quy ñònh khaùch quan voán coù cuûa söï vaät, laø söï thoáng nhaát höõu cô cuûa nhöõng thuoäc tính laøm cho söï vaät noù laø noù chöù khoâng phaûi laø caùi khaùc.

Thuoäc tính cuûa söï vaät laø nhöõng tính chaát, nhöõng traïng thaùi, nhöõng yeáu toá caáu thaønh söï vaät,... ñoù laø nhöõng caùi voán coù cuûa söï vaät töø khi söï vaät ñöôïc sinh ra hoaëc ñöôïc hình thaønh trong söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa noù. Tuy nhieân, thuoäc tính chæ ñöôïc boäc loä ra thoâng qua söï taùc ñoäng qua laïi vôùi caùc söï vaät, hieän töôïng khaùc. Chaát boäc loä ra thoâng qua thuoäc tính, nhöng chaát vaø thuoäc tính khoâng phaûi coù yù nghóa nhö nhau. Chaát laø ñaëc ñieåm hoaøn chænh cuûa söï vaät hay hieän töôïng, coøn thuoäc tính chæ ñöùng veà moät maët naøo ñoù maø vaïch roõ söï vaät hay hieän töôïng. Do vaäy, chæ coù nhöõng thuoäc tính cô baûn toång hôïp laïi taïo thaønh chaát cuûa söï vaät. Chaát phaûn aùnh baûn chaát cuûa söï vaät vaø hieän töôïng, noù lieân heä khaéng khít vôùi moät hình thöùc oån ñònh naøo ñoù cuûa vaän ñoäng hay cuûa nhieàu söï vaän ñoäng. Khi thuoäc tính caên baûn thay ñoåi thì chaát cuûa söï vaät thay ñoåi. Chaát laø söï toång hôïp cuûa nhieàu thuoäc tính; ñoàng thôøi moãi thuoäc tính laïi ñöôïc coi laø moät chaát khi ñöôïc xem xeùt trong moät quan heä khaùc. Moãi söï vaät vöøa coù moät chaát nhöng cuõng coû theå coù raát nhieàu chaát, chaát cuûa söï vaät hay hieän töôïng loä ra trong söï taùc ñoäng laãn nhau vôùi söï vaät hay hieän töôïng khaùc. Chaát khoâng toàn taïi ñoäc laäp, taùch rôøi vôùi baûn thaân söï vaät hay hieän töôïng. Ph.AÊngghen noùi "... chaát khoâng toàn taïi, maø chæ coù söï vaät coù chaát môùi toàn taïi ...". Chaát vaïch roõ giôùi haïn phaân chia söï vaät vaø hieän töôïng naøy vôùi söï vaät vaø hieän töôïng khaùc. Chaát laø thuoäc tính khaùch quan cuûa söï vaät vaø hieän töôïng. Traùi vôùi caùc heä thoáng trieát hoïc duy taâm vaø ñieâu hình coi chaát laø moät phaïm truø chuû quan, phuï thuoäc vaøo caûm giaùc cuûa con ngöôøi, chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng, chaát cuõng laø hieän thöïc khaùch quan gioáng nhö baûn thaân vaät chaát ñang vaän ñoäng vaäy. Chaát cuûa söï vaät vaø hieän töôïng coøn ñöôïc quy ñònh bôûi phöông thöùc lieân keát giöõa caùc yeáu toá taïo thaønh, nghóa laø bôûi keát caáu cuûa söï vaät.

*Löôïng laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ tính quy ñònh voán coù cuûa söï vaät veà maët soá löôïng, quy moâ, trình ñoä, nhòp ñieäu cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuõng nhö caùc thuoäc tính cuûa söï vaät.

Löôïng, cuõng nhö chaát, noù toàn taïi khaùch quan vaø khoâng taùch rôøi baûn thaân söï vaät, hieän töôïng. Löôïng cuûa söï vaät chöa noùi leân söï khaùc nhau giöõa noù vôùi söï vaät khaùc; maø löôïng bieåu thò kích thöôùc daøi hay ngaén, soá löôïng nhieàu hay ít, quy moâ lôùn hay nhoû, trình ñoä cao hay thaáp, nhòp ñieäu nhanh hay chaäm... Tính quy ñònh veà löôïng cuõng phong phuù nhö tính quy ñònh veà chaát; moãi thöù ñeàu theo caùc maët khaùc nhau maø phaûn aùnh caùc hình thöùc ña daïng cuûa vaät chaát ñang vaän ñoäng. Löôïng cuûa söï vaät ñöôïc bieåu thò baèng con soá (nhaø cao 5 taàng); coù tröôøng hôïp löôïng bieåu thò döôùi daïng tröøu töôïng vaø khaùi quaùt (trình ñoä nhaän thöùc, yù thöùc traùch nhieäm cao hay thaáp cuûa moät coâng nhaân); coù tröôøng hôïp löôïng laø nhaân toá beân trong cuûa söï vaät (1 phaân töû oâxy (O2) do 2 nguyeân töû oâxy hôïp thaønh); coù tröôøng hôïp löôïng laø nhaân toá beân ngoaøi cuûa söï vaät (chieàu daøi, chieàu roäng, chieàu cao cuûa söï vaät). Söï phaân bieät chaát vaø löôïng cuûa söï vaät vaø hieän töôïng chæ mang tính töông ñoái, chuùng coù theå chuyeån hoùa cho nhau khi thay ñoåi quan heä, coù nhöõng tính quy ñònh trong moái quan heä naøy laø chaát cuûa söï vaät, song trong moái quan heä khaùc laïi bieåu thò löôïng cuûa söï vaät, vaø ngöôïc laïi.

2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa Chaát vaø Löôïng

Baát kyø söï vaät vaø hieän töôïng naøo cuõng laø söï thoáng nhaát bieän chöùng giöõa chaát vaø löôïng. Söï thoáng nhaát höõu cô aáy giöõa tính quy ñònh veà chaát vaø tính quy ñònh veà löôïng goïi laø ñoä cuûa söï vaät hay hieän töôïng.

* Ñoä laø phaïm truø trieát hoïc chæ söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø löôïng, ñoä laø giôùi haïn maø trong ñoù söï thay ñoåi veà löôïng cuûa söï vaät chöa laøm thay ñoåi caên baûn veà chaát cuûa söï vaät aáy. Trong ñoä, söï vaät vaãn coøn laø noù chöù chöa bieán thaønh caùi khaùc. Taïi ñieåm giôùi haïn maø söï thay ñoåi veà löôïng ñaõ ñuû laøm thay ñoåi veà chaát cuûa söï vaät ñöôïc goïi laø ñieåm nuùt.

* Ñieåm nuùt laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ thôøi ñieåm maø taïi ñoù söï thay ñoåi veà löôïng ñaõ ñuû laøm thay ñoåi veà chaát cuûa söï vaät. Quaù trình bieán ñoåi veá chaát cuûa söï vaät ñöôïc goïi laø böôùc nhaûy.

* Böôùc nhaûy laø phaïm truø trieát hoïc ñuøng ñeå chæ söï chuyeån hoùa veà chaát cuûa söï vaät ñoù söï thay ñoåi veà löôïng cuûa söï vaät tröôùc ñoù gaây neân.

Caùc nhaø trieát hoïc sieâu hình ñaõ phuû nhaän söï toàn taïi thöïc teá nhöõng böôùc nhaûy, do hoï tuyeät ñoái hoùa tính tieäm tieán, tính daàn daàn cuûa söï thay ñoåi veà löôïng. Pa.Heâghen ñaõ pheâ phaùn quan ñieåm ñoù vaø cho raèng, tính tieäm tieán chæ laø söï thay ñoåi veá löôïng, töùc laø caùi ñoái laäp vôùi söï thay ñoåi veà chaát. Chæ baèng phaïm truø tính tieäm tieán thì khoâng theå giaûi thích ñöôïc söï xuaát hieän cuûa chaát môùi. OÂng cho raèng baát kyø söï thay ñoåi naøo veà chaát cuõng laø söï ñöùt ñoaïn cuûa tieäm tieán veà löôïng, ñoù laø böôùc nhaûy. Cuõng veà ñieåm naøy, V.I.Leânin nhaán maïnh: "Tính tieäm tieán maø khoâng coù böôùc nhaûy voït thì khoâng giaûi thích ñöôïc gì caû" . Böôùc nhaûy laø söï keát thuùc moät giai ñoaïn phaùt trieån cuûa söï vaät vaø laø ñieåm khôûi ñaàu cuûa moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi. Noù laø söï giaùn ñoaïn trong quaù trình vaän ñoäng phaùt trieån lieân tuïc cuûa söï vaät.

Nhö vaäy, söï phaùt trieàn cuûa baát kyø cuûa söï vaät naøo cuõng baét ñaàu töø söï tích luõy veà löôïng trong ñoä nhaát ñònh cho tôùi ñieåm nuùt ñeå thöïc hieän böôùc nhaûy veà chaát. Song ñieåm nuùt khoâng coá ñònh maø coù theå thay ñoåi do taùc ñoäng cuûa ñieàu kieän chuû quan vaø khaùch quan quy ñònh. Nghóa laø, muoán coù chaát môùi, tröôùc heát phaûi tích luõy veà löôïng ñeán ñoä cho pheùp, ñeå chuyeån sang chaát môùi. Ví duï, muoán trôû thaønh cöû nhaân kinh teá, tröôùc heát phaûi tích luõy kieán thöùc chuyeân moân ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Kinh teá trong 4 naêm, thi toát nghieäp ñoã, chính laø ñieåm nuùt chuyeån töø chaát "sinh vieân" thaønh chaát môùi "cöû nhaân kinh teá".

Chaát môùi ra ñôøi coù theå laøm thay ñoåi quy moâ, nhòp ñieäu cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa söï vaät; nghóa laø taïo ñieàu kieän löôïng môùi xuaát hieän. Ví duï, khi chaát loûng chuyeån sang chaát hôi laøm cho toác ñoä vaän ñoäng hôi nöôùc nhanh hôn, theå tích hôi nöôùc lôùn hôn, ñoä hoøa tan khaùc vôùi tröôùc ...

Quy luaät nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh thay ñoåi veà chaát coù maët ôû moïi lónh vöïc, thí duï:

Trong hoùa hoïc: O + O '! O2 (oâxy) + O '! O3 (oâzoân)

CH4 + CH2 '! C2H6 (meâtan) + CH2 '! C3H8 (proâpan) + CH2 '! C4H10 (Butan)

Trong toaùn hoïc: coù moät hình chöõ nhaät, ngöôøi ta coù theå taêng vaø giaûm chieàu roäng. Nhöng söï taêng vaø giaûm ñoù phaûi trong giôùi haïn nhaát ñònh thì noù vaãn coøn laø hình chöõ nhaät. Neáu taêng chieàu roäng baèng chieàu daøi thì hình chöõ nhaät seõ bieán thaønh hình vuoâng - chaát seõ bieán ñoåi. Hoaëc giaûm chieàu roäng = 0 thì hình chöõ nhaät trôû thaønh ñöôøng thaúng.

Trong thöïc tieãn caùch maïng: quaù trình chuyeån bieán cuûa caùc phong traøo caùch maïng Vieät Nam laø quaù trình thay ñoåi veà löôïng daõn ñeán söï thay ñoåi veà chaát: töø phong traøo Xoâ Vieát Ngheä Tónh (1930-1931) ñeán phong traøo daân chuû choáng phaùt xít (1936-1939) ñeán cao traøo giaûi phoùng daân toäc (1939-1945) vaø Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945 laø cuoäc thaéng lôïi vó ñaïi cuûa daân toäc.

Trong lónh vöïc saûn xuaát: coâng nhaân nghieân cöùu laøm ra saûn phaåm laàn thöù nhaát, ruùt kinh nghieäm quaù trình nghieân cöùu laøm ra saûn phaåm laàn thöù hai chaát löôïng toát hôn. Neáu coâng nhaân chòu ñaàu tö nghieân cöùu theå lieân tuïc cho ra ñôøi saûn phaåm laàn sau bao giôø cuõng chaát löôïng vaø ña daïng hôn laàn ñaàu.

* Caùc hình thöùc cô baûn cuûa böôùc nhaûy

+ Söï thay ñoåi veà chaát cuûa söï vaät vaø hieän töôïng heát söùc daïng vaø phong phuù vôùi nhieàu hình thöùc khaùc nhau. Coù theå quy thaønh hai hình thöùc cô baûn: böôùc nhaûy ñoät bieán vaø böôùc nhaûy daàn daàn.

Böôùc nhaûy ñoät bieán laø böôùc nhaûy ñöôïc thöïc hieän trong moät thôøi gian raát ngaén laøm thay ñoåi chaát cuûa toaøn boä keát caáu cô baûn cuûa söï vaät. Böôùc nhaûy daàn daàn laø böôùc nhaûy ñöôïc thöïc hieän töø töø, töøng böôùc, baèng caùch tích luõy daàn daàn nhöõng nhaân toá cuûa chaát môùi vaø maát ñi daàn daàn nhöõng nhaân toá cuûa chaát cuõ. Böôùc nhaûy daàn daàn khaùc vôùi söï thay ñoåi daàn daàn veà löôïng cuûa söï vaät. Böôùc nhaûy daàn daàn laø söï chuyeån hoùa daàn daàn töø chaát naøy sang chaát khaùc, coøn söï thay ñoåi daàn daàn veà löôïng laø söï tích luyõ veà löôïng ñeå ñeán moät giôùi haïn nhaát ñònh seõ chuyeån hoùa veà chaát. Böôùc nhaûy ñoät bieán khoâng phaûi laø ngaãu nhieân, maø dieãn ra hôïp quy luaät.

+ Caên cöù vaøo quy moâ thöïc hieän böôùc nhaûy cuûa söï vaät coù böôùc nhaûy toaøn boä vaø böôùc nhaûy cuïc boä.

Böôùc nhaûy toaøn boä laø böôùc nhaûy laøm thay ñoåi chaát cuûa toaøn boä caùc maët, caùc yeáu toá caáu thaønh söï vaät. Böôùc nhaûy cuïc boä laø böôùc nhaûy laøm thay ñoåi chaát cuûa nhöõng maët, nhöõng yeáu toá rieâng leû cuûa söï vaät vaø hieän töôïng.

+ Khi xem xeùt söï thay ñoåi veá chaát cuûa xaõ hoäi ngöôøi ta coøn phaân chia söï thay ñoåi ñoù ra thaønh thay ñoåi coù tính chaát caùch maïng vaø thay ñaõ coù tính tieán hoùa.

Caùch maïng laø söï thay ñoåi maø trong quaù trình ñoù dieãn ra söï caûi taïo caên baûn veà chaát cuûa söï vaät, khoâng phuï thuoäc vaøo söï caûi taïo ñoù dieãn ra nhö theá naøo (ñoät bieán hay daàn daàn). Coøn tieán hoùa laø söï thay ñoåi veà löôïng cuøng vôùi nhöõng bieán ñoåi nhaát ñònh veà chaát, nhöng laø chaát khoâng caên baûn cuûa söï vaät.

Toùm laïi, noäi dung cuûa quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh nhöõng thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi nhö sau:

Baát kyø söï vaät naøo cuõng laø söï thoáng nhaát giöõa chaát vaø löôïng söï thay ñoåi daàn daàn veà löôïng trong khuoân khoá cuûa ñoä tôùi ñieåm nuùt seõ daãn ñeán söï thay ñoåi veà chaát cuûa söï vaät thoâng qua böôùc nhaûy; chaát môùi ra ñôøi taùc ñoäng trôû laïi söï thay ñoåi cuûa löôïng môùi. Quaù trình taùc ñoäng ñoù dieãn ra lieân tuïc laøm cho söï vaät khoâng ngöøng phaùt trieån, bieán ñoåi .

3. YÙ nghóa phöông phaùp luaän

+ Phaûi bieát tích luõy veà löôïng ñeå laøm bieán ñoåi veà chaát cuûa söï vaät: Trong hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn ai cuõng bieát raèng muoán coù chaát môùi thì phaûi tích luõy veà löôïng ñeán ñoä cho pheùp seõ chuyeån sang chaát môùi. Tuy nhieân, vaán ñeà laø ôû choã bieát caùch tích luõy veà löôïng, nghóa laø khoâng ñöôïc noân noùng, chuû quan khi chöa coù söï tích luõy veà löôïng ñeán ñoä chín ñaõ muoán thöïc hieän böôùc nhaûy.

+ Phaûi coù quyeát taâm tieán haønh böôùc nhaûy. Nghóa laø luoân choáng tö töôûng baûo thuû, chôø ñôïi khoâng daùm thöïc hieän böôùc nhaûy khi ñaõ coù söï tích luõy ñaày ñuû veà löôïng, hoaëc keùo daøi söï tích luõy, chæ nhaán maïnh ñeán söï bieán ñoåi daàn daàn veà löôïng.. seõ kìm haõm söï phaùt trieån cuûa söï vaät vaø hieän töôïng.

