Trí tu? dám dông

1

G ó c n h . n k h á m p h á

TRÍ TU? ÐÁM ÐÔNG

Vì sao Ða s? thông minh hon Thi?u s?

(The Wisdom of Crowds)

Tác gi?: James Surowiecki

Nhà xu?t b?n: Anchor

Nam xu?t b?n: 2006

S? trang: 336

D?ch gi?: Nguy?n Th? Y?n,

Tr?n Ng?c Hi?u

NXB Vi?t Nam: Tri th?c

Nam xu?t b?n: 2008

S? trang: 386

2

V? N? V? T? GI?

James Surowiecki là nhà báo, vi?t cho Trang tài chính c?a t?

The New Yorker. Tác ph?m c?a ông dã xu?t hi?n trên các t? New

York Times, Wall Street Journal, Wired và Slate. Tru?c khi tr? thành

phóng viên tài chính, James Surowiecki t?ng theo h?c ti?n s?

ngành l?ch s? t?i Ð?i h?c Yale.

Nam 2004, ông xu?t b?n cu?n Trí tu? dám dông, trong dó l?p

lu?n r?ng trong m?t s? hoàn c?nh, m?t nhóm dông d?o t? ra thông

minh hon nh?ng nhóm nh?, tinh hoa, và chính trí tu? t?p th? dã

d?nh hình các qu?c gia, xã h?i, n?n kinh t? và doanh nghi?p.

?TU?NG CH? Ð?O

Xã h?i phuong Tây d? cao s?c m?nh ý chí c?a t?ng cá nhân riêng

l?, nhung trong nh?ng tình hu?ng nh?t d?nh, các nhóm l?i th?t s?

có th? dua ra nh?ng quy?t d?nh dúng d?n hon c? ngu?i thông

minh nh?t trong nhóm. M?c dù các cá nhân trong m?t dám dông

d?u r?t khác bi?t, d?c l?p và không t?p trung, nhung nh?ng quy?t

d?nh c?a h? khi du?c t?p h?p l?i thì l?i có s? th?ng nh?t dáng

ng?c nhiên. Do v?y, s?c m?nh c?a các nhóm có th? du?c s?

d?ng d? tìm ra nh?ng câu tr? l?i chua có l?i gi?i và xác d?nh cách

th?c ph?i h?p hành vi và h?p tác trong m?i linh v?c d?i s?ng xã

h?i. Nh?ng ho?t d?ng hàng ngày c?a chúng ta, chính ph? và n?n

kinh t? c?a chúng ta d?u ch?u s? tác d?ng t? s?c m?nh c?a dám

dông, và khi m?i vi?c x?y ra không nhu mong mu?n thì thu?ng do

m?t trong nh?ng y?u t? then ch?t c?a m?t dám dông thông minh

dã b? thi?u m?t ho?c không th? b?c l? rõ ý ki?n.

Trong cu?n Trí tu? dám dông, nhà báo James Surowiecki dã

Trí tu? dám dông

3

khám phá h? qu? c?a ý tu?ng nh?ng dám dông l?n thông minh

hon m?t vài cá nhân ki?t xu?t, cho dù h? có tài gi?i d?n th? nào.

NH?NG ÐI?U B?N H?C ÐU?C T? B? T?

T?T N?:

• Làm th? nào m?t nhóm v?i c?u trúc h?p lý có

th? tr? l?i du?c nh?ng v?n d? v? nh?n th?c

và dua ra câu tr? l?i t?t nh?t hay h?p lý nh?t.

• B?ng cách nào các thành viên c?a dám dông

– ngu?i di mua s?m, ngu?i di tàu di?n ng?m

– ph?i h?p hành vi c?a h? v?i nhau, bi?t

r?ng nh?ng ngu?i khác cung dang làm nh?ng

hành d?ng tuong t?.

• Nh?ng k? tu l?i v?n h?p tác ngay c? khi logic

cho th?y không có lý do gì d? làm v?y ra sao.

• Các nhóm nh? không hi?u qu? trong vi?c dua

ra quy?t d?nh b?ng m?t dám dông nhu th?

nào, ngay c? khi nhóm dó bao g?m toàn các

chuyên gia.

• Các công ty l?n có th? th?c hi?n l?i h?a phân

quy?n nhu th? nào?

• Làm th? nào nh?ng ngu?i choi không hoàn

h?o, phi lý trí trên th? tru?ng v?n có th? phân

ph?i ngu?n l?c hi?u qu?.

• Làm th? nào nh?ng c? tri không có thông tin

4

v?n có th? b?u cho ngu?i s? dua ra nh?ng

quy?t d?nh vì quy?n l?i c?a ngu?i dân.

PH?N M?T: TR?TU? T?P TH?

T?p h?p d? d?g

Nam 1906, nhà khoa h?c ngu?i Anh - Francis

Galton dã quan sát m?t cu?c thi doán cân n?ng t?i

m?t h?i ch? gia súc. Ngu?i dân dánh cu?c v? cân

n?ng c?a con bò sau khi dã du?c làm th?t và pha l?c.

Nh?ng ngu?i bán th?t, nông dân và c? nh?ng ngu?i

không chuyên d?u mua vé và tham gia doán.

Galton dã mu?n l?i các t?m vé sau cu?c thi và tính

m?c doán trung bình c?a 787 v? khách – s? thông

thái t?p th?. Ðám dông dó dã doán con bò n?ng 1197

pound (kho?ng 544 kg). Sau khi du?c làm th?t và pha

l?c, con bò cân n?ng là 1198 pound (kho?ng 544,5 kg).

Galton phát hi?n ra r?ng, trong nh?ng tình hu?ng

nh?t d?nh, các nhóm l?i d?c bi?t thông minh và

thu?ng gi?i hon nh?ng ngu?i gi?i nh?t trong s? dó,

d?c bi?t là n?u ý ki?n c?a các cá nhân du?c k?t h?p

l?i và tính trung bình. Tuy nhiên, cung có th? m?t

nhóm không t?t b?ng t?ng ngu?i riêng l?, và m?t vài

cá nhân n?u càng du?c khích l? l?i càng sáng su?t

hon, nhu là d?i v?i th? tru?ng ch?ng khoán. M?c dù

Trí tu? dám dông

5

v?y, r?t hi?m khi ngu?i dó thu?ng xuyên có du?c các

quy?t d?nh chính xác nhu nhóm.

Nh?ng ngu?i choi trong Game show

Trong show truy?n hình Ai là tri?u phú, ngu?i choi

ph?i tr? l?i các câu h?i v?i b?n s? l?a ch?n. H? có

th? l?a ch?n s? tr? giúp là lo?i b? di hai câu tr? l?i

sai, g?i cho ngu?i thân hay h?i ý ki?n khán gi?.

Nh?ng ngu?i choi thông minh thu?ng dúng 65%,

còn khán gi? t?i tru?ng quay l?i dúng d?n 91%.

Nh?ng câu tr? l?i v? v?n d? nh?n th?c cung có

th? không ho?c chua có. Ví d? nhu:

Trong vòng 21 ngày sau v? n? tàu con thoi

Challenger nam 1986, giá c? phi?u c?a Morton

Thiokol dã gi?m m?nh hon so v?i ba công ty khác

cùng tham gia thi?t k? con tàu. Sáu tháng sau dó,

nguyên nhân v? n? dã du?c phát hi?n ra là t? ph?n b?t

ch?ng th?m trên các tên l?a phóng do Thiokol ch? t?o.

Google s?p x?p các trang web theo tr?t t? nh?ng

trang liên quan nhi?u nh?t t?i ph?n tra c?u c?a b?n.

Th? tru?ng Ði?n t? Iowa (IEM), g?m 800 ngu?i

mua và bán lo?i hàng hóa giao sau d?a trên k?t qu?

b?u ch?n khác nhau, thu?ng chính xác hon tham dò

ý ki?n qu?c gia.

Nh?ng th? tru?ng hàng hóa giao sau nhu IEM

6

hi?n có ? nh?ng biên lai c?a phòng bán vé

Hollywood, tin t?c và th? thao. Chúng có hi?u qu?

b?i chúng có nh?ng d?c tính co b?n – s? da d?ng,

d?c l?p, phi t?p trung – nh?ng d?c tính then ch?t d?

có du?c nh?ng tiên doán sáng su?t.

S? kh? bi?t t?o kh? bi?t

Ransom E. Olds b?t d?u bán xe hoi t? nam 1899 và

tr? nên phát d?t nh? bán xe Olds: chi?c xe dành cho

t?ng l?p trung luu. Nh? có ho?t d?ng ti?p th? t?t,

ông dã bán du?c nhi?u xe hon b?t c? hãng s?n xu?t

xe nào c?a M? vào nam 1903. Olds có các d?i th? là

hàng tram công ty s?n xu?t ô tô. Do không có m?t

tiêu chu?n nào, nên các công ty rao bán c? m?t dãy

nh?ng chi?c xe v?i kích c?, hình dáng và máy phát

di?n khác nhau. Ð?n cu?i th?p k? dó, h?u h?t các

d?i th? d?u tr? nên m? nh?t, ch? còn l?i nh?ng tên

tu?i cách tân nhu Cadillac và Ford. Tru?c Chi?n

tranh Th? gi?i l?n th? nh?t, Olds dã du?c bán cho

General Motors.

L?ch s? c?a các ngành công nghi?p m?i cung

tuong t? - quá du th?a l?a ch?n trong th?i gian d?u

và chi?n th?ng thu?c v? nh?ng ngu?i bi?t l?a ch?n

công ngh? dúng d?n. Nghe có v? không hi?u qu?,

nhung s? da d?ng v? ý tu?ng cho phép t?o ra s?

khác bi?t d?y ý nghia gi?a các ý tu?ng ban d?u, Trí tu? dám dông

7

không ch? là nh?ng thay d?i nh? c?a cùng m?t khái

ni?m. H? th?ng dó có hi?u qu? khi nó có th? phát

hi?n ra k? b?i tr?n và s?m lo?i b? nh?ng k? dó.

Tuy nhiên, t?o ra m?t lo?t da d?ng các gi?i pháp

kh? thi thôi thì chua d?. Ðám dông còn c?n ph?i bi?t

phân bi?t gi?a cái t?t và cái d?. S? da d?ng làm tang

nh?ng tri?n v?ng, và giúp nhóm gi?i quy?t v?n d?

t?t hon. Trên th?c t?, vi?c t?p h?p toàn nh?ng ngu?i

thông minh l?i thành m?t nhóm chua ch?c dã là ý

ki?n hay, b?i nh?ng ngu?i này thu?ng có các k?

nang gi?ng nhau. Ðua thêm nh?ng ngu?i không gi?i

b?ng nhung có các k? nang khác bi?t l?i có th? nâng

cao hi?u qu? ho?t d?ng c?a nhóm. M?t nhóm v?i

nh?ng ki?n th?c và k? nang khác nhau thu?ng luôn

t?o ra nhi?u quy?t d?nh sáng su?t hon m?t hay hai

chuyên gia.