+ Phaûi bieát vaän duïng linh hoaït caùc hình thöùc böôùc nhaûy trong cuoäc soáng. Söï vaän duïng linh hoaït caùc hình thöùc cuûa böôùc nhaûy tuøy thuoäc vaøo vieäc phaân tích ñuùng ñaén nhöõng ñieàu kieän khaùch quan vaø nhaân toá chuû quan cuõng nhö söï hieåu bieát quy luaät naøy. Tuøy theo töøng tröôøng hôïp cuï theå, töøng ñieàu kieän cuï theå töøng quan heä cuï theå ñeå löïa choïn hình thöùc böôùc nhaûy cho phuø hôïp ñeå ñaït tôùi chaát löôïng vaø hieäu quaû cao trong hoaït ñoäng cuûa mình.

Quy luaät naøy ñöôïc vaän duïng trong thöïc tieãn caùch maïng ôû Vieät Nam raát sinh ñoäng:

- Trong caùch maïng choáng thöïc daân, ñeá quoác, Ñaûng ta ñaõ naém ñöôïc quy luaät cuûa söï bieán ñoåi, vaän duïng lyù luaän ñoù vaøo thöïc tieãn. Chuùng ta phaûi xaây döïng löïc löôïng caùch maïng daàn daàn, töø nhoû ñeán lôùn, töø nhöõng traän ñaùnh nhoû ñeán traän ñaùnh lôùn, töø ñaùnh du kích ñeán traän ñaùnh chính quy. Quaù trình phaùt trieån cuûa phong traøo caùch maïng ñöôïc bieán ñoåi daàn daàn. Trong khaùng chieán choáng thöïc daân Phaùp (1946-1954) chuùng ta ñaõ lôùn maïnh daàn veà caùc maët quaân söï, chính trò vaø ngoaïi giao. Ví duï, töø chieán thaéng Vieät Baéc Thu-Ñoâng (1947), chieán thaéng bieân giôùi (1950), chieán thaéng Hoøa Bình, Taây Baéc (1952-1953), cho ñeán chieán thaéng Ñieän Bieân Phuû (1954) laøm chaán ñoäng ñòa caàu.

Söï bieán ñoåi daàn daàn veà quaân söï ñaõ taïo ra söï bieán ñoåi veà chaát. Thöïc daân Phaùp phaûi ñaàu haøng. Hoøa bình laäp laïi ôû Ñoâng Döông, mieàn Baéc hoaøn toaøn giaûi phoùng. Ñaát nöôùc ta böôùc sang giai ñoaïn môùi thay ñoåi haún veà chaát.

Cuõng lyù giaûi nhö vaäy, cuoäc khaùng chieán choáng Myõ ôû Mieàn Nam cuõng laø moät quaù trình bieán ñoåi veà löôïng. Töø chieán thaéng chieán tranh ñaëc bieät (1961-1965) ñeán chieán tranh cuïc boä (1965-1968). Töø chieán tranh cuïc boä chuùng ta ñaõ chieán thaéng chieán löôïc Vieät Nam hoùa chieán tranh vaø Ñoâng Döông hoùa (1969-1973) cuûa ñeá quoác Myõ vaû cuoái cuøng chuùng ta ñaõ môû chieán dòch toång tieán coâng vaø noåi daäy muøa xuaân 1975 giaûi phoùng mieàn Nam, ñænh cao cuûa noù laø Chieán dòch Hoà Chí Minh (ngaøy 30/4/ 1975).

- Ngaøy nay, trong coâng cuoäc ñoåi môùi, xaây döïng neán kinh teá ñaát nöôùc, chuùng ta cuõng öùng duïng phöông phaùp luaän cuûa quy luaät löôïng chaát.

Quaù trình phaùt trieån neàn kinh teá ñaát nöôùc trong giai ñoaïn hieän nay khoâng theå noùng voäi. Phaûi xaây döïng cô sôû vaät chaát töø ñaàu, phaûi tích luõy vaø taän duïng söùc maïnh cuûa caùc thaønh phaàn kinh teá, phaùt ñoäng söùc maïnh cuûa toaøn daân, cuûa caùc nguoàn löïc kinh teá cuûa ñaát nöôùc, noâng nghieäp, coâng nghieäp, thuûy saûn, naêng löôïng daàu khí, du lòch, dòch vuï... taát caû taïo neân söùc maïnh to lôùn cuûa neàn kinh teá quoác daân. Chính vì vaäy, neàn kinh teá nöôùc ta hieän nay ñaõ ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu to lôùn. Toång thu nhaäp

GDP ñaõ ñaït vaø vöôït chæ tieâu keá hoaïch.

Keát luaän: Quy luaät chuyeån hoùa töø nhöõng thay ñoåi veà löôïng thaønh nhöõng thay ñoåi veà chaát vaø ngöôïc laïi chæ roõ caùch thöùc vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät, hieän töôïng.

Caâu 32: Trình baøy caùc quan nieäm khaùc nhau veà baûn chaát cuûa nhaän thöùc?

Nhaän thöùc laø gì? Con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc theá giôùi ñöôïc hay khoâng? Laø moät maët cuûa vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc maø moïi traøo löu, khuynh höôùng trieát hoïc khaùc nhau, ñaëc bieät laø trieát hoïc truyeàn thoáng, phaûi giaûi quyeát. Khuynh höôùng hoaøi nghi - baát khaû tri khoâng chæ nghi ngôø tính xaùc thöïc cuûa tri thöùc maø coøn nghi ngôø caû söï toàn taïi cuûa baûn thaân theá giôùi beân ngoaøi, coøn neáu giaû söû coù toàn taïi cuûa theá giôùi beân ngoaøi thì lyù trí cuûa con ngöôøi cuõng khoâng coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc noù. Khuynh höôùng khaû tri duø coù thöøa nhaän naêng löïc nhaän thöùc theá giôùi cuûa (lyù trí) con ngöôøi, nhöng caùc traøo löu trieát hoïc cuï theå laïi baát ñoàng saâu saéc ôû quan nieäm veà baûn chaát, nguoàn goác, ñoäng löïc, con ñöôøng, caùch thöùc nhaän thöùc, ôû quan nieäm veà baûn tính vaø tieâu chuaån chaân lyù...

+ Chuû nghóa duy taâm chuû quan do xuaát phaùt töø quan ñieåm coi caûm giaùc (caùi taâm lyù) laø neàn taûng cuûa theá giôùi (caùi vaät lyù) neân cho raèng nhaän thöùc chæ laø söï tìm hieåu hoaït ñoäng caûm giaùc, laø söï thieát laäp caùc moái lieân heä taâm lyù xaûy ra beân trong con ngöôøi.

+ Chuû nghóa duy taâm khaùch quan do xuaát phaùt töø quan ñieåm coi yù nieäm tuyeät ñoái (linh hoàn vuõ truï, lyù tính theá giôùi...) laø neàn taûng cuûa theá giôùi neàn khaúng ñònh nhaän thöùc chæ laø söï hoài töôûng, taùi hieän laïi yù nieäm tuyeät ñoái toàn taïi ôû ñaâu ñoù beân ngoaøi con ngöôøi moät caùch naêng ñoäng saùng taïo.

+ Chuû nghóa duy vaät cuõ xuaát phaùt töø quan ñieåm ñuùng coi nhaän thöùc laø söï phaûn aùnh hieän thöïc khaùch quan vaøo trong boä oùc cuûa con ngöôøi, vaø khaúng ñònh con ngöôøi coù khaû naêng nhaän thöùc ñöôïc theá giôùi, nhöng do bò haïn cheá bôûi tính sieâu hình - maùy moùc, tính tröïc quan maø khoâng thaáy ñöôïc tính naêng ñoäng saùng taïo cuûa quaù trình nhaän thöùc, khoâng thaáy ñöôïc vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc...

+ Khi keá thöøa caùc thaønh töïu khoa hoïc vaø tö duy trieát hoïc, ñoàng thôøi khaéc phuïc nhöõng nhöôïc ñieåm treân, chuû nghóa duy vaät bieän chöùng xuaát phaùt töø boán luaän ñieåm: moät laø, toàn taïi theá giôùi vaät chaát ôû beân ngoaøi con ngöôøi vaø ñoäc laäp vôùi caûm giaùc, tö duy, nhaän thöùc (yù thöùc) cuûa con ngöôøi, noù laø nguoàn goác, noäi dung cuûa moïi nhaän thöùc; hai laø, nhaän thöùc laø moät quaù trình bieän chöùng, naêng ñoäng saùng taïo; ba laø, con ngöôøi coù naêng löïc nhaän thöùc theá giôùi, veà nguyeân taéc, khoâng coù caùi khoâng theå bieát maø- chæ coù caùc hieän nay chöa bieát maø thoâi; boán laø, thöïc tieãn laø cô sôû chuû yeáu vaø tröïc tröïc tieáp cuûa nhaän thöùc cho raèng, nhaän thöùc laø moät quaù trình phaûn aùnh bieän chöùng, naêng ñoäng saùng taïo theá giôùi khaùch quan vaøo trong boä oùc con ngöôøi thoâng qua hoaït ñoäng thöïc tieãn lòch söû - xaõ hoäi. Ñoù laø quaù trình:

- Chuû theå - con ngöôøi coù lôïi ích, muïc ñích, taøi naêng, yù chí, naêng löïc... - taùi hieän laïi khaùch theå - moät boä phaän cuûa theá giôùi khaùch quan - döôùi daïng caùc hình aûnh tinh thaàn.

- Chuû theå ñi töø caùi rieâng ñeán caùi chung, töø caùi ngaãu nhieân ñôn caùi taát nhieân quy luaät, töø hieän töôïng ñeán baûn chaát, töø baûn chaát keùm saâu saéc ñeán baûn chaát saâu saéc hôn nhaèm ñaït muïc tieâu tröôùc maét laø coù ñöôïc nhöõng hieåu bieát (tri thöùc) ngaøy caøng ñaày ñuû chính xaùc hôn veà theá giôùi khaùch quan.

- Xaûy ra döïa treân cô sôû thöïc tieãn lòch söû - xaõ hoäi vaø quay veà phuïc vuï thöïc tieãn lòch söû - xaõ hoäi.

Caâu 33: Thöïc tieãn laø gì? Phaân tích vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc.

1. Thöïc tieãn laø gì?

+ Tröôùc C.Maùc, moät soá nhaø trieát hoïc duy taâm, ñaëc bieät laø Ph.Heâghen, ñaõ tieáp caän ñöôïc phaïm truø thöïc tieãn, ñaõ phaùt hieän ra baûn tính naêng ñoäng saùng taïo cuûa noù vaø ñeà cao noù, nhöng hoï môùi hieåu thöïc tieãn nhö laø moät daïng hoaït ñoäng saùng taïo cuûa caùi tinh thaàn maø khoâng thaáy ñöôïc noù laø moät hoaït ñoäng hieän thöïc, vaät chaát, caûm tính cuûa con ngöôøi ... Trong khi ñoù, caùc nhaø trieát hoïc duy vaät, keå caû L.Phoiôbaéc, hieåu ñöôïc tính vaät chaát cuûa thöïc tieãn nhöng laïi coi thöïc tieãn chæ laø hoaït ñoäng vaät chaát taàm thöôøng mang tính baûn naêng cuûa con ngöôøi ... Vì vaäy, lyù luaän nhaän thöùc cuûa hoï coøn maéc nhieàu haïn cheá, trong ñoù haïn cheá lôùn nhaát laø khoâng hieåu ñuùng thöïc tieãn, khoâng thaáy ñöôïc vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc.

+ Khi keá thöøa nhöõng yeáu toá hôïp lyù vaø khaéc phuïc nhöõng thieáu soùt cuûa caùc nhaø trieát hoïc tieàn boái, caùc nhaø saùng laäp ra chuû nghóa duy vaät bieän chöùng ñaõ mang laïi moät caùch hieåu duy vaät vaø khoa hoïc veà thöïc tieãn, vaïch ra vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc cuõng nhö ñoái vôùi söï toàn taïi vaø phaùt trieån xaõ hoâïi loaøi ngöôøi. Vieäc xaây döïng vaø ñöa phaïm truø thöïc tieãn vaøo lyù luaän laø moät böôùc ngoaëc mang tính caùch maïng cuûa lyù luaän noùi chung, lyù luaän nhaän thöùc noùi rieâng. Vì vaäy, V.I.Leâ nin môùi nhaän xeùt: "Quan ñieåm veà ñôøi soáng, veà thöïc tieãn, phaûi laø quan ñieåm thöù nhaát vaø cô baûn cuûa lyù luaän veà nhaän thöùc".

a) Ñònh nghóa Chuû nghóa duy vaät bieän chöùng cho raèng: Neáu hoaït ñoäng baûn naêng cuûa loaøi vaät giuùp noù thích nghi vôùi moâi tröôøng, thì hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi thöôøng ñeán caûi taïo theá giôùi nhaèm thoûa maõn nhu caàu cuûa mình vaø vöôn leân naém giöõ vai troø laøm chuû theá giôùi. Neáu loaøi vaät chæ soáng baèng caùch töï thoaû maõn vôùi nhöõng gì maø töï nhieân cung caáp cho mình döôùi daïng coù saün, thì con ngöôøi muoán toàn taïi phaûi lao ñoäng taïo ra cuûa caûi vaät chaát ñeå töï nuoâi soáng mình. Ñeå lao ñoäng coù hieäu quaû, con ngöôøi phaûi cheá taïo vaø söû duïng coâng cuï lao ñoäng. Baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn lao ñoäng, con ngöôøi ñaõ taïo neân nhöõng vaät phaåm khoâng coù saün trong töï nhieân nhöng caàn thieát cho mình. Vaø thoâng qua lao ñoäng, con ngöôøi coù quan heä raøng buoäc vôùi nhau taïo neân coäng ñoàng xaõ hoäi. Nhôø vaøo thöïc tieãn, con ngöôøi ñaõ taùch ra khoûi theá giôùi töï nhieân, toân vinh mình trong vuõ truï, vaø cuõng nhôø vaøo thöïc tieãn, con ngöôøi quay veà soáng hoøa hôïp vôùi theá giôùi xung quanh, ñeå qua ñoù con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi toàn taïi vaø phaùt trieån. Nhö vaäy, thöïc tieãn laø phöông thöùc toàn taïi cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi, laø hoaït ñoäng cô baûn, taát yeáu, phoå bieán, mang tính baûn chaát cuûa con ngöôøi, noùi ngaén goïn, thöïc tieãn laø phaïm truø trieát hoïc duøng ñeå chæ toaøn boä hoaït ñoäng vaät chaát coù muïc ñích, mang tính lòch söû - xaõ hoäi cuûa con ngöôøi nhaèm caûi taïo töï nhieân vaø xaõ hoäi.

b. Caùc hình thöùc cô baûn Thöïc tieãn ñöôïc tieán haønh trong caùc quan heä xaõ hoäi, vaø luoân thay ñoåi cuøng vôùi quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Trình ñoä phaùt trieån cuûa thöïc tieãn noùi leân trình ñoä chinh phuïc töï nhieân vaø laøm chuû xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Baát cöù hình thöùc hoaït ñoäng naøo cuûa thöïc tieãn cuõng goàm nhöõng yeáu toá chuû quan nhö nhu caàu, muïc ñích, lôïi ích, naêng löïc, trình ñoä cuûa con ngöôøi ñang hoaït ñoäng thöïc tieãn vaø nhöõng yeáu toá khaùch quan nhö phöông tieän, coâng cuï, ñieàu kieän vaät chaát (hay tinh thaàn ñaõ ñöôïc vaät chaát hoùa) do theá heä tröôùc ñeå laïi vaø ñieàu kieän töï nhieân xung quanh. Thöïc tieãn coù theå ñöôïc chia ra thaønh caùc hình thöùc cô baûn nhö thöïc tieãn saûn xuaát vaät chaát, thöïc tieãn chính trò - xaõ hoäi, thöïc tieãn thöïc nghieäm khoa hoïc, vaø caùc hình thöùc khoâng cô baûn nhö thöïc tieãn toân giaùo, thöïc tieãn ñaïo ñöùc, thöïc tieãn phaùp luaät...

+ Thöïc tieãn saûn xuaát vaät chaát laø hình thöùc hoaït ñoäng nguyeân thuûy nhaát, cô baûn nhaát; bôûi vì noù quyeát ñònh söï hình thaønh, toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, laø cô sôû khoâng chæ quy ñònh caùc hình thöùc hoaït ñoäng thöïc tieãn khaùc maø coøn quy ñònh moïi hình thöùc hoaït ñoäng soáng cuûa con ngöôøi, noù khoâng chæ caûi bieán töï nhieân maø coøn caûi taïo luoân caû baûn thaân con ngöôøi.

+ Thöïc tieãn chính trò - xaõ hoäi laø hình thöùc hoaït ñoäng cao nhaát, quan troïng nhaát; bôûi vì noù laøm bieán ñoåi caùc quan heä xaõ hoäi, taùc ñoäng ñeán söï thay ñoåi cuûa caùc cheá ñoä xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

+ Thöïc tieãn thöïc nghieäm khoa hoïc gaén lieàn vôùi söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa khoa hoïc vaø cuûa caùc cuoäc caùch maïng khoa hoïc - coâng ngheä, noù ngaøy caøng trôû neân quan troïng; bôûi vì noù thuùc ñaåy maïnh meõ caùc hình thöùc hoaït ñoäng thöïc tieãn khaùc...

2. Vai troø cuûa thöïc tieãn ñoái vôùi nhaän thöùc

a) Thöïc tieãn laø nguoàn goác, laø ñoäng löïc cuûa nhaän thöùc

Moät maët, con ngöôøi coù quan heä vôùi theá giôùi khoâng phaûi baét ñaàu baèng lyù luaän maø baèng thöïc tieãn. Chính trong quaù trình hoaït ñoäng thöïc tieãn caûi taïo theá giôùi maø nhaän thöùc ôû con ngöôøi hình thaønh vaø phaùt trieån. Baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn, con ngöôøi taùc ñoäng vaøo theá giôùi, buoäc theá giôùi phaûi boäc loä nhöõng thuoäc tính, quy luaät cuûa mình ñeå cho con ngöôøi nhaän thöùc. Ban ñaàu con ngöôøi thu nhaän nhöõng taøi lieäu caûm tính; sau ñoù, tieán haønh nhöõng thao taùc lyù tính nhö so saùnh, phaân tích, toång hôïp, tröøu töôïng hoùa, khaùi quaùt hoùa ... ñeå phaûn aùnh nhöõng quy luaät, baûn chaát cuûa söï vaät, hieän töôïng trong theá giôùi. Nhö vaäy, thöïc tieãn cung caáp taøi lieäu cho nhaän thöùc (lyù luaän), moïi trí thöùc ñaõ hình thaønh ôû trình ñoä, giai ñoaïn naøo, xeùt ñeán cuøng, ñeàu baét nguoàn töø thöïc tieãn.

Maët khaùc, cuõng baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn, con ngöôøi bieán ñoåi theá giôùi vaø bieán ñoåi baûn thaân mình. Trong quaù trình ñoù, con ngöôøi khoâng ngöøng naâng cao naêng löïc vaø trình ñoä nhaän thöùc cuûa mình ñeå ñaøo saâu vaø môû roäng nhaän thöùc, khaùm phaù ra caùc bí maät cuûa theá giôùi nhaèm giaûi quyeát hieäu quaû caùc nhieäm vuï do thöïc tieãn ñaët ra. Ñeå hoaït ñoäng thöïc tieãn hieäu quaû, caàn phaûi coù tri thöùc chính xaùc hôn. Muoán vaäy, phaûi toång keát, khaùi quaùt kinh nghieäm, xaây döïng lyù luaän, nghóa laø, thöïc tieãn thuùc ñaåy söï ra ñôøi vaø phaùt trieån maïnh meõ caùc ngaønh khoa hoïc. Nhö vaäy, thöïc tieãn luoân ñeà ra nhu caàu, nhieäm vuï, phöông höôùng phaùt trieån cuûa nhaän thöùc, nghóa laø luoân thuùc ñaåy nhaän thöùc phaùt trieån.

b) Thöïc tieãn laø muïc ñích cuûa nhaän thöùc Nhaän thöùc (lyù luaän, khoa hoïc) chæ coù yù nghóa thaät söï khi chuùng ñöôïc vaän duïng vaøo thöïc tieãn nhaèm giaûi quyeát caùc nhieäm vuï do thöïc tieãn ñaët ra, giuùp caûi taïo theá giôùi hieäu quaû. Vì vaäy, moïi keát quaû cuûa nhaän thöùc luoân thöïc hieän vai troø höôùng daãn, chæ ñaïo hoaït ñoäng thöïc tieãn, giuùp thöïc tieãn naâng cao naêng löïc caûi taïo cuûa chính mình.

Caâu 36: Phöông phaùp laø gì? Haõy trình baøy caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc.

1. Phöông phaùp laø gì?

a) Ñònh nghóa: Phöông phaùp laø heä thoáng caùc yeâu caàu ñoøi hoûi chuû theå phaûi tuaân thuû ñuùng trình töï nhaèm ñaït ñöôïc muïc ñích ñaët ra moät caùch toái öu. Trong ñôøi thöôøng, phöông phaùp ñöôïc hieåu laø caùch thöùc, thuû ñoaïn ñöôïc chuû theå söû duïng nhaèm ñaït muïc ñích nhaát ñònh.

b) Nguoàn goác, chöùc naêng: Quan nieäm duy vaät bieän chöùng khoâng chæ coi phöông phaùp coù nguoàn goác khaùch quan, ñöôïc xaây döïng töø nhöõng hieåu bieát veà thuoäc tính vaø quy luaät toàn taïi trong theá giôùi maø coøn chæ roõ vai troø raát quan troïng cuûa noù trong hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi . Phöông phaùp laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa phöông phaùp luaän. Tö duy khoa hoïc luoân höôùng ñeán vieäc xaây döïng vaø vaän duïng caùc phöông phaùp nhö coâng cuï tinh thaàn ñeå nhaän thöùc vaø caûi taïo hieäu quaû theá giôùi. Muoán chinh phuïc theá giôùi khoâng theå khoâng xaây döïng vaø vaän duïng hieäu quaû caùc phöông phaùp thích öùng cho töøng lónh vöïc hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi.

c) Phaân loaïi: Phöông phaùp khaùc nhau khoâng chæ veà noäi dung yeâu caàu maø coøn khaùc nhau veà phaïm vi vaø lónh vöïc aùp duïng.

* Döïa treân phaïm vi aùp duïng phöông phaùp ñöôïc chia thaønh: Phöông phaùp rieâng - phöông phaùp aùp duïng cho töøng ngaønh khoa hoïc; Phöông phaùp chung - phöông phaùp aùp duïng cho nhieàu ngaønh khoa hoïc; Phöông phaùp phoå bieán - phöông phaùp aùp duïng cho moïi ngaønh khoa hoïc, cho toaøn boä hoaït ñoäng nhaän thöùc vaø thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Caùc phöông phaùp phoå bieán chính laø caùc quan ñieåm, nguyeân taéc cuûa trieát hoïc, maø tröôùc heát laø cuûa pheùp bieän chöùng - phöông phaùp bieän chöùng. Caùc phöông phaùp bieän chöùng ñöôïc xaây döïng töø laø dung tri thöùc chöùa trong caùc nguyeân lyù, quy luaät, phaïm truø cuûa pheùp bieän chöùng duy vaät, vaø chuùng taùc ñoäng trong söï hoã trôï laãn nhau.

* Döïa treân lónh vöïc aùp duïng, phöông phaùp ñöôïc chia thaønh: Phöông phaùp hoaït ñoäng thöïc tieãn - phöông phaùp aùp duïng trong lónh vöïc hoaït ñoäng thöïc tieãn caûi taïo theá giôùi cuûa con ngöôøi (bao goàm caùc loaïi phöông phaùp cô baûn nhö phöông phaùp hoaït ñoäng lao ñoäng saûn xuaát vaø phöông phaùp hoaït ñoäng chính trò - xaõ hoäi); Phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc - phöông phaùp aùp duïng trong quaù trình nghieân cöùu khoa hoïc. Coù nhieàu phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc khaùc nhau coù quan heä bieän chöùng vôùi nhau. Trong heä thoáng caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc, moãi phöông phaùp ñeàu coù vò trí nhaát ñònh, aùp duïng hieäu quaû cho moãi loaïi ñoái töôïng nghieân cöùu nhaát ñònh; vì vaäy khoâng ñöôïc coi caùc phöông phaùp coù vai troø nhö nhau hay cöôøng ñieäu phöông phaùp naøy haï thaáp phöông phaùp kia, maø phaûi bieát söû duïng toång hôïp caùc phöông phaùp.

2. Caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc

Phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc bao goàm caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc ôû trình ñoä kinh nghieäm vaø caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc ôû trình ñoä lyù thuyeát.

a) Caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc ôû trình ñoä kinh nghieäm Ñeå xaây döïng, khaúng ñònh hay baùc boû moät giaû thuyeát khoa hoïc, ñeå cuûng coá, hoaøn chænh caùc lyù thuyeát khoa hoïc caàn phaûi tieán haønh phöông phaùp quan saùt khoa hoïc, phöông phaùp thí nghieäm khoa hoïc.

+ Quan saùt khoa hoïc: Quan saùt khoa hoïc laø phöông phaùp nghieân cöùu kinh nghieäm thoâng qua tri giaùc coù chuû ñích (theo chöông trình laäp saün) cuûa chuû theå (nhaø khoa hoïc) ñeå xaùc ñònh caùc söï kieän (thuoäc tính, quan heä) cuûa khaùch theå (söï vaät, hieän töôïng) rieâng leû trong ñieàu kieän töï nhieân voán coù cuûa noù. Ñeå hoã trôï cho caùc giaùc quan, ñeå naâng cao ñoä chính xaùc vaø tính khaùch quan cuûa keát quaû quan saùt, caùc nhaø khoa hoïc thöôøng söû duïng caùc phöông tieän, coâng cuï ngaøy caøng tinh vi, nhanh nhaïy.

+ Thí nghieäm khoa hoïc: Thí nghieäm khoa hoïc laø phöông phaùp nghieân cöùu kinh nghieäm thoâng qua tri giaùc coù chuû ñích (theo chöông trình laäp saün) cuûa chuû theå (nhaø khoa hoïc) ñeå xaùc ñònh caùc söï kieän (thuoäc tính, quan heä) cuûa khaùch theå (söï vaät, hieän töôïng) rieâng leû trong ñieàu kieän nhaân taïo, nghóa laø coù söû duïng caùc phöông tieän vaät chaát ñeå can thieäp vaøo traïng thaùi töï nhieân cuûa khaùch theå, ñeå buoäc noù boäc loä ra nhöõng thuoäc tính quan heä caàn khaûo saùt döôùi daïng "thuaãn khieát".

Nhôø vaøo thí nghieäm khoa hoïc, ngöôøi ta khaùm phaù ra nhöõng thuoäc tính, quan heä cuûa khaùch theå maø trong ñieàu kieän töï nhieân khoâng theå phaùt hieän ra ñöôïc. Thí nghieäm khoa hoïc bao giôø cuõng döïa treân moät yù töôûng, moät giaû thuyeát hay moät lyù thuyeát khoa hoïc nhaát ñònh, vaø ñöôïc toå chöùc raát chaët cheõ, tinh vi töø khaâu löïa choïn thí nghieäm, laäp keá hoaïch, tieán haønh, thu nhaän vaø lyù giaûi keát quaû thí nghieäm. Thí nghieäm khoa hoïc laø kieåu hoaït ñoäng cô baûn cuûa thöïc tieãn khoa hoïc. Noù coù vaøi troø raát quan troïng trong vieäc chænh lyù laøm chính xaùc hoùa, khaúng ñònh hay baùc boû moät giaû thuyeát hay moät lyù thuyeát khoa hoïc naøo ñoù. Noù laø cô sôû, ñoäng löïc cuûa nhaän thöùc khoa hoïc vaø laø tieâu chuaån ñeå kieåm tra tính chaân lyù cuûa tri thöùc khoa hoïc.

b) Caùc phöông phaùp nhaän thöùc khoa hoïc ôû trình ñoä lyù thuyeát

+ Phöông phaùp thoáng nhaát giöõa phaân tích vaø toång hôïp

Phaân tích laø phöông phaùp phaân chia caùi toaøn boä ra thaønh töøng boä phaän ñeå ñi saâu nhaän thöùc caùc boä phaän ñoù. Coøn toång hôïp laø phöông phaùp thoáng nhaát caùc boä phaän ñaõ ñöôïc phaân tích nhaèm nhaän thöùc caùi toaøn boä.

Phaân tích vaø toång hôïp laø hai phöông phaùp nhaän thöùc ñoái laäp nhöng thoáng nhaát vôùi nhau giuùp tìm hieåu ñoái töôïng nhö moät chænh theå toaøn veïn. Söï thoáng nhaát cuûa phaân tích vaø toång hôïp khoâng chæ laø ñieàu kieän taát yeáu cuûa söï tröøu töôïng hoùa vaø khaùi quaùt hoùa maø coøn laø moät vaán ñeà quan troïng cuûa phöông phaùp bieän chöùng. Khoâng coù phaân tích thì khoâng hieåu ñöôïc nhöõng caùi boä phaän caáu thaønh caùi toaøn hoä, vaø ngöôïc laïi, khoâng coù toång hôïp thì khoâng hieåu caùi toaøn boä nhö moät chænh theå ñöôïc taïo thaønh nhö theá naøo töø nhöõng caùi boä phaän naøo. Vì vaäy, muoán hieåu thöïc chaát cuûa ñoái töôïng maø chæ coù phaân tích hoaëc chæ coù toång hôïp khoâng thoâi thì chöa ñuû maø phaûi keát hôïp chuùng vôùi nhau. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp nghieân cöùu nhaát ñònh, baûn thaân moãi phöông phaùp vaãn coù öu theá rieâng cuûa mình.

+ Phöông phaùp thoáng nhaát giöõa quy naïp vaø dieãn dòch

Quy naïp laø phöông phaùp suy luaän ñi töø tieàn ñeà chöùa ñöïng tri thöùc rieâng ñeán keát luaän chöùa ñöïng tri thöùc chung. Coøn dieãn dòch laø phöông phaùp suy luaän ñi töø tieàn ñeà chöùa ñöïng tri thöùc chung ñeán keát luaän chöùa ñöïng tri thöùc rieâng. Quy naïp vaø dieãn dòch laø hai phöông phaùp nhaän thöùc ñoái laäp nhöng thoáng nhaát vôùi nhau giuùp phaùt hieän ra nhöõng töø thöùc môùi veà ñoái töôïng.

Söï ñoái laäp cuûa quy naïp vaø dieãn dòch theå hieän ôû choã: Quy naïp ñöôïc duøng ñeå khaùi quaùt caùc taøi lieäu quan saùt, thí nghieäm nhaèm xaây döïng caùc giaû thuyeát, nguyeân lyù, ñònh luaät toång quaùt cuûa khoa hoïc, vì vaäy quy naïp, ñaëc bieät laø quy naïp khoa hoïc, coù giaù trò lôùn trong khoa hoïc thöïc nghieäm. Dieãn dòch ñöôïc ñuøng ñeå cuï theå hoùa caùc giaû thuyeát, nguyeân lyù, ñònh luaät toång quaùt cuûa khoa hoïc trong caùc ñieàu kieän tình hình cuï theå, vì vaäy dieãn dòch, ñaëc bieät laø phöông phaùp giaû thuyeát - dieãn dòch, phöông phaùp tieân ñeà, coù giaù trò lôùn trong khoa hoïc lyù thuyeát.

Söï thoáng nhaát cuûa quy naïp vaø dieãn dòch theå hieän ôû choã: Quy naïp xaây döïng tieàn ñeà cho dieãn dòch, coøn dieãn dòch boå sung theâm tieàn ñeà cho quy naïp ñeå theâm chaéc chaén. Söï thoáng nhaát cuûa quy naïp vaø dieãn dòch laø moät yeáu toá quan troïng cuûa phöông phaùp bieän chöùng. Khoâng coù quy naïp thì khoâng hieåu ñöôïc caùi chung toàn taïi trong caùi rieâng nhö theá naøo, vaø ngöôïc laïi, khoâng coù dieãn ñòch thì khoâng hieåu caùi rieâng coù lieân heä vôùi caùi chung ra sao. Vì vaäy, muoán hieåu thöïc chaát cuûa ñoái töôïng maø chæ coù quy naïp hoaëc chæ coù dieãn dòch khoâng thoâi thì chöa ñuû maø phaûi keát hôïp chuùng vôùi nhau. Tuy nhieân, trong moät soá tröôøng hôïp nghieân cöùu nhaát ñònh, baûn thaân moãi phöông phaùp vaãn coù öu theá cuûa rieâng mình.