Nh?ng nhóm d?ng nh?t, d?c bi?t là nh?ng nhóm

nh?, l?i thu?ng là n?n nhân c?a vi?c “tu duy nhóm”.

H? tr? nên g?n k?t v?i nhau hon, l? thu?c vào nhau

hon và tách bi?t v?i nh?ng ý ki?n ngoài nhóm. H?

d?n b? thuy?t ph?c r?ng ý ki?n c?a nhóm m?i là

dúng và s? duy lý hóa nh?ng ý ki?n ph?n bác khác,

h? tin r?ng s? b?t d?ng quan di?m là vô ích và

không th? x?y ra.

V?nh Con L?n

8

Chính quy?n Kennedy dã lên k? ho?ch và ti?n hành

chi?n d?ch xâm lu?c Cuba mà không h? bàn b?c v?i

nh?ng ngu?i dang nghi ng? kh? nang thành công

c?a nó. Nh?ng ngu?i lên k? ho?ch cho chi?n d?ch dó

chính là nh?ng ngu?i cho r?ng chi?n d?ch có th?

thành công. Vài ngu?i cho r?ng nên c?n th?n thì l?i

im l?ng, không ai tham kh?o ý ki?n c?a CIA hay t?

d?c trách các v?n d? Cuba c?a B? Ngo?i giao M?.

C? nhóm chính quy?n dã ph?t l? nh?ng thông tin

co b?n nhu s? yêu m?n c?a nhân dân d?i v?i Fidel

Castro, s?c m?nh c?a quân d?i Cuba và th?m chí là

kích thu?c c?a hòn d?o này. Chính quy?n Kennedy

th?m chí còn t? thuy?t ph?c mình r?ng c? th? gi?i

s? tin r?ng M? ch?ng xâm lu?c nu?c nào c?.

S? B?t chu?c, Th? th?g tin v?s? Ð?c l?p

M?t d?c di?m then ch?t khác d? có quy?t d?nh sáng

su?t là tu duy d?c l?p – không tách bi?t nhung ph?i

khá d?c l?p v?i nh?ng ?nh hu?ng c?a ngu?i khác.

Tu duy d?c l?p khi?n cho nh?ng sai l?m không b?

liên k?t v?i nhau và tang kh? nang dua thêm thông

tin m?i cho nhóm thay vì nh?ng thông tin cu. Th?m

chí d?i v?i c? nh?ng ngu?i có thành ki?n hay vô lý,

n?u h? d?c l?p, h? s? không th? khi?n cho c? nhóm

tr? nên ngu ng?c.

R?t khó d? có th? duy trì tính d?c l?p b?i h?c h?iTrí tu? dám dông

9

là quá trình mang tính xã h?i. Con ngu?i càng ti?p

xúc nhi?u v?i nhau thì quy?t d?nh c?a m?t nhóm

càng ít có kh? nang là sáng su?t hon. Sau dây là m?t

vài cách các nhóm có th? t? h?y ho?i mình:

• B?ng ch?ng xã h?i – Ngu?i ta thu?ng có

xu hu?ng cho r?ng n?u r?t nhi?u ngu?i dang

cùng làm m?t vi?c nào dó, ?t h?n ph?i có lý

do. Ðó là lý do t?i sao dám dông ngày càng có

t?m ?nh hu?ng khi nó càng l?n m?nh.

• Tâm lý b?y dàn – Con ngu?i ch?y theo

dám dông b?i nhu v?y ít r?i ro hon là làm

vi?c gì dó c?p ti?n r?i có th? th?t b?i th?m h?i.

• Thác thông tin – Con ngu?i v?i nh?ng

thông tin khác nhau, ph?n l?n là thông tin

không d?y d?, dua ra nh?ng quy?t d?nh

theo ki?u n?i ti?p nhau b?i h? nghi r?ng

mình dang h?c h?i di?u gì dó t? t?m guong

c?a ngu?i khác. Khi con ngu?i ng?ng tin

tu?ng vào ki?n th?c riêng c?a mình thì

“thác” dó s? ng?ng cung c?p thông tin. H?

dua ra quy?t d?nh d?a trên cái h? nghi r?ng

ngu?i di tru?c dã bi?t, thay vì ki?n th?c c?a

riêng mình.

Nh?ng t?h to? ph?c t?p

10

B?t ch?p nh?ng c?m b?y trên, vi?c b?t chu?c ngu?i

khác thay vì th?c hi?n các tính toán ph?c t?p tru?c

m?i hành d?ng l?i là ph?n ?ng h?p lý cho nh?ng

gi?i h?n c?a chính chúng ta. N?u du?c s? d?ng t?t,

nó s? tr? thành công c? m?nh d? truy?n bá nhanh

chóng nh?ng ý tu?ng t?t. Tuy v?y, con ngu?i ph?i

s?n sàng ng?ng b?t chu?c ngu?i khác và h?c h?i cho

chính mình khi dã thu du?c nh?ng l?i ích d? l?n. S?

b?t chu?c thông minh ph? thu?c vào m?t chu?i các

l?a ch?n và thông tin ban d?u và vào s? s?n sàng

c?a t?i thi?u là vài ngu?i dua ra ý ki?n c?a mình

tru?c nhóm.