+ Phöông phaùp thoáng nhaát lòch söû vaø loâgíc

Lòch söû laø phaïm truø duøng ñeå chæ quaù trình phaùt sinh, phaùt trieån vaø tieâu vong cuûa söï vaät trong tính ña daïng, sinh ñoäng cuûa noù. Coøn loâgíc laø phaïm truø duøng ñeå chæ tính taát yeáu - quy luaät cuûa söï vaät (loâgíc khaùch quan) hay moái lieân heä taát yeáu giöõa caùc tö töôûng (loâgíc chuû quan). Phöông phaùp lòch söû laø phöông phaùp ñoøi hoûi phaûi taùi hieän laïi trong tö duy quaù trình lòch söû - cuï theå vôùi nhöõng chi tieát cuûa noù, nghóa laø phaûi naém laáy söï vaän ñoäng, phaùt trieån lòch söû cuûa söï vaät trong toaøn boä tính phong phuù cuûa noù. Phöông phaùp loâgíc laø phöông phaùp ñoøi hoûi phaûi vaïch ra baûn chaát, tính taát nhieân - quy luaät cuûa quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät döôùi hình thöùc tröøu töôïng vaø khaùi quaùt cuûa noù, nghóa laø phaûi loaïi boû caùi ngaãu nhieân, vuïn vaët ra khoûi tieán trình nhaän thöùc söï vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa söï vaät.

Phöông phaùp lòch söû vaø phöông phaùp loâgíc laø hai phöông phaùp nghieân cöùu ñoái laäp nhau nhöng thoáng nhaát bieän chöùng vôùi nhau giuùp xaây döïng hình aûnh cuï theå vaø saâu saéc veà söï vaät. Bôûi vì, muoán hieåu baûn chaát vaø quy luaät cuûa söï vaät thì phaûi hieåu lòch söû phaùt sinh, phaùt trieån cuûa noù, ñoàng thôøi coù naém ñöôïc baûn chaát vaø quy luaät cuûa söï vaät thì môùi nhaän thöùc ñöôïc lòch söû cuûa noù moät caùch ñuùng ñaén vaø saâu saéc. Khi nghieân cöùu caùi lòch söû, phöông phaùp lòch söû cuõng phaûi naém laáy "sôïi daây" loâgíc cuûa noù ñeå thoâng qua ñoù maø phaân tích caùc söï kieän, bieán coá lòch söû. Coøn khi tìm hieåu baûn chaát, quy luaät, phöông phaùp loâgíc cuõng khoâng theå khoâng döïa vaøo caùc taøi lieäu lòch söû ñeå uoán naén, chænh lyù chuùng. Tuy nhieân, tuyø theo ñoái töôïng vaø nhieäm vuï nghieân cöùu maø nhaø khoa hoïc coù theå söû duïng phöông phaùp naøo laø chuû yeáu. Song, duø tröôøng hôïp naøo cuõng phaûi quaùn trieät nguyeân taéc thoáng nhaát loâgíc vaø lòch söû vaø khaéc phuïc chuû nghóa chuû quan tö bieän, cuõng nhö chuû nghóa kinh nghieäm muø quaùng.

+ Phöông phaùp thoáng nhaát giöõa tröøu töôïng vaø cuï theå (phöông phaùp ñi töø caùi tröøu töôïng ñeán caùi cuï theå trong tö duy)

Caùi cuï theå laø phaïm truø duøng ñeå chæ söï toàn taïi trong tính ña daïng. Caùi tröøu töôïng laø phaïm truø duøng ñeå chæ keát quaû cuûa söï tröøu töôïng hoùa taùch moät maët, moät moái lieân heä naøo ñoù ra khoûi caùi toång theå phong phuù ña daïng cuûa söï vaät. Vì vaäy, caùi tröøu töôïng laø moät boä phaän, moät maët cuûa caùi cuï theå, laø moät baäc thang trong quaù trình xem xeùt caùi cuï theå (khaùch quan). Töø nhöõng caùi tröøu töôïng tö duy toång hôïp laïi thaønh caùi cuï theå (trong tö duy).

Nhaän thöùc khoa hoïc laø söï thoáng nhaát cuûa hai quaù trình nhaän thöùc ñoái laäp: Töø cuï theå (caûm tính) ñeán tröøu töôïng vaø Töø tröøu töôïng ñeán cuï theå (trong tö duy). Töø cuï theå (caûm tính) ñeán tröøu töôïng laø phöông phaùp ñoøi hoûi phaûi xuaát phaùt töø nhöõng taøi lieäu caûm tính thoâng qua phaân tích xaây döïng caùc khaùi nieäm ñôn giaûn, nhöõng ñònh nghóa tröøu töôïng phaûn aùnh töøng maët, tuyø thuoäc tính cuûa söï vaät. Töø tröøu töôïng ñeán cuï theå (trong tö duy) laø phöông phaùp ñoøi hoûi phaûi xuaát phaùt töø nhöõng khaùi nieäm ñôn giaûn, nhöõng ñònh nghóa tröøu töôïng thoâng qua toång hôïp bieän chöùng ñi ñeán caùi cuï theå (trong tö duy)

Caâu 38: Phaân tích noäi dung quy luaät quan heä saûn xuaát phaûi phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Söï vaän ñoäng quy luaät naøy trong coâng cuoäc ñoåi môùi ôû nöôùc ta (raát daøi).

1. Khaùi nieäm phöông thöùc saûn xuaát, löïc löôïng saûn xuaát, quan heä saûn xuaát.

a) Phöông thöùc saûn xuaát laø caùch thöùc maø con ngöôøi thöïc hieän trong quaù trình saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát ôû nhöõng giai ñoaïn phaùt trieån nhaát ñònh cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Trong quaù trình saûn xuaát cuûa mình, con ngöôøi coù nhöõng caùch thöùc saûn xuaát ra nhöõng cuûa caûi vaät chaát khaùc nhau. Chính söï khaùc nhau aáy ñaõ taïo ra nhöõng ñaëc tröng rieâng coù cho moãi kieåu xaõ hoäi nhaát ñònh (xaõ hoäi coäng saûn nguyeân thuûy, xaõ hoäi chieám höõu noâ leä, xaõ hoäi phong kieán, xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa, xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa..). Khi nghieân cöùu xaõ hoäi loaøi ngöôøi, C.Maùc ñaõ baét ñaàu töø chính quaù trình saûn xuaát aáy qua nhöõng phöông thöùc saûn xuaát keá tieáp nhau. Phöông thöùc saûn xuaát bao goàm hai moái quan heä cô baûn: con ngöôøi quan heä vôùi giôùi töï nhieân, goïi laø löïc löôïng saûn xuaát vaø con ngöôøi quan heä vôùi nhau, goïi laø quan heä saûn xuaát. Vaäy, löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát laø gì?

b) Löïc löôïng saûn xuaát laø bieåu hieän moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi giôùi töï nhieân. Con ngöôøi vôùi trình ñoä khoa hoïc kyõ thuaät, kyõ naêng, kyõ xaûo cuûa mình söû duïng nhöõng coâng cuï lao ñoäng taùc ñoäng vaøo giôùi töï nhieân nhaèm caûi bieán nhöõng daïng vaät chaát cuûa töï nhieân taïo ra nhöõng saûn phaåm vaät chaát phuïc vuï cho nhu caàu con ngöôøi. Löïc löôïng saûn xuaát chính laø söï theå hieän naêng löïc thöïc tieãn cuûa con ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát. Löïc löôïng saûn xuaát laø söï keát hôïp giöõa ngöôøi lao ñoäng vôùi tö lieäu saûn xuaát, tröôùc heát laø coâng cuï lao ñoäng. Vôùi caùch hieåu nhö vaäy, keát caáu cuûa löïc löôïng saûn xuaát bao goàm nhöõng yeáu toá cô baûn sau:

+ Ngöôøi lao ñoäng laø con ngöôøi bieát saùng taïo, söû duïng coâng cuï lao ñoäng ñeå saûn xuaát ra nhöõng vaät phaåm nhaèm thoaû maõn nhu caàu naøo ñoù cuûa con ngöôøi trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Chính ngöôøi lao ñoäng laø chuû theå cuûa quaù trình lao ñoäng saûn xuaát, con ngöôøi vôùi söùc maïnh, kyõ naêng, kyõ xaûo cuûa mình söû duïng nhöõng tö lieäu saûn xuaát (tröôùc heát laø coâng cuï lao ñoäng) taùc ñoäng vaøo ñoái töôïng lao ñoäng ñeå saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát. Ngöôøi lao ñoäng ñöôïc xem laø yeáu quyeát ñònh cuûa löïc löôïng saûn xuaát, V.I.Leânin ñaõ töøng khaúng ñònh: "Löïc löôïng saûn xuaát haøng ñaàu cuûa toaøn theå nhaân loaïi laø coâng nhaân, laø ngöôøi lao ñoäng". Trong quaù trình saûn xuaát vaät chaát, con ngöôøi tích luyõ kinh nghieäm, phaùt minh vaø saùng cheá kyõ thuaät, naâng cao kyõ naêng lao ñoäng cuûa mình, laøm cho trí tueä cuûa con ngöôøi ngaøy caøng hoaøn thieän hôn, do ñoù haøm löôïng trí tueä keát tinh trong saûn phaåm ngaøy caøng cao.

+ Tö lieäu saûn xuaát laø caùi maø con ngöôøi söû duïng noù trong quaù trình lao ñoäng saûn xuaát, bao goàm tö lieäu lao ñoäng vaø ñoái töôïng lao ñoäng. Ñaây laø yeáu toá quan troïng khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa löïc löôïng saûn xuaát.

+ Tö lieäu lao ñoäng laø caùi do con ngöôøi saùng taïo ra nhö phöông tieän lao ñoäng (heä thoáng giao thoâng vaän taûi, kho chöùa, nhaø xöôûng, v.v.) vaø coâng cuï lao ñoäng. Coâng cuï lao ñoäng ñöôïc xem laø yeáu toá ñoäng vaø caùch maïng, luoân luoân ñöôïc con ngöôøi saùng taïo, caûi tieán vaø phaùt trieån trong quaù trình saûn xuaát, noù laø thöôùc ño trình ñoä chinh phuïc töï nhieân cuûa loaøi ngöôøi vaø laø "tieâu chuaån" ñeå phaân bieät caùc thôøi ñaïi kinh teá khaùc nhau.

+ Ñoái töôïng lao ñoäng bao goàm nhöõng caùi coù saün trong töï nhieân maø ngöôøi lao ñoäng ñaõ taùc ñoäng vaøo noù vaø caû nhöõng caùi ñaõ traûi qua lao ñoäng saûn xuaát, ñöôïc keát tinh döôùi daïng saûn phaåm. Saûn xuaát ngaøy caøng phaùt trieån, thì con ngöôøi phaûi tìm kieám, saùng taïo ra nhöõng ñoái töôïng lao ñoäng môùi, bôûi nhöõng caùi coù saün trong töï nhieân ngaøy caøng bò con ngöôøi khai thaùc ñeán "caïn kieät".

Trong khi con ngöôøi quan heä vôùi töï nhieân ñeå tieán haønh saûn xuaát thì con ngöôøi cuõng phaûi quan heä vôùi nhau vaø ñöôïc khaùi quaùt trong phaïm truø quan heä saûn xuaát.

Ngaøy nay, vôùi vieäc caùch maïng khoa hoïc - kyõ thuaät vaø coâng ngheä, lao ñoäng trí tueä cuûa con ngöôøi ñoùng vai troø chuû yeáu troïng löïc löôïng saûn xuaát. Söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc gaén lieàn vôùi saûn xuaát vaät chaát vaø laø ñoäng löïc thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt trieån. Döï baùo hôn 100 naêm tröôùc ñaây cuûa C.Maùc veà vai troø ñoäng löïc cuûa khoa hoïc ñaõ vaø ñang trôû thaønh hieän thöïc. Trong thôøi ñaïi ngaøy nay, khoa hoïc ñaõ phaùt trieån ñeán möùc trôû thaønh nhöõng nguyeân nhaân tröïc tieáp cuûa nhieàu bieán ñoåi to lôùn trong saûn xuaát, taùc ñoäng leân moïi maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Noù vöøa laø ngaønh saûn xuaát rieâng, vöøa thaâm nhaäp vaøo caùc yeáu toá caáu thaønh löïc löôïng saûn xuaát, giöõa hai quaù trình nghieân cöùu khoa hoïc vaø saûn xuaát ñaõ ñan xen vôùi nhau, xaâm nhaäp laãn nhau, khoaûng caùch thôøi gian töø nghieân cöùu khoa hoïc ñeán saûn xuaát ñöôïc ruùt ngaén laïi, ñaëc bieät khoa hoïc ñaõ mang laïi hieäu quaû kinh teá voâ cuøng to lôùn. Nhöõng phaùt minh khoa hoïc trôû thaønh xuaát phaùt trieån cho söï ra ñôøi cuûa nhöõng ngaønh saûn xuaát môùi, nhöõng thieát bò maùy moùc, coâng ngheä, nguyeân, nhieân, vaät lieäu vaø naêng löôïng môùi ñem laïi söï thay ñoåi veà chaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Chính vì vaäy maø nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaõ cho raèng: khoa hoïc trong thôøi ñaïi ngaøy nay ñaõ "trôû thaønh löïc löôïng saûn xuaát tröïc tieáp", taïo thaønh cuoäc caùch maïng khoa hoïc - coâng ngheä vaø laø ñaëc tröng cho löïc löôïng saûn xuaát hieän ñaïi.

c) Quan heä saûn xuaát laø quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát, noù bao goàm nhöõng moái quan heä kinh teá cô baûn nhö: quan heä ñoái vôùi sôû höõu tö lieäu saûn xuaát, quan heä trong toå chöùc vaø quaûn lyù saûn xuaát, quan heä trong phaân phoái saûn phaåm saûn xuaát ra.

Trong ba moái quan heä kinh teá cô baûn aáy thì quan heä sôû höõu veà tö lieäu saûn xuaát giöõ vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi caùc quan heä khaùc. Trong lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ töøng toàn taïi hai loaïi hình sôû höõu cô baûn ñoái vôùi tö lieäu saûn xuaát: sôû höõu tö nhaân (tö höõu) vaø sôû höõu coâng coäng (coâng höõu). Quan heä saûn xuaát laø do con ngöôøi ta quy ñònh vôùi nhau nhöng noäi dung cuûa noù laïi mang tính khaùch quan, khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa moät ai hay moät toå chöùc naøo. Trong taùc phaåm Lao ñoäng laøm thueâ vaø tö baûn, C.Maùc ñaõ khaúng ñònh: "Trong saûn xuaát, ngöôøi ta khoâng chæ quan heä vôùi giôùi töï nhieân. Ngöôøi ta khoâng theå saûn xuaát ñöôïc neáu khoâng keát hôïp vôùi nhau theo moät caùch naøo ñoù ñeå hoaït ñoäng chung vaø ñeå trao ñaõ hoaït ñoäng vôùi nhau. Muoán saûn xuaát ñöôïc, ngöôøi ta phaûi coù nhöõng moái lieân heä vaø quan heä nhaát ñònh vôùi nhau; vaø quan heä cuûa hoï vôùi giôùi töï nhieân, töùc laø vieäc saûn xuaát". Quan heä saûn xuaát ñöôïc xem laø hình thöùc xaõ hoäi cuûa moät quaù trình saûn xuaát. Ba moái quan heä cô baûn cuûa quan heä saûn xuaát thoáng nhaát vôùi nhau, taïo thaønh moät heä thoáng töông ñoái oån ñònh so vôùi söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån lieân tuïc cöûa löïc löôïng saûn xuaát.

Nhö vaäy, löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát laø hai maët thoáng nhaát trong phöông thöùc saûn xuaát, söï taùc ñoäng bieän chöùng giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát bieåu hieän quy luaät chung chi phoái söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

2. Noäi dung quy luaät quan heä saûn xuaát phaûi phuø hôïp vaø trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát

Bieän chöùng voán coù giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát laø moät taát yeáu khaùch quan. Saûn xuaát vaät chaát cuûa xaõ hoäi luoân luoân coù khuynh höôùng phaùt trieån. Söï phaùt trieån ñoù, xeùt cho ñeán cuøng, bao giôø cuõng baét ñaàu töø söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, tröôùc heát laø coâng cuï lao ñoäng.

Söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát ñöôïc theå hieän qua caùc trình ñoä khaùc nhau. Noùi ñeán trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø noùi ñeán trình ñoä cuûa coâng cuï lao ñoäng (thuû coâng, cô khí, coâng nghieäp hieän ñaïi...), trình ñoä cuûa ngöôøi lao ñoäng (kinh nghieäm, kyõ naêng, kyõ xaûo, trình ñoä öùng duïng khoa hoïc-kyõ thuaät vaø coâng ngheä vaøo quaù trình saûn xuaát, trình ñoä toå chöùc vaø phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi...). Chính trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát ñaõ quy ñònh tính chaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø ñöôïc bieåu hieän moät caùch roõ neùt nhaát ôû söï phaân coâng lao ñoäng xaõ hoäi.

Khi trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu laø thuû coâng thì lao ñoäng cuûa con ngöôøi coøn mang tính caù nhaân rieâng leû, moät ngöôøi coù theå söû duïng ñöôïc raát nhieàu coâng cuï lao ñoäng khaùc nhau trong quaù trình saûn xuaát ñeå taïo ra saûn phaåm. Vôùi trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát nhö vaäy thì tính chaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát chuû yeáu laø mang tính caù nhaân. Khi saûn xuaát ñaït tôùi trình ñoä cô khí, maùy moùc coâng nghieäp thì moät ngöôøi khoâng theå ñaûm nhaän ñöôïc taát caû caùc khaâu cuûa quaù trình saûn xuaát, maø moãi ngöôøi chæ ñaûm traùch ñöôïc moät khaâu naøo ñoù trong daây chuyeàn saûn xuaát.

Quaù trình saûn xuaát aáy ñoøi hoûi phaûi coù nhieàu ngöôøi tham gia, saûn phaåm laøm ra laø söï keát tinh lao ñoäng cuûa nhieàu ngöôøi. Vôùi trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát nhö vaäy thì tính chaát cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø mang tính xaõ hoäi.

Chính söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát qua caùc trình ñoä khaùc nhau ñaõ quy ñònh vaø laøm thay ñoåi quan heä saûn xuaát cho phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát aáy.

Khi moät phöông thöùc saûn xuaát môùi ta ñôøi thì quan heä saûn xuaát phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, nhöng löïc löôïng saûn xuaát, tröôùc heát laø coâng cuï lao ñoäng laïi laø yeáu toá ñoäng, noù luoân luoân ñöôïc con ngöôøi caûi tieán vaø phaùt trieån, ñaõ daãn ñeán maâu thuaãn vôùi quan heä saûn xuaát hieän coù vaø khi aáy xuaát hieän söï ñoøi hoûi khaùch quan phaûi xoaù boû quan heä saûn xuaát cuõ, thay theá vaøo ñoù quan heä saûn xuaát môùi. Nhö vaäy, söï phuø hôïp cuûa quan heä saûn xuaát vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát laø söï phuø hôïp trong maâu thuaãn; maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát laø noäi dung thöôøng xuyeân bieán ñoåi (ñoäng) vôùi quan heä saûn xuaát laø hình thöùc xaõ hoäi laïi töông ñoái oån ñònh (tónh).

Thoâng qua söï taùc ñoäng noäi taïi cuûa phöông thöùc saûn xuaát ñaõ daãn ñeán quan heä saûn xuaát cuõ ñöôïc thay theá baèng quan heä saûn xuaát môùi, cuõng coù nghóa laø phöông thöùc saûn xuaát cuõ maát ñi, phöông thöùc saûn xuaát môùi tieán boä hôn, cao hôn ra ñôøi. Trong taùc phaåm Söï khoán cuøng cuûa trieát hoïc, C.Maùc ñaõ keát luaän: "Do coù ñöôïc nhöõng löïc löôïng saûn xuaát môùi, loaøi ngöôøi thay ñoåi phöông thöùc saûn xuaát cuûa mình vaø do thay ñoåi phöông thöùc, caùch kieám soáng cuûa mình, loaøi ngöôøi thay ñoåi taát caû nhöõng quan heä xaõ hoäi cuûa mình. Caùi coái xay quay baèng tay, ñöa laïi xaõ hoäi coù laõnh chuùa, caùi coái xay chaïy baèng maùy hôi nöôùc, ñöa laïi xaõ hoäi coù nhaø tö baûn coâng nghieäp". Lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ chöùng minh keát luaän aáy.

Khi löïc löôïng saûn xuaát ôû trình ñoä thaáp, coâng cuï lao ñoäng coøn thoâ sô, chuû yeáu laø ñoà ñaù, cung teân, vôùi ngöôøi lao ñoäng chæ bieát saên baét, löôïm haùi thì con ngöôøi muoán duy trì söï soáng, choáng laïi nhöõng tai hoïa cuûa töï nhieân hoï phaûi lao ñoäng saûn xuaát theo coäng ñoàng, do ñoù quan heä saûn xuaát luùc naøy phaûi laû quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy. Song, loaøi ngöôøi, vì söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa mình hoï phaûi tìm caùch caûi tieán coâng cuï lao ñoäng, phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát. Söï ra ñôøi cuûa coâng cuï baèng kim loaïi, thuû coâng vôùi con ngöôøi lao ñoäng ñaõ bieát troàng troït vaø chaên nuoâi, saûn xuaát theo töøng gia ñình coù naêng suaát lao ñoäng cao hôn, loaøi ngöôøi baét ñaàu saûn xuaát ra nhöõng saûn phaåm thaëng dö, do ñoù quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä coâng xaõ nguyeân thuûy tan raõ vaø quan heä saûn xuaát môùi döïa treân cheá ñoä tö höõu chuû noâ leä ra ñôøi. Söï xuaát hieän cuûa quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu chuû noâ böôùc ñaàu phuø hôïp vôùi trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát luùc baáy giôø ñaõ laøm cho saûn xuaát phaùt trieån. Nhöng, loaøi ngöôøi vaãn tieáp tuïc caûi tieán coâng cuï lao ñoäng. Phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát; ñaát ñai ngaøy caøng ñöôïc khai phaù nhieàu hôn, cuøng vôùi ñoù laø söï xuaát hieän cuûa nhöõng ngaønh ngheà tieåu, thuû coâng nghieäp môùi, vôùi söï giao löu buoân baùn caùc saûn phaåm laøm ra phaùt trieån hôn. Do ñoù, quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu chuû noâ khoâng coøn phuø hôïp vôùi trình ñoä cuûa löïc löôïng saûn xuaát nöõa, luùc naøy xuaát hieän söï ñoøi hoûi phaûi thay theá quan heä saûn xuaát cuõ baèng quan heä saûn xuaát môùi döïa treân cheá ñoä tö höõu ñòa chuû. Nhöng, löïc löôïng saûn xuaát vaãn khoâng döøng laïi ôû ñoù. Loaøi ngöôøi vaãn tieáp tuïc caûi tieán coâng cuï lao ñoäng, phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát. Khi coâng cuï lao ñoäng baèng maùy moùc coâng nghieäp ra ñôøi cuøng vôùi ngöôøi lao ñoäng laø nhöõng ngöôøi coâng nhaân trong caùc nhaø maùy, xí nghieäp, phaân coâng lao ñoäng ñaõ mang tính xaõ hoäi. Do ñoù, quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu ñòa chuû caàn phaûi ñöôïc thay theá baèng moät quan heä saûn xuaát môùi - quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu tö baûn chuû nghóa. Chính söï ra ñôøi cuûa quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu tö baûn chuû nghóa ñaõ ñaåy nhanh söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát laøm cho löïc löôïng saûn xuaát trong xaõ hoäi tö baûn phaùt trieån ñaït tôùi trình ñoä chuyeân moân hoaù saâu vaø xaõ hoäi hoaù cao, ñeán löôït noù laïi maâu thuaãn gay gaét vôùi quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä tö höõu tö baûn chuû nghóa. Ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn naøy, taát yeáu phaûi xoaù boû quan heä saûn xuaát tö baûn chuû nghóa vaø xaùc laäp quan heä saûn xuaát môùi. Caùc nhaø kinh ñieån cuûa chuû nghóa Maùc ñaõ xaùc ñònh quan heä saûn xuaát môùi aáy phaûi döïa treân cheá ñoä coâng höõu xaõ hoäi chuû nghóa vaø noù seõ ñöôïc hình thaønh töøng böôùc theo trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát qua caùc giai ñoaïn, caùc thôøi kyø khaùc nhau cuûa lòch söû.

Trong söï phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát moät maët quan heä saûn xuaát luoân luoân do trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát quy ñònh, nhöng maët khaùc, baûn thaân quan heä saûn xuaát cuõng coù tính ñoäc laäp töông ñoái so vôùi löïc löôïng saûn xuaát. Ñieàu naøy ñöôïc theå hieän trong söï taùc ñoäng trôû laïi cuûa noù ñeán löïc löôïng saûn xuaát. Quan heä saûn xuaát quy ñònh muïc ñích xaõ hoäi cuûa saûn xuaát, quy ñònh xu höôùng phaùt trieån cuûa quan heä lôïi ích; töø ñoù hình thaønh nhöõng khaû naêng thuùc ñaåy hoaëc kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Söï taùc ñoäng bieän chöùng naøy ñaõ dieãn ra nhö laø moät quy laät chung chi phoái toaøn boä söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Ngaøy nay, sôû töø chuû nghóa tö baûn vaãn coøn giöõ ñöôïc vò trí cuûa noù bôûi leõ giai caáp tö saûn coù theå ñaõ nhaän thöùc ñöôïc tính quy luaät naøy maø ñieàu chænh moät boä phaän cuûa quan heä saûn xuaát nhö thay ñoåi tyû troïng cuûa nhöõng hình thöùc sôû höõu trong heä thoáng kinh teá (ví duï: taêng hay giaûm thaønh phaàn sôû höõu nhaø nöôùc, laäp ra sôû höõu hoãn hôïp Nhaø nöôùc - ñoäc quyeàn, coå phaàn hoaù caùc doanh nghieäp, quoác teá hoaù hôn nöõa saûn xuaát vaø tö baùn, caûi toå laïi caáu truùc cuûa neàn tinh teá vaø cô cheá kinh doanh)... Do ñoù, chuû nghóa tö baûn vaãn coøn taïo ra ñöôïc nhöõng khaù naêng nhaát ñònh ñeå phaùt trieån kinh teá, keå caû vieäc hoï vaän duïng nhöõng thaønh töïu cuûa khoa hoïc - kyõ thuaät vaø coâng ngheä hieän ñaïi.

3. Söï vaän duïng quy luaät naøy trong coâng cuoäc ñoåi môùi ôû nöôùc ta

Bieän chöùng giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát coù tính quy luaät naøy cuõng taùc ñoäng maïnh meõ vaøo söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi ôû nöôùc ta. Lyù luaän vaø thöïc tieãn cho chuùng ta thaáy raèng, löïc löôïng saûn xuaát chæ coù theå phaùt trieån khi coù moät quan heä saûn xuaát phuø hôïp vôùi noù. Coøn quan heä saûn xuaát laïc haäu hôn, hoaëc "tieân tieán" (theo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi) hôn so vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát thì noù seõ kìm haõm söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn tuaát. Do ñoù, trong coâng cuoäc ñoåi môùi keå töø Ñaïi hoäi ñaïi bieåu toaøn quoác laàn thöù VI (1986), VII (1991), VII (1996) vaø laàn thöù IX (2001), Ñaûng ta ñaõ "chuû tröông thöïc hieän nhaát quaùn vaø laâu daøi chính saùch phaùt trieån neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn vaän ñoäng theo cô cheá thò tröôømg coù söï quaûn lyù cuûa Nhaø nöôùc theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, ñoù chính laø neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa".

Ñöôøng loái ñoù xuaát phaùt töø trình ñoä löïc löôïng saûn xuaát ôû nöôùc ta vöøa thaáp keùm, vöøa khoâng ñoàng ñeàu neân chuùng ta khoâng theå noùng voäi, chuû quan nhö tröôùc ñaây ñeå xaây döïng moät quan heä saûn xuaát döïa treân cheá ñoä coâng höõu xaõ hoäi chuû nghóa veà tö lieäu saûn xuaát. Nhö theá, seõ ñaåy quan heä saûn xuaát vöôït quaù xa (khoâng phuø hôïp) so vôùi löïc löôïng saûn xuaát voán coù cuûa chuùng ta. Vì vaäy, thöïc hieän nhaát quaùn vaø laâu daøi neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa maø Ñaûng ta ñaõ ñeà ra trong coâng cuoäc ñoåi môùi ñaát nöôùc laø nhaèm khôi daäy tieàm naêng cuûa saûn xuaát, khôi daäy naêng löïc saùng taïo, chuû ñoäng, kích nhích lôïi ích ... ñoái vôùi caùc chuû theå lao ñoäng trong quaù trình saûn xuaát, kinh doanh ñeå thuùc ñaåy saûn xuaát phaùt trieån theo ñuùng muïc ñích cuûa neàn kinh teá thò tröôøng ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa ôû nöôùc ta laø "Phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát, phaùt trieån kinh teá ñeå xaây döïng cô sôû vaät chaát - kyõ thuaät cuûa chuû nghóa xaõ hoäi, naâng cao ñôøi soáng nhaân daân. Phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát hieän ñaïi gaén lieàn vôùi xaây döïng quan heä saûn xuaát môùi phuø hôïp treân caû ba maët sôû höõu, quaûn lyù vaø phaân phoái"

Ñoái vôùi nöôùc ta, töø moät nöôùc noâng nghieäp laïc haäu, laïi bò chieán tranh taøn phaù naëng neà, do vaäy, trong söï nghieäp xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi, ñi ñoâi vôùi vieäc cuûng coá vaø hoaøn thieän quan heä saûn xuaát thì ñieàu caàn thieát vaø coù tính quyeát ñònh laø chuùng ta phaûi phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát. Muoán phaùt trieån löïc löôïng saûn xuaát thì khoâng coù con ñöôøng naøo khaùc laø phaûi tieán haønh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù. Ñaûng ta ñaõ khaúng ñònh: "veà thöïc chaát, coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoùa laø quaù trình chuyeån ñoåi caên baûn, toaøn dieän caùc hoaït ñoäng saûn xuaát, kinh doanh, dòch vuï vaø quaûn lyù kinh teá, xaõ hoäi töø söû duïng lao ñoäng thuû coâng laø chính, sang söû duïng moät caùch phoå bieán söùc lao ñoäng cuøng vôùi coâng ngheä, phöông tieän vaø phöông phaùp tieân tieán, hieän ñaïi, döïa treân söï phaùt trieån coâng nghieäp vaø tieán boä khoa hoïc, coâng ngheä, taïo ra naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi cao".

Quan nieäm aáy veà coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa cho thaáy vaán ñeà then choát cuûa quaù trình naøy ôû moät nöôùc noâng nghieäp laïc haäu laø caûi bieán lao ñoäng thuû coâng thaønh lao ñoäng söû duïng kyõ thuaät tieân tieán trong toaøn boä neàn kinh teá ñeå ñaït ñöôïc naêng suaát lao ñoäng xaõ hoäi cao. Song, ñoù khoâng chæ laø söï taêng theâm moät caùch giaûn ñôn toác ñoä vaø tyû troïng cuûa saûn xuaát coâng nghieäp trong neàn kinh teá, maø coøn laø caû moät quaù trình chuyeån dòch cô caáu, gaén lieàn vôùi ñoåi môùi coâng ngheä, taïo neàn taûng cho söï taêng tröôûng beàn vöõng vaø coù hieäu quaû cao cuûa toaøn boä neàn kinh teá quoác daân. Coâng nghieäp hoùa phaûi ñi ñoâi vôùi hieän ñaïi hoùa, keát hôïp vôùi nhöõng böôùc tieán tuaàn töï veà coâng ngheä, taän duïng ñeå phaùt trieån chieàu roäng, vôùi vieäc tranh thuû nhöõng cô hoäi ñi taét, ñoùn ñaàu ñeå phaùt trieån chieàu saâu, taïo neân nhöõng muõi nhoïn theo trình ñoä tieán trieån cuûa

khoa hoïc, coâng ngheä trong khu vöïc vaø treân theá giôùi.

Nhö vaäy coù theå noùi, coâng nghieäp hoùa ôû nöôùc ta hieän nay laø moät quaù trình roäng lôùn vaø phöùc taïp, ñöôïc trieån khai ñoàng thôøi vôùi quaù trình hieän ñaïi hoùa vaø luoân gaén boù vôùi quaù trình hieän ñaïi hoùa. Söï nghieäp coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù aáy phaûi thaät söï laáy phaùt trieån giaùo duïc - ñaøo taïo, khoa hoïc vaø coâng ngheä laøm neàn taûng vaø ñoäng löïc. Phaùt trieån giaùo duïc - ñaøo taïo nhaèm naâng cao daân trí, ñaøo taïo nhaân löïc vaø boài döôõng nhaân taøi, ñaùp öùng nhu caàu ñoøi hoûi veà nguoàn nhaân löïc cuûa coâng cuoäc ñaåy maïnh coâng nghieäp hoaù, hieän ñaïi hoaù, thöïc hieän muïc tieâu "daân giaøu, nöôùc maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû vaø vaên minh"

Caâu 39: Phaân tích moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng. Söï vaän ñoäng moái quan heä naøy trong coâng cuoäc ñoåi môùi ôû nöôùc ta.