Con du?ng l? ngang Fever

H?m Erie du?c hoàn thi?n nam 1825 nh?m m?c

dích ph?c v? giao thuong gi?a các thành ph? l?n,

nhung l?i không giúp ích gì cho ngu?i dân ? nh?ng

thành ph? nh?. George Geddes dã th?y du?c s?

thành công c?a nh?ng con du?ng tà v?t ? Canada –

nh?ng t?m ván g? du?c d?t trên hai hàng g? - và

ông nghi r?ng dó chính là m?t gi?i pháp. Ðây ch?c

ch?n là m?t s? cách tân t?t, nhung chua ch?c nó

hi?u qu? v? m?t chi phí cho nh?ng doanh nghi?p tu

nhân du?c c?p v?n t? ti?n l? phí c?u du?ng. Geddes

cho r?ng m?t con du?ng thông thu?ng s? s? d?ng

du?c trong tám nam, nhu v?y t?o ra l?i nhu?n trênTrí tu? dám dông

11

v?n d?u tu khá t?t.

Vào nam 1846, Geddes dã thuy?t ph?c d?o Salina,

New York xây d?ng du?ng tà v?t và lo?i du?ng này

dã lan ra kh?p c? bang và qua c? vùng Trung Tây.

Trong vòng m?t th?p k?, có 352 công ty xây d?ng

du?ng tà v?t ? New York và hon 1.000 công ty ?

nu?c M?.

Không may là du?ng tà v?t ch? s? d?ng du?c

trong b?n nam ch? không ph?i là tám nam. Ð?n

cu?i nam 1850 thì rõ ràng là nh?ng con du?ng này

không có hi?u qu? và khi k?t thúc cu?c N?i chi?n thì

h?u h?t chúng dã b? d? b?.

Vào nam d?u tiên khi du?ng tà v?t dang thành

công, ngu?i ta th?y m?t gi?i pháp. Khi càng xây

thêm nhi?u, tính h?p pháp c?a chúng ngày càng b?

th?t ch?t và ni?m mong u?c cân nh?c các gi?i pháp

khác b? thu h?p. Khi tin tu?ng vào nh?ng thông tin

ph? thu?c, ngu?i ta dã ph?i m?t nhi?u nam tru?c

khi nh?n ra nh?ng di?m y?u co b?n c?a lo?i du?ng

này, và vi?c tin tu?ng vào ki?n th?c c?a riêng mình

l?i h?p lý hon.

Gh? c? m?nh l?i v?i nhau

Co quan tình báo M? là m?t t?p th? nh?ng nhóm

12

th?t s? d?c l?p, phân quy?n – nh?ng di?u ki?n lý

tu?ng d? m?t nhóm có du?c nh?ng quy?t d?nh sáng

su?t. Tuy v?y, v? kh?ng b? ngày 11 tháng 9 nam

2001 dã d? l? ra nh?ng thi?u sót. Ch? v?i lu?ng

thông tin mà các co quan tình báo n?m gi?, ch?ng

có gì dáng ng?c nhiên là khi nhìn l?i nh?ng d? li?u

t? trong quá kh? l?i không h? th?y du?c b?t k? m?t

l?i c?nh báo nào. Nhung th?c t? là các co quan tình

báo dã không tiên li?u tru?c du?c b?t k? m?t hành

d?ng t?n công kh?ng b? nào t? nam 1993 cho d?n

2001. Qu?c h?i dã nh?n ra r?ng s? phân quy?n mà

không có s? k?t h?p và thi?u thông tin chia s? cho

nhau chính là m?t ph?n c?a v?n d?.

Hình th?c phân quy?n dã tr? nên vô cùng ph?

bi?n trong gi?i kinh doanh t? 15 nam qua. Ngu?i ta

cung d? cao các m?ng xã h?i, nhu là Napster, cho

phép con ngu?i có th? k?t n?i và h?p tác v?i nhau.

Ð? dua ra du?c nh?ng quy?t d?nh sáng su?t, dám

dông c?n có s? phân quy?n. Ði?u dó có nghia là

quy?n l?c c?a h? không t?p trung hoàn toàn ? m?t

trung tâm d?u não, các quy?t d?nh quan tr?ng du?c

các cá nhân dua ra d?a trên ki?n th?c riêng c?a h?.

S? chuyên môn hóa làm tang ph?m vi và tính da

d?ng c?a các ý ki?n và thông tin s? d?ng d? gi?i

quy?t nh?ng v?n d? khó khan. Ði?m y?u c?a s?

phân quy?n là không có gì d?m b?o cho vi?c thôngTrí tu? dám dông

13

tin có th? du?c truy?n d?t d?n toàn b? h? th?ng.

Thông tin ph?i du?c l?p ghép l?i v?i nhau.

Galton dã d?m s? phi?u d? doán cân n?ng c?a

con bò d? k?t h?p chúng l?i, và trong th? tru?ng t?

do thì co ch? t?p h?p l?i thu?ng là m?c giá. N?u

không có s? k?t h?p, gi?i pháp t?t nh?t m?t nhóm

có th? có là gi?i pháp c?a ngu?i thông minh nh?t

trong nhóm, và cung ch?ng có gì d?m b?o là s? có

gi?i pháp dó.

Tình báo M? dã s? d?ng sai hình th?c phân quy?n.

Hình th?c h? s? d?ng dúng là dã dem l?i các ngu?n

thông tin da d?ng và phân quy?n, nhung nó l?i không

k?t h?p các thông tin hay các dánh giá. K?t n?i các co

s? d? li?u máy tính và thi?t l?p các th? tru?ng ra

quy?t d?nh là nh?ng cách giúp các co quan tình báo

M? có th? k?t h?p l?i m?t cách hi?u qu? hon.

FutureMAP

FutureMAP là th? tru?ng noi m?i ngu?i có th? mua

bán các h?p d?ng d?a trên nh?ng k? v?ng v? các s?

ki?n ? Trung Ðông và các noi khác. Ðó là m?t cách

d? chính ph? có th? k?t h?p thông tin t? nhi?u

ngu?n khác nhau. M?t th? tru?ng n?i b?, gi?i h?n

trong kho?ng 20 d?n 30 ngu?i, có th? phá h?ng các

chính sách n?i b? b?ng cách trao thu?ng cho nh?ng

14

d? doán chính xác, ch? không ph?i là làm hài lòng

ông ch?. Th? tru?ng Phân tích Chính sách (PAM)

cung là th? tru?ng tuong t? m? c?a cho công chúng.

Kh? nang hu?ng l?i c?a con ngu?i t? nh?ng s?

ki?n kinh kh?ng dã t?o ra con bão l?a. Ð?i v?i các

Thu?ng ngh? si Ron Wyden và Byron Dorgan,

nh?ng ngu?i lãnh d?o chi?n d?ch d? mà d?p t?t nó, ý

d?nh thu th?p thông tin t? nh?ng ngu?i mà tình báo

M? có th? chua nghe d?n tên là vi?c “s? nh?c” và

“th?t d?c”.

Nh?ng lo l?ng c?a h? dã b? d?t nh?m ch? b?i vì

các nhà phân tích c?a chính ph? M? du?c tr? luong

d? hàng ngày tìm ra câu tr? l?i cho nh?ng v?n d?

tuong t? nhu PAM . PAM không ph?i là m?t trò choi

rùng r?n mà nó là m?t công c? giúp hi?u rõ hon v?

tình hình kinh t?, d? ?n d?nh dân s? và s? chu?n b?

s?n sàng c?a các qu?c gia Trung Ðông.

S? ph?i h?p trong m?t th? gi?i h?n lo?n

M?t vài v?n d? có câu tr? l?i chính xác - nhu

tru?ng h?p cân n?ng c?a con bò, hay m?t câu tr?

l?i rõ ràng, nhu tru?ng h?p d? doán v? các v? t?n

công kh?ng b?. Nh?ng v?n d? v? h?p tác x?y ra

khi m?t ngu?i ph?i quy?t d?nh không ch? câu tr?

l?i chính xác cho chính b?n thân h?, mà còn làTrí tu? dám dông

15

câu tr? l?i mà m?i ngu?i nghi là chính xác. Nh?ng

v?n d? dó không tuân theo các gi?i pháp rõ ràng

và chính xác.

Nhà xã h?i h?c William H. Whyte dã dành r?t

nhi?u th?i gian nghiên c?u nh?ng con ph? và v?a hè

thành ph? New York d? xem làm th? nào mà nhi?u

ngu?i có th? ph?i h?p t?t d?n v?y. M?c dù di?n tích

ch?t h?p nhung ngu?i ta v?n không dâm vào nhau.

Ch?ng ai b?o ai ph?i làm th? nào, h? d? doán hành

vi c?a nhau, gi?m hay tang t?c d? m?t chút d? tránh

va ph?i nhau.

Nhà khoa h?c xã h?i Thomas C. Schelling dã ti?n

hành các thí nghi?m, trong dó các c?p d?i tu?ng l?a

ch?n gi?a “d?u” hay là “duôi” d? phù h?p v?i ngu?i

cùng c?p. 36 trong 42 ngu?i ch?n “d?u”. Và khi

du?c yêu c?u nói m?t con s? tích c?c, 40% d?i tu?ng

dã ch?n s? “m?t”. Schelling tin r?ng trong xã h?i có

nh?ng tiêu di?m n?i b?t noi nh?ng k? v?ng c?a

con ngu?i d?ng quy v?i nhau. Chúng cho phép con

ngu?i tìm ra cách th?c d? có du?c các k?t qu? dem

l?i l?i ích cho t?p th? mà không c?n ph?i theo hình

th?c t?p trung.

Nh?ng chu?n m?c v?quy u?c ng?m

Có th? t?o d?ng s? ph?i h?p thông qua các chu?n

m?c và quy u?c ng?m. Chúng duy trì tr?t t? và s? ?n

16

d?nh, cho phép nh?ng nhóm ngu?i khác nhau,

không liên quan d?n nhau gi?i quy?t du?c nh?ng

tình hu?ng nh?t d?nh mà không ph?i lãng phí th?i

gian suy nghi hay ph?i ch?u d?ng c?nh chia r?.