Trong quaù trình nghieân cöùu xaõ hoäi, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen khoâng chæ nghieân cöùu xaõ hoäi thoâng qua moái quan heä bieän chöùng cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát maø coøn nghieân cöùu caû nhöõng quan heä khaùc. Trong ñoù moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng cuõng ñöôïc xem laø moät quy luaät chung chi phoái söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

1. Khaùi nieäm cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng

a) Cô sôû haï taàng laø toaøn boä nhöõng quan heä saûn xuaát hôïp thaønh keát caáu kinh teá cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh.

Trong moät xaõ hoäi, coù theå toàn taïi nhieàu loaïi hình quan heä saûn xuaát khaùc nhau, bao goàm quan heä saûn xuaát thoáng trò, quan heä saûn xuaát taøn dö cuûa xaõ hoäi cuõ vaø quan heä saûn xuaát maàm moáng cuûa moät xaõ hoäi töông lai. Cô sôû haï taàng chính laø söï toång hôïp cuûa caùc quan heä saûn xuaát aáy, trong ñoù quan heä saûn xuaát thoáng trò bao giôø cuõng giöõ vai troø chuû ñaïo, chi phoái caùc quan heä saûn xuaát khaùc. Do ñoù, cô sôû haï taàng cuûa moät xaõ hoäi cuï theå, beân caïnh nhöõng quan heä saûn xuaát taøn dö vaø quan heä saûn xuaát maàm moáng thì quan heä saûn xuaát thoáng trò vaãn laø ñaëc tröng cô baûn cuûa xaõ hoäi aáy.

b) Kieán truùc thöôïng taàng laø toaøn boä nhöõng quan ñieåm chính trò, phaùp quyeàn, trieát hoïc, ñaïo ñöùc, toân giaùo, ngheä thuaät, v.v. cuøng vôùi nhöõng theå cheá xaõ hoäi töông öùng nhö nhaø nöôùc, ñaûng phaùi, giaùo hoäi, caùc ñoaøn theå xaõ hoäi, v. v. ñöôïc hình thaønh treân moät cô sôû haï taàng nhaát ñònh.

Khi xaõ hoäi ñaõ phaân chia giai caáp thì kieán truùc thöôïng taàng cuõng mang tính giai caáp. Ñoù chính laø cuoäc ñaáu tranh veà chính trò, tö töôûng cuûa caùc giai caáp ñoái khaùng, trong ñoù nhaø nöôùc coù vai troø ñaëc bieät quan troïng, noù laø söï bieåu hieän roõ neùt nhaát cho cheá ñoä chính trò cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh.

2. Moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng

Moãi moät xaõ hoäi ñeàu coù cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng cuûa noù, ñaây laø hai maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi vaø ñöôïc hình thaønh moät caùch khaùch quan, gaén lieàn vôùi nhöõng ñieàu kieän lòch söû xaõ hoäi cuï theå. Khoâng nhö caùc quan nieäm duy taâm giaûi thích söï vaän ñoäng cuûa caùc quan heä kinh teá baèng nhöõng nguyeân nhaân thuoäc veà yù thöùc, tö töôûng hay thuoäc veà vai troø cuûa nhaø nöôùc vaø phaùp quyeàn, trong Lôøi töïa taùc phaåm Goùp phaàn pheâ phaùn khoa kinh teá chính trò, C.Maùc ñaõ khaúng ñònh: "Khoâng theå laáy baûn thaân nhöõng quan heä phaùp quyeàn cuõng nhö nhöõng hình thaùi nhaø nöôùc, hay laáy caùi goïi laø söï phaùt trieån chung cuûa tinh thaàn cuûa con ngöôøi, ñeå giaûi thích nhöõng quan heä vaø hình thaùi ñoù, maø traùi laïi phaûi thaáy raèng nhöõng quan heä vaø hình thaùi ñoù baét nguoàn töø nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït vaät chaát".

Trong moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng thì cô sôû haï taàng giöõ vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi kieán truùc thöôïng taàng. Vai troø quyeát ñònh ñoù ñöôïc theå hieän:

- Tính chaát cuûa kieán truùc thöôïng taàng do tính chaát cuûa cô sôû haï taàng quy ñònh. Caùc maâu thuaãn trong lónh vöïc tinh teá, xeùt ñeán cuøng, noù seõ quyeát ñònh caùc maâu thuaãn trong lónh vöïc chính trò - tö töôûng. Taát caù caùc yeáu toá cuûa kieán truùc thöôïng taàng nhö nhaø nöôùc, phaùp quyeàn, trieát hoïc, ñaïo ñöùc, toân giaùo, ngheä thuaät v.v. ñeàu tröïc tieáp hay giaùn tieáp phuï thuoäc vaøo cô sôû haï taàng vaø do cô sôû haï taàng quy ñònh.

- Cô sôû haï taàng thay ñoåi thì sôùm hay muoän kieán truùc thöôïng taàng cuõng phaûi thay ñoåi theo. C.Maùc vieát: "Cô sôû kinh teá thay ñoåi thì toaøn boä caùi kieán truùc thöôïng taàng ñoà soä cuõng bò ñaûo loän nhieàu nhanh choùng".

- Vai troø quyeát ñònh cuûa cô sôû haï taàng ñoái vôùi kieán truùc thöôïng taàng khoâng chæ bieåu hieän trong giai ñoaïn chuyeån ñoåi töø hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi naøy sang hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi khaùc, maø coøn dieãn ra ngay trong moät hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi nhaát ñònh. Khi coù söï bieán ñoåi caên baûn trong cô sôû haï taaøng thì cuõng seõ daãn ñeán söï bieán ñoåi caên baûn trong kieán truùc thöôïng taàng.

Trong quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng thì cô sôû haï taàng giöõ vai troø quyeát ñònh nhö ñaõ phaân tích ôû treân. Song, ñeán löôït noù, caùc yeáu toá caáu thaønh cuûa kieán truùc thöôïng taàng cuõng coù tính ñoäc laäp töông ñoái trong quaù trình vaän ñoäng, phaùt trieån cuûa noù vaø taùc ñoäng maïnh meõ ñeán cô sôû haï taàng. Tuy nhieân, moãi yeáu toá khaùc nhau coù vai troø khaùc nhau, coù caùch thöùc taùc ñoäng khaùc nhau, ví duï: trong xaõ hoäi coù giai caáp thì nhaø nöôùc, phaùp quyeàn laø yeáu toá taùc ñoäng maïnh nhaát ñoái vôùi cô sôû haï taàng. Coøn caùc yeáu toá khaùc nhö trieát hoïc, ñaïo ñöùc, toân giaùo, ngheä thuaät .v.v. cuõng ñeàu coù söï taùc ñoäng ñeán cô sôû haï taàng, nhöng chuùng ñeàu bò nhaø nöôùc vaø phaùp quyeàn chi phoái. Song, söï taùc ñoäng cuûa kieán truùc thöôïng taàng ñoái vôùi cô sôû haï taàng luoân dieãn ra theo hai khuynh höôùng khaùc nhau. Neáu kieán truùc thöôïng taàng phaûn aùnh ñuùng, phuø hôïp vôùi cô sôû haï taàng, vôùi caùc quy luaät kinh teá thì noù seõ trôû thaønh ñoäng löïc thuùc ñaåy kinh teá phaùt trieån nhanh hôn; ngöôïc laïi, neáu cô sôû haï taàng phaûn aùnh sai, khoâng phuø hôïp vôùi caùc quy luaät kinh teá thì noù seõ kìm haõm söï phaùt trieån kinh teá vaø phaùt trieån xaõ hoäi.

Tuy kieán truùc thöôïng taàng coù söï taùc ñoäng maïnh meõ ñoái vôùi söï phaùt trieån kinh teá, nhöng xeùt cho ñeán cuøng nhaân toá kinh teá vaãn ñoùng vai troø quyeát ñònh ñoái vôùi kieán truùc thöôïng taàng.

3. Söï vaän duïng moái quan heä naøy trong coâng cuoäc ñoåi môùi ôû nöôùc ta

ÔÛ nöôùc ta, trong quaù trình phaùt trieån neàn kinh teá haøng hoaù nhieàu thaønh phaàn ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa, chuùng ta khoâng chæ quaùn trieät vaø vaän duïng moái quan heä bieän chöùng giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát, maø coøn phaûi quaùn trieät vaø vaän duïng moät caùch khoa hoïc vaø saùng taïo moái quan heä bieän chöùng giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng.

Cô sôû haï taàng kinh teá cuûa nöôùc ta hieän nay laø moät keát caáu kinh teá nhieàu thaønh phaàn vôùi nhieàu hình thöùc sôû höõu ñan xen laãn nhau. Thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa moät keát caáu kinh teá vôùi nhieàu hình thöùc sôû höõu vaø nhieàu thaønh phaàn kinh teá cuøng toàn nhö vaäy laø moät taát yeáu khaùch quan. Bôûi leõ, trình ñoä löïc löôïng saûn xuaát cuûa chuùng coøn thaáp vaø chöa ñoàng ñeàu. Song, ñaây laïi laø moät neàn kinh teá naêng ñoäng, phong phuù. Chính tính chaát ñan xen cuûa keát caáu kinh teá aáy ñaët ra nhu caàu khaùch quan laø kieán truùc thöôïng taàng cuõng phaûi ñöôïc ñoåi môùi ñeå ñaùp öùng ñoøi hoûi cuûa cô sôû kinh teá. Leõ dó nhieân, khoâng phaûi vôùi neàn kinh teá nhieàu thaønh phaàn vaø nhieàu hình thöùc sôû höõu khaùc nhau thì nhaát thieát phaûi ña ñaûng vaø ña nguyeân veà chính trò, nhöng nhaát thieát phaûi ñoåi môùi kieán truùc thöôïng taàng theo höôùng: ñoåi môùi toå chöùc, ñoåi môùi boä maùy haønh chính nhaø nöôùc, ñoåi môùi con ngöôøi, ñoåi môùi phong caùch laõnh daïo, ña daïng hoaù caùc toå chöùc, ñoaøn theå, hieäp hoäi, môû roäng daân chuû (ñaëc bieät laø daân chuû cô sôû), taêng cöôøng khoái ñaïi ñoaøn keát daân toäc... nhaèm taäp trung söùc maïnh cuûa quaàn chuùng nhaân daân döôùi söï laõnh ñaïo cuûa Ñaûng Coäng saûn Vieät Nam.

Ñoåi môùi kinh teá laø cô sôû, tieàn ñeá cho ñoåi môùi chính trò. Song, muoán ñoåi môùi kinh teá phaûi ñoåi môùi chính trò ñeå taïo ñieàu kieän thuaän lôïi cho ñoåi môùi kinh teá. Ñoåi môùi kinh teá vaø ñoåi môùi chính trò laø hai quaù trình gaén boù höõu cô vôùi nhau treân tinh thaàn oån ñònh chính trò ñeå ñoåi môùi kinh teá moät caùch toaøn dieän vaø coù hieäu quaû trong söï nghieäp ñoåi môùi.

Caâu 40: Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi laø gì? Phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi haønh töï xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân?

1. Phaïm truø Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi

Laàn ñaàu tieân trong lòch söû trieát hoïc, trieát hoïc Maùc - Leâ nin ñaõ nghieân cöùu xaõ hoäi nhö moät keát caáu vaät chaát ñaëc bieät, phöùc taïp, lieân keát caùc yeáu toá noäi taïi thaønh moät heä thoáng chænh theå vaø khoâng ngöøng vaän ñoäng, phaùt trieån. Ñoù chính laø Hình thaùi kinh teá xaõ hoäi. Vaäy, Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø gì?

Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät phaïm truø duøng ñeå chæ xaõ hoäi ôû töøng giai ñoaïn lòch söû nhaát ñònh, vôùi moät kieåu quan heä saûn xuaát ñaëc tröng cho xaõ hoäi ñoù phuø hôïp vôùi moät trình ñoä nhaát ñònh cuûa löïc löôïng saûn xuaát vaø vôùi moät kieán truùc thöôïng taàng töông öùng ñöôïc xaây döïng treân nhöõng quan heä saûn xuaát aáy.

Hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät heä thoáng hoaøn chænh, coù caáu truùc phöùc taïp, bao goàm: löïc löôïng saûn xuaát, quan heä saûn xuaát vaø kieán truùc thöôïng taàng.

Khi nghieân cöùu moät hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuï theå, C.Maùc baét ñaàu töø vieäc ñi saâu phaân tích moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi trong quaù trình saûn xuaát (quan heä saûn xuaát), xem noù laø quan heä cô baûn, chi phoái vaø quyeát ñònh moïi quan heä xaõ hoäi khaùc. Noù laø "boä xöông" cuûa xaõ hoäi, laø tieâu chuaån khaùch quan ñeå phaân bieät söï khaùc nhau giöõa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi ...

Song, quan heä saûn xuaát laïi ñöôïc hình thaønh moät caùch khaùch quan, khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi, maø noù chæ phuï thuoäc vaøo trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Do ñoù, löïc löôïng saûn xuaát (quan heä giöõa con ngöôøi vôùi töï nhieân) quyeát ñònh caû söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi.

Trong hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi coøn coù boä phaän thöù ba, ñoù laø kieán truùc thöôïng taàng (caùc quan ñieåm veà chính trò, phaùp quyeàn, ñaïo ñöùc, trieát hoïc, toân giaùo, ngheä thuaät.. cuøng vôùi nhöõng theå cheá töông öùng) ñöôïc xaây döïng treân söï toång hôïp nhöõng quan heä saûn xuaát (cô sôû haï taàng) cuûa xaõ hoäi aáy. Kieán truùc thöôïng taàng tuy do cô sôû haï taàng quy ñònh, nhöng noù laïi laø coâng cuï ñeå baûo veä, duy trì vaø phaùt trieån cô sôû haï taàng ñaõ sinh ra noù.

Ngoaøi ra, trong caáu truùc cuûa hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi coøn coù quan heä gia ñình, daân toäc vaø quan heä giai caáp (trong xaõ hoäi coù giai caáp) vaø caùc quan heä xaõ hoäi khaùc... Caùc yeáu toá aáy cuûa hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi taùc ñoäng qua laïi laãn nhau theo nhöõng quy luaät khaùch quan voán coù cuûa noù. Tröôùc heát vaø cô baûn nhaát laø quy luaät quan heä saûn xuaát phuø hôïp vôùi trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, quy luaät cô sôû haï taàng quyeát ñònh kieán truùc thöông taàng, quy luaät ñaáu tranh giai caáp (trong xaõ hoäi coù giai caáp) vaø caùc quy luaät kinh teá - xaõ hoäi khaùc.

2. Söï phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân

Vôùi keát luaän "Söï phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân", C.Maùc ñaõ tìm thaáy ñoäng löïc phaùt trieån cuûa lòch söû khoâng phaûi do moät löïc löôïng sieâu töï nhieân naøo, maø chính laø thoâng qua hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi döôùi söï taùc ñoäng cuûa caùc quy luaät khaùch quan. Do ñoù, caàn phaûi hieåu keát luaän naøy töø hai khía caïnh khaùc nhau:

Thöù nhaát, keát luaän aáy cuûa C.Maùc laø bieåu hieän taäp trung nhaát cuûa quan nieäm duy vaät veà lòch söû vaø ñöôïc xuaát phaùt töø moät söï thaät hieån nhieân laø: "Tröôùc heát con ngöôøi caàn phaûi aên, uoáng, ôû vaø hoaëc, nghóa laø phaûi lao ñoäng, tröôùc khi coù theå ñaáu tranh ñeå giaønh quyeàn thoáng trò, tröôùc khi coù theå hoaït ñoäng chính trò, toân giaùo, trieát hoïc v.v.". Töø söï theå hieån nhieân aáy, cho pheùp chuùng ta khaúng ñònh raèng, lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi thöïc chaát laø lòch söû phaùt trieån cuûa saûn xuaát vaät chaát. Ñeå thoaû maõn nhu caàu trong qua trình toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa mình, loaøi ngöôøi phaûi tieán haønh saûn xuaát ra cuûa caûi vaät chaát.