Có l? nên tách bi?t nh?ng quy u?c ng?m kh?i d?i

s?ng kinh t?, song chúng v?n có m?t trong các công

ty. Các công ty sa th?i nhân viên trong th?i k? suy

thoái thay vì c?t luong d?ng lo?t. M?c dù không có

ai lãnh d?o hay d?nh hu?ng nhung h?u h?t các công

ty ho?t d?ng trong th? tru?ng t? do d?u h?p tác và

s? d?ng các ngu?n l?c ? dúng lúc, dúng ch?. Các

nghiên c?u ch? ra r?ng h?u h?t các th? tru?ng s?

di?u ch?nh du?c m?t m?c giá h?p lý gi?a ngu?i bán

và ngu?i mua khi nh?ng con ngu?i có lý trí ti?p c?n

du?c d?y d? thông tin. Tuy v?y, th?m chí các th?

tru?ng không hoàn h?o do nh?ng ngu?i không có

thông tin d?y d? t?o ra cung có th? dem l?i nh?ng

k?t qu? g?n lý tu?ng.

Ð?n tru?c, ph?c v? tru?c

“Ð?n tru?c, ph?c v? tru?c”, dó là m?t thói quen dã

quá co b?n d?n n?i chúng ta không h? nghi nó là

m?t quy u?c. Trên toa tàu di?n ng?m, trong r?p

chi?u phim, chúng ta gi? d?nh r?ng dó là cách s?p

x?p gh? t?t nh?t, th?m chí không c? tính d?n giá

ti?n cho v? trí ng?i dó, ngu?i dó mu?n ng?i v?i aiTrí tu? dám dông

17

hay v? tu?i tác và tình tr?ng s?c kh?e c?a ngu?i dó.

Vào nh?ng nam 1980, nhà khoa h?c xã h?i

Stanley Milgram dã yêu c?u các sinh viên c?a mình

di tàu di?n ng?m th?ng th?n nhung l?ch s? d? ngh?

m?i ngu?i nhu?ng ch?. Ðáng ng?c nhiên là m?t n?a

s? ngu?i du?c h?i dã nhu?ng gh? c?a mình, th?m

chí không c?n m?t lý do nào. Ph?n khó khan nh?t

không ph?i là thuy?t ph?c ngu?i khác, thay vào dó

là l?y h?t can d?m d? yêu c?u h? ngay t? d?u. Các

sinh viên c?m th?y “ban khoan, cang th?ng và b?i

r?i” khi d?ng tru?c d?i tu?ng. Ph?n l?n th?i gian h?

không th? t? mình yêu c?u du?c. Chu?n m?c “d?n

tru?c, ph?c v? tru?c” trong chuy?n ch? ng?i dã an

sâu d?n n?i s? ph?i m?t r?t nhi?u công s?c m?i có

th? phá b? chúng.

Thu?, ti?n boa v?l?g tin

Du?ng nhu các v?n d? v? h?p tác khá gi?ng các v?n

d? v? ph?i h?p, nhung chúng yêu c?u m?i ngu?i d?u

ph?i có trách nhi?m. M?c cho h?u h?t các cá nhân

d?u theo du?i l?i ích riêng c?a mình, các v?n d? v?

h?p tác dòi h?i m?t nhóm ph?i m? r?ng s? xác d?nh

c?a nó v? l?i ích riêng vu?t lên trên c? t?i da hóa

nh?ng nhu c?u ng?n h?n. Chúng còn dòi h?i lòng tin.

Nam 2003, CEO c?a Sàn giao d?ch Ch?ng khoán

18

New York, Richard Grasso dã b? du?i vi?c do ki?m

du?c quá nhi?u ti?n - 139,5 tri?u dô-la. Ông làm r?t

t?t công vi?c c?a mình nhung bu?c ph?i t? ch?c do

s? oán gi?n phi lý c?a công chúng. Các nhà kinh t?

h?c dã th?a nh?n r?ng v? co b?n con ngu?i ch? quan

tâm d?n b?n thân mình, và h? s? dua ra nh?ng l?a

ch?n có l?i cho h? mà không quan tâm d?n ngu?i

khác làm gì. Tuy v?y, trên th?c t?, con ngu?i mu?n

có du?c nh?ng quy?t d?nh công b?ng và h? mong

d?i m?t m?i quan h? h?p lý gi?a s? hoàn thành v?i

ph?n thu?ng. M?c dù công chúng ch?ng ph?i tr? t?

hóa don nào, nhung h? c?m th?y r?ng s? ti?n

Grasso du?c hu?ng là h?t s?c b?t công.

Ph?n ?ng d?i v?i thu nh?p c?a Grasso và nh?ng

ngu?i tham gia trong trò choi “t?i h?u thu” là vô lý,

song chúng th? hi?n s? s?n sàng tr?ng tr? hành vi

x?u và m? r?ng d?nh nghia h?p v? l?i ích riêng d?

ph?c v? cho cái l?i chung.

H?h vi th? x?h?i

Hành vi thân xã h?i khi?n cho các xã h?i và các t?

ch?c có th? ho?t d?ng du?c, b?i chúng không th?

ch? d?a vào các lu?t l? hay các h?p d?ng. S? h?p tác

thu?ng làm cho m?i ngu?i d?u có l?i hon, m?c dù

th?t hi?m khi có lý do h?p lý d? các cá nhân h?p tác

v?i nhau. M?i ngu?i không mu?n dóng thu?, nhung

d? có th? bu?c h? thì ph?i khi?n h? tin r?ng h?u h?t

Trí tu? dám dông

19

m?i ngu?i cung làm nhu v?y. Con ngu?i h?p tác v?i

nhau và không l?i d?ng l?n nhau, m?t ph?n là b?i

h? s? còn ti?p t?c ph?i làm an, ti?p xúc v?i nhau.

Tuy v?y, chúng ta v?n dua ti?n boa cho ngu?i b?i

bàn mà chúng ta s? không g?p l?i. Ð? có th? h?p tác

hi?u qu?, ta ph?i tin tu?ng l?n nhau.

Không may là con ngu?i càng tin tu?ng thì h? l?i

càng d? b? l?i d?ng, vì v?y h?u h?t các xã h?i th?

tru?ng d?u phát tri?n nh?ng co ch? d? h?n ch?

tham nhung. Cu?i cùng, chính Ch? nghia Tu b?n và

các l?c lu?ng th? tru?ng dã cho phép có s? tin tu?ng

gi?a nh?ng ngu?i xa l? b? thúc d?y b?i nh?ng l?i ích

c?a trao d?i song phuong. Các th? tru?ng có th?

nuôi du?ng cho lòng tham và s? ích k?, nhung con

ngu?i v?n th? hi?n s? s?n sàng m?t cách vô lý

nhung c?n thi?t s? tin tu?ng h?p tác v?i nhau.

Tr?choi “T?i h?u thu”

Trong m?t thí nghi?m n?i ti?ng v? kinh t? h?c hành

vi, ngu?i ta dã cho m?i c?p tham gia 10 dô-la và d?

h? t? chia v?i nhau. Ngu?i d? xu?t s? quy?t d?nh s?

ti?n du?c chia th? nào và dua ra d? ngh? v?i ngu?i

kia. Ngu?i kia có th? ch?p nh?n d? ngh? và c? hai

cùng du?c gi? s? ti?n dó, ho?c cung có th? t? ch?i và

c? hai cùng m?t s? ti?n.

20

N?u nh?ng ngu?i choi có lý trí, ngu?i d? xu?t có

th? gi? 9 dô-la, dua cho ngu?i kia 1 dô-la, ngu?i

du?c d? ngh? s? c?m s? ti?n dó, b?i n?u t? ch?i thì

h? s? ch?ng có d?ng nào. Nhung trên th?c t?, nh?ng

l?i d? ngh? du?i 2 dô-la thu?ng b? t? ch?i. Ngu?i ta

thà ch?ng có d?ng nào còn hon d? ngu?i kia du?c

quá nhi?u ti?n.

Ngu?i d? xu?t tính tru?c hành vi dó, b?i n?u là

h? thì h? cung làm tuong t?, và l?i d? xu?t thu?ng là

5 dô-la. Cho dù trò choi du?c choi ? b?t c? noi dâu

trong th? gi?i phát tri?n này, con ngu?i cung d?u

ph?n ?ng nhu nhau, th?m chí v?i s? ti?n l?n.

PH?N HAI: C? V?D?

Giao th?g: Nh?ng g?ch?g ta c?l?s? ph?i

h?p th?t b?i

Nam 2003, thành ph? London b?t d?u tính phí

nh?ng xe di vào khu trung tâm vào gi? cao di?m.

Singapore g?n th? di?n t? thông minh vào m?i xe,

nó s? tính phí ngay khi chi?c xe ti?n vào các khu

trung tâm buôn bán. Thành ph? Mexico cho phép

lái xe vào nh?ng ngày c? th? d?a trên bi?n s? xe.

Gi?i pháp t?t nh?t d? gi?i quy?t t?c ngh?n là xác

d?nh phí d? ngu?i dân tr? ti?n s? d?ng du?ng d?a

trên nh?ng di?u ki?n chính xác nhu: giao thông, Trí tu? dám dông

21

th?i ti?t và phuong ti?n c?a h?. Ngu?i M? s? ch?p

nh?n ph?i tr? thêm phí t?c ngh?n cho nh?ng cu?c

di?n tho?i du?ng dài hay các chuy?n bay vào nh?ng

ngày gi?a tu?n, nhung h? ghét cay ghét d?ng cái ý

tu?ng ph?i tr? thêm ti?n khi lái xe vào gi? cao di?m.

H? thà ch?u d?ng c?nh t?c du?ng còn hon d? cho ai

dó tr? ti?n d? thoát kh?i c?nh t?c ngh?n. Giao thông

v?n có ti?ng là khó ph?i h?p.

Nh?ng chi?c xe trên du?ng cao t?c dông ngh?t

thu?ng tuân theo nh?ng quy t?c don gi?n: không

dâm vào xe d?ng tru?c, chuy?n làn n?u có th? và lái

nhanh h?t s?c m?t cách an toàn. Nhung khi có quá

nhi?u xe thì các xe không th? t? do chuy?n t? làn

này sang làn khác hay tang gi?m t?c d? mà không

gây ra r?c r?i nào. Khi càng nhi?u xe di vào du?ng

cao t?c, nh?ng chi?c khác s? ph?i s? d?ng d?n

phanh và m?t làn sóng xe phanh s? di?n ra. Khi các

xe c? chuy?n làn d? có th? di nhanh hon, t?c d? d?u

d?u c?a làn dã b? bi?n m?t. Gi? thì các xe trong tình

tr?ng di chuy?n không ?n d?nh v?i m?t t?c d? tuong

t? nhau nhung ch?m hon tru?c r?t nhi?u. Ði?u dó

t?o ra s? t?c ngh?n giao thông và r?t khó có th?

thoát ra. Nh?ng chi?c xe lái ? phía trên c?a dám t?c

di ch?m hon nh?ng chi?c dang ti?n l?i t? d?ng sau

r?t nhi?u. T?c du?ng khi?n lái xe c?n tr?ng hon khi

h? c? g?ng ph?i h?p m?t cách không hoàn toàn ch?c

22

ch?n. H? làm tang kho?ng cách gi?a các xe, thay d?i

làn du?ng thu?ng xuyên hon và khi?n ngu?i khác

ph?i di ch?m l?i nhi?u hon.