Saûn xuaát vaät chaát laïi luoân luoân vaän ñoäng vaø phaùt trieån khoâng ngöøng, söï phaùt trieån ñoù bao giôø cuõng baét ñaàu töø söï phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, tröôùc heát laø coâng cuï lao ñoäng - caùi maø con ngöôøi thöôøng xuyeân saùng taïo, caûi tieán vaø phaùt trieån qua caùc trình ñoä khaùc nhau. Do ñoù, noù keùo theo söï bieán ñoåi, thay theá laãn nhau cuûa caùc quan heä saûn xuaát vaø hình thaønh caùc phöông thöùc saûn xuaát keá tieáp nhau. Phöông thöùc saûn xuaát thay ñoåi keùo theo toaøn boä traät töï xaõ hoäi thay ñoåi, ñoù chính laø söï thay theá laãn nhau cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi. Theo quy luaät phaùt trieån, hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi tieán boä hôn, cao hôn seõ ra ñôøi thay theá hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi cuõ ñaõ toû ra loãi thôøi vaø laïc haäu. Nhö vaäy, söï thay theá laãn nhau cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi trong lòch söû laø moät quaù trình phaùt trieån töø thaáp ñeán cao theo quy luaät khaùch quan, khoâng phuï thuoäc vaøo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi.

Thöù hai, ñoäng löïc thuùc ñaåy caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi phaùt trieån laïi naèm ngay trong loøng xaõ hoäi. Ñoù chính laø caùc maâu thuaãn xaõ hoäi, maø tröôùc heát laø maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø quan heä saûn xuaát, maâu thuaãn giöõa cô sôû haï taàng vaø kieán truùc thöôïng taàng, maâu thuaàn giöõa caùc giai caáp (trong xaõ hoäi coù giai caáp). Chính söï taùc ñoäng cuûa caùc quy luaät khaùch quan laøm cho caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi thay theá nhau laø con ñöôøng phaùt trieån chung cuûa lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Song, con ñöôøng phaùt trieån cuûa moãi quoác gia, daân toäc coøn chòu söï chi phoái cuûa nhöõng ñieàu kieän veà töï nhieân, veá chính trò, veà truyeàn thoáng vaên hoaù, veà ñieàu kieän quoác teá vaø thôøi ñaïi v.v... Do ñoù, lòch söû phaùt trieån cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi laø thoâng qua caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi töø thaáp ñeán cao. Tuy nhieân, cuõng coù nhöõng quoác gia, daân toäc coù theå boû qua moät, vaøi hình thaùi kinh teá- xaõ hoäi naøo ñoù. Vieäc boû qua aáy cuõng phaûi ñöôïc dieãn ra theo moät quaù trình lòch söû - töï nhieân, tuyeät ñoái khoâng ñöôïc xuaát phaùt töø yù muoán chuû quan cuûa quoác gia, daân toäc aáy.

Nhö vaäy neáu chuùng ta quy caùc quan heä xaõ hoäi vaøo caùc quan heä saûn xuaát, roài ñem quy caùc quan heä saûn xuaát vaøo trình ñoä phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, thì seõ thaáy ñöôïc söï phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi nhö laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân.

3. Giaù trò khoa hoïc cuûa hoïc thuyeát hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi

Vôùi hoïc thuyeát hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi, C.Maùc vaø Ph.AÊngghen ñaõ taïo ra moät cuoäc caùch maïng thaät söï trong trieát hoïc, ñaõ "toáng coå chuû nghóa duy taâm ra khoûi haàm truù aån cuoái cuøng cuûa noù, ñoù laø lónh vöïc xaõ hoäi" vaø ñöa ñeán cho khoa hoïc xaõ hoäi moät phöông phaùp nghieân cöùu thaät söï khoa hoïc. Cho ñeán nay hoïc thuyeát aáy vaãn coøn traøn ñaày söùc soáng vaø vaãn giöõ ñöôïc nhöõng giaù trò ñích thöïc cuûa noù:

Thöù nhaát, chính hoïc thuyeát aáy ñaõ khaúng ñònh: saûn xuaát vaät chaát laø cô sôû cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, phöông thöùc saûn xuaát quyeát ñònh caùc maët cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi. Do ñoù, khi nghieân cöùu, giaûi thích caùc hieän töôïng xaõ hoäi chuùng ta khoâng ñöôïc xuaát phaùt töø yù thöùc, tö töôûng, töø yù chí chuû quan cuûa con ngöôøi maø phaûi xuaát phaùt töø quaù trình saûn xuaát cuûa xaõ hoäi, töø phöông thöùc saûn xuaát.

Thöù hai, hoïc thuyeát aáy cuõng ñaõ chæ ra xaõ hoäi laø moät keát caáu vaät chaát ñaëc bieät, moät cô theå soáng sinh ñoäng vaø hoaøn chænh, bao goàm coøn maët, caùc yeáu toá, caùc moái quan heä thoáng nhaát vôùi nhau, taùc ñoäng qua laïi laãn nhau. Trong ñoù quan heä saûn xuaát laø quan heä cô baûn nhaát, quyeát ñònh caùc moái quan heä xaõ hoäi khaùc, ñoàng thôøi noù coøn laø tieâu chuaån khaùch quan ñeå phaân bieät caùc cheá ñoä xaõ hoäi vaø phaân kyø lòch söû moät caùch khoa hoïc nhaát, ñuùng ñaén nhaát.

Thöù ba, hoïc thuyeát aáy coøn chæ ra: söï phaùt trieån cuûa caùc hình thaùi kinh teá - xaõ hoäi laø moät quaù trình lòch söû - töï nhieân, nghóa laø noù dieãn ra theo caùc quy luaät khaùch quan chöù khoâng phaûi theo yù muoán chuû quan cuûa con ngöôøi. Vì vaäy, muoán nhaän thöùc vaø caûi taïo xaõ hoäi thì phaûi ñi saâu nghieân cöùu caùc quy luaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.

Caâu 54: Trình baøy caùc quan nieäm khaùc nhau veà con ngöôøi trong trieát hoïc Maùc.

Con ngöôøi laø ñoái töôïng nhaän thöùc cuûa trieát hoïc vaø cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc cuï theå. Nhöng ôû moãi giai ñoaïn khaùc nhau, muïc ñích vaø möùc ñoä nhaän thöùc veà con ngöôøi cuõng khaùc nhau. Khi khaû naêng con ngöôøi tìm hieåu bí maät cuûa giôùi töï nhieân caøng taêng leân bao nhieâu thì nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán con ngöôøi caøng ñöôïc ñaët ra nhieàu vaø caøng saâu saéc baáy nhieâu. Song, neáu nhö caùc khoa hoïc cuï theå ñeán vôùi con ngöôøi ñeå "chia caét" con ngöôøi ra, laáy moät soá maët, moät soá yeáu toá naøo ñoù laøm ñoái töôïng ñeå tìm hieåu thì ngöôïc laïi, trieát hoïc bao giôø cuõng nhìn con ngöôøi trong tính chænh theå cuûa noù. Trieát hoïc, tröôùc khi ñi vaøo nhöõng vaán ñeà khaùc veà con ngöôøi bao giôø cuõng truy tìm baûn chaát, vaïch ra vò trí vaø vai troø cuûa con ngöôøi qua caùc hoaït ñoäng vaø quan heä cuûa noù trong cuoäc soáng.

1. Caùc quan nieäm veà con ngöôøi trong trieát hoïc phöông Ñoâng

Caùc tröôøng phaùi trieát hoïc toân giaùo phöông Ñoâng nhö Phaät giaùo, Hoài giaùo nhaän thöùc baûn chaát con ngöôøi döïa treân cô sôû theá giôùi quan duy taâm, thaàn bí hoaëc nhò nguyeân luaän. Chaúng haïn, ñoái vôùi trieát hoïc Phaät giaùo, con ngöôøi laø söï keát hôïp giöõa danh vaø saéc. Ñôøi soáng con ngöôøi treân traàn theá chæ laø aûo giaùc hö voâ. Do vaäy, cuoäc ñôøi con ngöôøi khi coøn soáng chæ laø soáng göûi, taïm bôï. Cuoäc soáng vónh cöûu laø phaûi höôùng tôùi Nieát baøn - nôi tinh thaàn con ngöôøi ñöôïc giaûi thoaùt ñeå trôû thaønh baát dieät.

Do bò chi phoái bôûi theá giôùi quan duy taâm hoaëc duy vaät chaát phaùc maø Nho gia, Ñaïo gia (trieát hoïc Trung Hoa coù - trung ñaïi) quan nieäm veà baûn chaát con ngöôøi cuõng raát khaùc nhau. Chaúng haïn, Khoång Töû cho raèng baûn chaát con ngöôøi do "thieân meänh" chi phoái; ñöùc "nhaân" chính laø giaù trò cao nhaát cuûa con ngöôøi, ñaëc bieät laø ngöôøi quaân töû. Maïnh Töû, khi quy tính thieän cuûa con ngöôøi vaøo naêng löïc baåm sinh, coi taäp quaùn, hoaøn caûnh ñaõ laøm cho con ngöôøi bò nhieãm caùi xaáu, xa rôøi caùi toát ñeïp; do ñoù caàn phaûi tu döôõng, reøn luyeän ñeå giöõ ñöôïc ñaïo ñöùc cuûa mình. Trong khi ñoù, trieát hoïc cuûa Tuaân Töû laïi cho raèng, baûn chaát con ngöôøi khi sinh ra ñaõ aùc, nhöng oâng cho raèng coù theå caûi bieán ñöôïc, phaûi choáng laïi caùi aùc ñoù thì con ngöôøi môùi taát ñöôïc. Sau naøy, khi tieáp thu quan ñieåm cuûa Khoâng - Maïnh, Ñang moïng Thö moät caùch duy taâm cöïc ñoan, quan nieäm con ngöôøi vaø Trôøi coù theå chung hieåu laãn nhau (Thieân nhaân caûm öùng); töø ñoù, oâng cuûng coá quan nieäm coi cuoäc ñôøi con ngöôøi hoaøn toaøn bò quyeát ñònh bôûi Thieân minh. Laõo Töû, ngöôøi saùng laäp ra tröôøng phaùi Ñaïo gia, cho raèng con ngöôøi sinh ra töø Ñaïo, do vaäy con ngöôøi caàn phaûi soáng voâ vi, theo leõ töï nhieân, thuaàn phaùc, khoâng haønh ñoäng moät caùch giaû taïo, goø eùp traùi vôùi töï nhieäm. Thöïc chaát, ñaây laø quan nieäm duy taâm chuû quan cuûa trieát hoïc Ñaïo gia.

Toùm laïi, duø trong trieát hoïc phöông Ñoâng toàn taïi raát nhieàu quan nieäm veà con ngöôøi, nhöng nhìn chung, trong neàn trieát hoïc naøy, con ngöôøi chuû yeáu ñöôïc hieåu trong moái quan heä ñaïo ñöùc - chính trò; coøn khi xem xeùt con ngöôøi trong moái quan heä vôùi töï nhieân hay vôùi xaõ hoäi thì noù boäc loä yeáu toá duy taâm, hay coù pha troän tính chaát duy vaät chaát phaùc.

2. Quan nieäm veà con ngöôøi trong trieát hoïc phöông Taây tröôùc Maùc

- Trong trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi, con ngöôøi ñöôïc xem laø ñieåm khôûi ñaàu cuûa tö duy trieát hoïc; con ngöôøi vaø theá giôùi xung quanh laø taám göông phaûn chieáu laãn nhau, bôûi vì con ngöôøi chæ laø tieåu vuõ truï trong vuõ truï bao la. Chaúng haïn, Proâtago, nhaø trieát hoïc thuoäc tröôøng phaùi nguïy bieän cho raèng "con ngöôøi laø thöôùc ño cuûa vuõ truï". Coøn Aristote laïi cho raèng con ngöôøi laø thang baäc cao nhaát cuûa vuõ truï; song ñoái vôùi oâng, chæ coù linh hoàn, tö duy, trí nhôù, yù chí, naêng khieáu ngheä thuaät môùi laøm cho con ngöôøi noåi baät leân.. Nhìn chung, trong trieát hoïc Hy Laïp coå ñaïi böôùc ñi ñaõ coù söï phaân bieät con ngöôøi vôùi töï nhieân, nhöng ñoù chæ laø hieåu bieát beân ngoaøi veà toàn taïi con ngöôøi.

- Trong trieát hoïc Taây AÂu trung coå, con ngöôøi ñöôïc xem laø saûn phaåm do Thöôïng ñeá saùng taïo ra. OÂguyxtanh (Augustin) cho raèng, Thöôïng ñeá ñaõ taïo döïng neân vuõ truï, naën ra Cha cuûa loaøi ngöôøi vaø beû xöông söôøn cuûa Cha ñeå Meï cuûa nhaân loaïi xuaát hieän; nhöng sau ñoù, do söï sa ñoïa, phaûn boäi cuûa toå toâng loaøi ngöôøi maø nhaân loaïi phaûi böôùc vaøo caûnh khoán cuøng, yeáu heøn, nhu nhöôïc. Hieän taïi taát caû moïi sinh linh ñang chôø ngaøy taän theá cuûa mình ñeå sau ñoù chæ coøn thieân ñöôøng muoân ñôøi vaø hoûa nguïc vónh vieãn daønh cho caùc thaùnh thaàn hay aùc quyû theo tieàn ñònh. Toâma Ñacanh (Thomas d'aquyn) cuõng cho raèng, con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñaõ ñöôïc Thöôïng ñeá taïo döïng, vì vaäy moïi hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi vaø xaõ hoäi loaøi ngöôøi ñeàu phaûi do Ngaøi vaø höôùng veà Ngaøi... Toùm laïi trieát hoïc Taây AÂu thôøi trung coå khoâng chæ xem con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa Thöôïng ñeá, maø coøn cho raèng soá phaän, nieàm vui, noãi buoàn, söï may ruûi cuûa con ngöôøi ñeàu do Thöôïng ñeá xeáp ñaët; trí tueä con ngöôøi thaáp hôn lyù trí anh minh cuûa Thöôïng ñeá; con ngöôøi trôû neân nhoû beù tröôùc cuoäc soáng nhöng ñaønh baèng loøng vôùi cuoäc soáng taïm bôï treân traàn gian ñeå hy voïng ñaït ñöôïc haïnh phuùc vónh cöûu treân thieân ñaøng sau khi cheát.

- Trieát hoïc phöông Taây thôøi phuïc höng - caän ñaïi ñaëc bieät ñeà cao vai troø trí tueä. Ñoù laø moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaèm giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi söï raøng cuoäc cuûa thaàn hoïc thôøi trung coå. Tuy nhieân, con ngöôøi cuõng chæ ñöôïc nhaán maïnh veà maët caù theå vaø xem nheï maët xaõ hoäi, töùc laø chöa nhaän thöùc ñaày ñuû baûn chaát con ngöôøi caû veà maët sinh hoïc vaû maët xaõ hoäi cuûa noù.

- Trong trieát hoïc coå ñieån Ñöùc noåi baät quan ñieåm veà con ngöôøi cuûa Heâghen vaø Phoiôbaéc. Beân trong lôùp voû duy taâm thaàn bí, Heâghen coi lòch söû xaõ hoäi vaø con ngöôøi laø hieän thaân cuûa tinh thaàn tuyeät ñoái; coi lòch söû laø quaù trình voâ taän cuûa söï chuyeån hoùa giöõa caùi taát nhieân vaø caùi ngaãu nhieân thoâng qua haønh ñoäng cuûa nhöõng con ngöôøi rieâng leû - nhöõng con ngöôøi luoân luoân ra söùc thöïc hieän nhöõng muïc ñích rieâng vôùi nhöõng lôïi ích rieâng cuûa mình. Heâghen cuõng thaáy roõ vai troø cuûa lao ñoäng ñoái vôùi vieäc hình thaønh con ngöôøi, ñoái vôùi söï phaùt sinh ra caùc quan heä kinh teá vaø phaân hoùa con ngöôøi ra thaønh caùc giai - taàng trong xaõ hoäi. Vôùi oâng, con ngöôøi luoân thuoäc moät heä thoáng xaõ hoäi nhaát ñònh; vaø trong heä thoáng aáy, con ngöôøi laø chuû theå soá phaän cuûa mình. Tuy vaäy, khi ñaùnh giaù con ngöôøi, Heâghen chæ chuù yù ñeán vai troø cuûa caùc vó nhaân trong lòch söû; theo oâng, chæ coù vó nhaân môùi laø ngöôøi bieát suy nghó vaø hieåu ñöôïc nhöõng gì caàn thieát vaø hôïp thôøi, coøn nhìn chung, do baûn tính con ngöôøi laø baát bình ñaúng neân baát coâng vaø caùc teä naïn xaõ hoäi laø hieän töôïng taát yeáu... Maëc duø coøn ngöôøi ñöôïc nhaän thöùc töø goùc ñoä duy taâm khaùch quan nhöng Heâghen ñaõ thaáy ñöôïc con ngöôøi laø chuû theå cuûa cuûa lòch söû, ñoàng thôøi con ngöôøi cuõng laø keát quaû cuûa quaù trình phaùt trieån lòch söû.

Phoiôbaéc khoâng chæ pheâ phaùn tính sieâu nhieân, phi theå xaùc trong quan nieäm veà con ngöôøi maø oâng coøn ñoaïn tuyeät vôùi chuû nghóa duy taâm cuûa Heâghen. Phoiôbaéc quan nieäm con ngöôøi laø saûn phaåm cuûa töï nhieân, laø con ngöôøi sinh hoïc tröïc quan, bò phuï thuoäc vaøo hoaøn caûnh. Maët khaùc, oâng ñeà cao vai troø trí tueä cuûa con ngöôøi vôùi tính caùch laø nhöõng caù theå ngöôøi. Ñoù laø nhöõng con ngöôøi caù bieät, ña daïng, phong phuù, khoâng ai gioáng ai. Hieåu con ngöôøi nhö vaäy laø do Phoiôbaéc ñaõ döïa treân neàn taûng duy vaät, ñeà cao yeáu toá töï nhieân, caûm tính, nhaèm giaûi phoùng caù nhaân con ngöôøi. Nhöng haïn cheá cuûa oâng laø khoâng thaáy ñöôïc baûn chaát xaõ hoäi trong ñôøi soáng con ngöôøi vaø taùch con ngöôøi khoûi nhöõng ñieàu kieän lòch söû cuï theå. Nhö vaäy, con ngöôøi cuûa Phoiôbaéc laø con ngöôøi phi lòch söû, phi giai caáp vaø tröøu töôïng.

3. Ñaùnh giaù chung

Caùc quan nieäm veà con ngöôøi trong trieát hoïc tröôùc Maùc ñeàu coù nhieàu haïn cheá vaø thieáu soùt: Moät maët, caùc quan nieäm naøy xem xeùt con ngöôøi moät caùch tröøu töôïng, do ñoù ñaõ ñi ñeán nhöõng caùch lyù giaûi cöïc ñoan, phieán dieän. Caùc nhaø trieát hoïc thôøi naøy thöôøng tröøu töôïng hoaù taùch phaàn "xaùc" hay phaàn hoàn ra khoûi con ngöôøi thöïc vaø bieán chuùng thaønh baûn chaát con ngöôøi. Chuû nghóa duy taâm thì tuyeät ñoái hoaù phaàn "hoàn" thaønh con ngöôøi tröøu töôïng - töï yù thöùc; coøn chuû nghóa duy vaät tröïc quan thì tuyeät ñoái hoaù phaàn "xaùc" thaønh con ngöôøi tröøu töôïng - sinh hoïc. Maët khaùc, hoï chöa chuù yù ñaày ñuû ñeán baûn chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Tuy vaäy, moät soá tröôøng phaùi trieát hoïc vaãn ñaït ñöôïc nhöõng thaønh töïu trong vieäc phaân tích, quan saùt con ngöôøi, ñeà cao lyù tính, xaùc laäp caùc giaù trò veà nhaân baûn hoïc ñeå höôùng con ngöôøi ñeán töï do. Ñoù laø nhöõng tieàn ñeà quan troïng cho vieäc hình thaønh tö töôûng veà con ngöôøi cuûa trieát hoïc maùc xít.

Caâu 55: Phaân tích vaán ñeà baûn chaát con ngöôøi theo quan nieäm cuûa Maùc - Leânin

1. Con ngöôøi laø thöïc theå sinh hoïc -xaõ hoäi

Khi döïa treân nhöõng thaønh töïu khoa hoïc, trieát hoïc Maùc - Leânin coi con ngöôøi laø saûn phaåm tieán hoùa laâu daøi cuûa giôùi töï nhieân, töùc laø keát quaû cuûa quaù trình vaän ñoäng vaät chaát töø voâ sinh ñeán höõu sinh, töø thöïc vaät ñeán ñoäng vaät, töø ñoäng vaät baäc thaáp ñeán ñoäng vaät baäc cao, roài ñeán "ñoäng vaät coù lyù tính" - con ngöôøi. Nhö vaäy, quan nieäm naøy tröôùc heát coi con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh hoïc. Cuõng nhö taát caû nhöõng thöïc theå sinh hoïc khaùc, con ngöôøi "vôùi taát caû xöông thòt, maùu muû... ñeàu thuoäc veà giôùi töï nhieân", vaø maõi maõi phaûi soáng döïa vaøo giôùi töï nhieân. Giôùi töï nhieân laø "thaân theå voâ cô cuûa con ngöôøi con ngöôøi laø moät boä phaän cuûa giôùi töï nhieân. Nhö vaäy, con ngöôøi tröôùc heát laø moät toàn taïi sinh vaät, bieåu hieän trong nhöõng caù nhaân con ngöôøi soáng, laø toå chöùc cô theå cuûa con ngöôøi vaø moái quan heä cuûa noù vôùi töï nhieân. Nhöõng thuoäc tính, nhöõng ñaëc ñieåm sinh hoïc, quaù trình taâm - sinh lyù, caùc giai ñoaïn phaùt trieån khaùc nhau noùi leân baûn chaát sinh hoïc cuûa caù nhaân con ngöôøi.

Song, con ngöôøi trôû thaønh con ngöôøi khoâng phaûi ôû choã noù chæ soáng döïa vaøo giôùi töï nhieân. Maët töï nhieân khoâng phaûi laø yeáu toá duy nhaát quy ñònh baûn chaát con ngöôøi. Ñaëc tröng quy ñònh söï khaùc bieät giöõa con ngöôøi vôùi theá giôùi loaøi vaät laø maët xaõ hoäi. AÊngghen ñaõ chæ ra raèng, böôùc chuyeån bieán töø vöôïn thaønh ngöôøi laû nhôø quaù trình lao ñoäng. Hoaït ñoäng mang tính xaõ hoäi naøy ñaõ noái daøi baøn tay vaø caùc giaùc quan cuûa con ngöôøi, hình thaønh ngoân ngöõ vaø yù thöùc, giuùp con ngöôøi laøm bieán daïng giôùi töï nhieân ñeå laøm ra nhöõng vaät phaåm maø giôùi töï nhieân khoâng coù saün. Lao ñoäng ñaõ taïo ra con ngöôøi vôùi tö caùch laø moät saûn phaåm cuûa xaõ hoäi - moät saûn phaåm do quaù trình tieán hoaù cuûa giôùi töï nhieân nhöng ñoái laäp vôùi giôùi töï nhieân bôûi nhöõng haønh ñoäng cuûa noù laø caûi bieán giôùi töï nhieân. Thoâng qua hoaït ñoäng -saûn xuaát vaät chaát, con ngöôøi ñaõ laøm thay ñoåi, caûi bieán toaøn boä giôùi töï nhieân. "Con vaät chæ taùi saûn xuaát ra baûn thaân noù, coøn con ngöôøi thì taùi saûn xuaát ra toaøn boä giôùi töï nhieân". Lao ñoäng khoâng chæ caûi bieán giôùi töï nhieân, taïo ra cuûa caûi vaät chaát vaø tinh thaàn phuïc vuï ñôøi soáng con ngöôøi maø lao ñoäng coøn laøm cho ngoân ngöõ vaø tö duy ñöôïc hình thaønh vaø phaùt trieån, giuùp xaùc laäp quan heä xaõ hoäi. Bôûi vaäy, lao ñoäng laø yeáu toá quyeát ñònh hình thaønh baûn chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, ñoàng thôøi laø yeáu toá quyeát ñònh quaù trình hình thaønh nhaân caùch cuûa moãi caù nhaân con ngöôøi trong coäng ñoàng xaõ hoäi.

Neáu con ngöôøi vöøa laø saûn phaåm cuûa giôùi töï nhieân, vöøa laø saûn phaåm cuûa xaõ hoäi thì trong con ngöôøi cuõng coù hai maët khoâng taùch rôøi nhau: maët töï nhieân vaø maët xaõ hoäi. Söï thoáng nhaát giöõa hai maët naøy cho pheùp chuùng ta hieåu con ngöôøi laø moät thöïc theå sinh hoïc - xaõ hoäi.

Laø moät thöïc theå sinh hoïc - xaõ hoäi, con ngöôøi chòu söï chi phoái cuûa caùc quy luaät khaùc nhau, nhöng thoáng nhaát vôùi nhau. Heä thoáng caùc quy luaät sinh hoïc (nhö quy luaät veà söï phuø hôïp cô theå vôùi moâi tröôøng, quy luaät veà söï trao ñoåi chaát, veà di truyeàn, bieán dò, tieán hoaù, tình duïc...) quy ñònh phöông tieän sinh hoïc cuûa con ngöôøi. Heä thoáng caùc quy luaät taâm lyù - yù thöùc, ñöôïc hình thaønh treân neàn taûng sinh hoïc cuûa con ngöôøi, chi phoái quaù trình hình thaønh tình caûm, khaùt voïng, nieàm tin, yù chí. Heä thoáng caùc quy luaät xaõ hoäi quy ñònh quan heä xaõ hoäi giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi. Trong ñôøi soáng hieän thöïc cuûa moãi con ngöôøi cuï theå, heä thoáng quy luaät treân khoâng taùch rôøi nhau maø hoaø quyeän vaøo nhau, theå hieän taùc ñoäng cuûa chuùng trong toaøn boä cuoäc soáng cuûa con ngöôøi. Ñieàu ñoù cho thaáy trong moãi con ngöôøi, quan heä giöõa maët sinh hoïc vaø maët xaõ hoäi, cuõng nhö nhu caàu sinh hoïc (nhö aên, maëc, ôû) vaø nhu caàu xaõ hoäi (nhu caàu taùi saûn xuaát xaõ hoäi, nhu caàu tình caûm, nhu caàu töï khaúng ñònh mình, nhu caàu thaåm myõ vaø höôûng thuï caùc giaù trò tinh thaàn)... ñeàu coù söï thoáng nhaát vôùi nhau. Trong ñoù, maët sinh hoïc laø cô sôû taát yeáu töï nhieân cuûa con ngöôøi, coøn maët xaõ hoäi laø ñaëc tröng baûn chaát ñeå phaân bieät con ngöôøi vôùi loaøi vaät. Nhu caàu sinh hoïc phaûi ñöôïc "nhaân hoùa ñeå mang giaù trò vaên minh; vaø ñeán löôït noù, nhu caàu xaõ hoäi khoâng theå thoaùt ly khoûi tieàn ñeà cuûa nhu caàu sinh hoïc. Hai maët treân thoáng nhaát vôùi nhau ñeå taïo thaønh con ngöôøi vôùi tính caùch laø moät thöïc theå sinh hoïc - xaõ hoäi.

2. "Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø nhöõng quan heä xaõ hoäi"

Laø thöïc theå sinh hoïc - xaõ hoäi, con ngöôøi khaùc xa nhöõng thöïc theå sinh hoïc ñôn thuaàn. Caùi khaùc naøy khoâng chæ theå hieän ôû choã cô theå cuûa con ngöôøi coù moät trình ñoä toå chöùc sinh hoïc cao hôn, maø chuû yeáu laø ôû cho con ngöôøi coù moät löôïng raát lôùn caùc quan heä xaõ hoäi vôùi nhöõng caáu truùc cöïc kyø phöùc taïp. Laø thöïc theå sinh vaät - xaõ hoäi, con ngöôøi ñaõ vöôït leân loaøi vaät treân caû ba phöông dieän: quan heä vôùi töï nhieân, quan heä vôùi coäng ñoàng (xaõ hoäi) vaø quan heä vôùi chính baûn thaân mình. Caû ba quan heä ñoù, suy ñeán cuøng ñeàu mang tính xaõ hoäi, trong ñoù quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi laø quan heä baûn chaát, bao truøm taát caû caùc quan heä khaùc. Cho neân, ñeå nhaán maïnh baûn chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, C.Maùc ñaõ cho raèng: "Baûn chaát con ngöôøi khoâng phaûi laø moät caùi tröøu töôïng coá höõu cuûa caù nhaân rieâng bieät. Trong tính hieän thöïc cuûa noù, baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø nhöõng quan heä xaõ hoäi".

Luaän ñeà cuûa Maùc chæ roõ maët xaõ hoäi trong baûn chaát con ngöôøi. Ñoù cuõng laø söï boå khuyeát vaø phaùt trieån quan ñieåm trieát hoïc veà con ngöôøi cuûa Phoiôbaéc - quan ñieåm xem con ngöôøi vôùi tö caùch laø sinh vaät tröïc quan vaø phuû nhaän hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa con ngöôøi vôùi tö caùch laø hoaït ñoäng vaät chaát, caûm tính.

Luaän ñieåm treân cuûa Maùc coøn phuû nhaän söï toàn taïi con ngöôøi tröøu töôïng, töùc con ngöôøi thoaùt ly moïi ñieàu kieän hoaøn caûnh lòch söû xaõ hoäi; ñoàng thôøi khaúng ñònh söï toàn taïi con ngöôøi cuï theå, töùc laø con ngöôøi luoân soáng trong moät ñieàu kieän lòch söû cuï theå, trong naêm thôøi ñaïi xaùc ñònh vaø thuoäc moät giai - taàng nhaát ñònh. Vaø trong ñieàu kieän lòch söû ñoù, baèng hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa mình, con ngöôøi taïo ra nhöõng giaù trò vaät chaát vaø tinh thaàn ñeå toàn taïi vaø phaùt trieån caû theå löïc laãn tö duy, trí tueä cuûa mình. Khi noùi baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø caùc moái quan heä xaõ hoäi thì ñieàu ñoù coù nghóa:

Moät laø, taát caû caùc quan heä xaõ hoäi (nhö quan heä giai caáp, daân toäc, thôøi ñaïi; quan heä chính trò, kinh teá, ñaïo ñöùc, toân giaùo; quan heä caù nhaân, gia ñình, xaõ hoäi...) ñoùng goùp phaàn vaøo vieäc hình thaønh baûn chaát cuûa con ngöôøi; song coù yù nghóa quyeát ñònh nhaát laø caùc quan heä kinh teá maø tröôùc heát laø caùc quan heä saûn xuaát, bôûi vì caùc quan heä naøy ñeàu löïc tieáp hoaëc giaùn tieáp chi phoái caùc quan neä xaõ hoäi khaùc.

Hai laø, khoâng phaûi chæ coù caùc quan heä xaõ hoäi hieän ñang toàn taïi maø caû caùc quan heä xaõ hoäi trong quaù khöù cuõng goùp phaàn quyeát ñònh baûn chaát con ngöôøi ñang soáng, bôûi vì trong tieán trình lòch söû cuûa mình, con ngöôøi duø muoán hay khoâng cuõng phaûi keá thöøa di saûn cuûa nhöõng theá heä tröôùc ñoù.

Ba laø, baûn chaát con ngöôøi khoâng phaûi laø caùi oån ñònh, hoaøn chænh, baát bieán sau khi xuaát hieän, maø noù laø moät quaù trình luoân bieán ñoåi theo söï bieán ñoåi cuûa caùc quan heä xaõ hoäi maø con ngöôøi gia nhaäp vaøo.

Tuy nhieân, khi nghieân cöùu luaän ñieåm: "Baûn chaát con ngöôøi laø söï toång hoaø caùc moái quan heä xaõ hoäi", caàn chuù yù hai ñieåm:

Thöù nhaát, khi khaúng ñònh baûn chaát con ngöôøi laø toång hoaø caùc moái quan heä xaõ hoäi, Maùc khoâng heà phuû nhaän maët töï nhieân, sinh hoïc trong vieäc xaùc ñònh baûn chaát con ngöôøi maø chæ muoán nhaán maïnh söï khaùc nhau veà baûn chaát giöõa con ngöôøi vaø ñoäng vaät; cuõng nhö nhaán maïnh söï thieáu soùt trong caùc quan nieäm trieát hoïc veà con ngöôøi cuûa caùc nhaø trieát hoïc tröôùc ñoù laø khoâng thaáy ñöôïc maët baûn chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi.

Thöù hai, caàn thaáy raèng, caùi baûn chaát khoâng phaûi laø caùi duy nhaát maø chæ laø caùi chung nhaát, saâu saéc nhaát; do ñoù, trong khi nhaán maïnh baûn chaát xaõ hoäi cuûa con ngöôøi, khoâng theå taùch rôøi caùi sinh hoïc trong con ngöôøi, maø caàn phaûi thaáy ñöôïc caùc bieåu hieän rieâng bieät, phong phuù vaø ña daïng cuûa moãi caù nhaân veà caû phong caùch, nhu caàu ô5i ích trong coäng ñoàng xaõ hoäi.