Gi?m t?c v?tang t?c

R?t khó có th? th?c hi?n s? ph?i h?p trên du?ng cao

t?c b?i tính da d?ng c?a các lái xe. S? da d?ng là t?t

d?i v?i quá trình dua ra quy?t d?nh nhung l?i khi?n

cho vi?c gi?i quy?t các v?n d? v? ph?i h?p khó khan

hon. Các th? nghi?m d?i v?i các xe du?c di?u khi?n

b?ng máy tính di chuy?n trên m?t con du?ng y h?t

ch? ra r?ng s? d?ng nh?t gi?a các lái xe chính là gi?i

pháp cho tình tr?ng ách t?c giao thông. N?u các xe

có th? di chuy?n nhu m?t kh?i v?ng ch?c, không

thu?ng xuyên tang hay gi?m t?c d? thì h?u nhu s?

ch?ng còn tình tr?ng t?c du?ng.

Khoa h?c: S? C?ng t?, C?nh tranh v?Danh ti?ng

Các nhà khoa h?c thu?ng làm vi?c v?i nhau theo

t?ng nhóm l?n, cho phép h? có th? k?t h?p nhi?u

lo?i ki?n th?c khác nhau. Nó giúp công vi?c liên

quan d?n các v?n d? thu?c nhi?u ngành h?c khác

nhau du?c d? dàng hon và d?m b?o có s? da d?ng

trong các vi?n c?nh khác nhau, giúp các nhà khoa

h?c làm vi?c nang su?t hon. Các nhà khoa h?c làm

vi?c càng nang su?t và càng n?i ti?ng thì kh? nangTrí tu? dám dông

23

h? làm vi?c cùng nhau càng nhi?u hon. Các nhà

khoa h?c thu?ng không gi? nh?ng ki?n th?c m?i

cho riêng mình b?i h? bi?t r?ng nó s? không du?c

khai thác h?t. H? công b? khám phá c?a mình d?

ngu?i khác có th? s? d?ng và bi?n chúng thành gi?

d?nh c?a ngu?i dó. Các nhà khoa h?c ph? thu?c vào

nh?ng ngu?i ti?n nhi?m và d?ng nghi?p c?a h? d?

có th? làm vi?c suôn s?, d? h? có th? xây d?ng công

vi?c c?a mình trên dó.

Nhà khoa h?c là nh?ng ngu?i quan tâm t?i l?i

ích riêng, song h? tìm du?c cách d? l?i ích riêng c?a

h? dem l?i l?i ích cho ngu?i khác. H? nh?t ra th?

mà h? cho là thú v?, và trong quá trình tìm ki?m s?

n?i ti?ng cho riêng mình h? dã khi?n cho nhóm tr?

nên thông thái hon.

Ngày nay, thách th?c cho c?ng d?ng các nhà

khoa h?c là ngày càng có nhi?u nghiên c?u khoa h?c

du?c các công ty tài tr?. Các công ty này thu du?c

nhi?u l?i ích kinh t? khi b?o m?t thông tin hon là

phân tán nó r?ng rãi. Khi các nhà khoa h?c n?i ti?ng

làm vi?c cùng nhau, h? cung s? có m?t s? chia s?

không d?ng d?u v? lòng tin, b?i các nhà khoa h?c

khác dành s? quan tâm cho danh ti?ng nhi?u hon là

cho công vi?c. Nh?ng v?n d? này dã thách th?c s?

d?c l?p c?a các thành viên trong nhóm.

24

S? ph?i h?p SARS

Tháng 2 nam 2003, B? Y t? Trung Qu?c thông báo

cho T? ch?c Y t? Th? gi?i (WHO) v? m?t lo?i b?nh

hoàn toàn m?i. WHO dã huy d?ng n? l?c c?a toàn

th? gi?i d? tìm ra ngu?n b?nh. Ngày 17 tháng 3, 11

phòng thí nghi?m nghiên c?u trên toàn th? gi?i b?t

d?u ph?i h?p v?i nhau nh?m tìm ra ngu?n g?c c?a

can b?nh tên g?i là SARS. Các phòng thí nghi?m

hàng ngày h?i th?o v?i nhau qua truy?n hình, tranh

lu?n các k?t qu? thí nghi?m và dang các b?c ?nh

ch?p virus du?c cách ly t? các b?nh nhân SARS. Các

phòng thí nghi?m khác nhau cùng làm vi?c v?i cùng

nh?ng m?u gi?ng nhau, nh? dó tang nhanh t?c d?

và hi?u qu? công vi?c.

Ð?n ngày 21 tháng 3, các nhà khoa h?c c?a

tru?ng Ð?i h?c H?ng Kông dã cách ly m?t ngu?n

g?n nhu chính xác. Cùng ngày, các nhà khoa h?c

thu?c Trung tâm Phòng ng?a và Ki?m soát b?nh

(CDC) – M?, dã cách ly du?c m?t virus. Sang d?n

tu?n ti?p theo, các phòng thí nghi?m khác dã phát

hi?n ra cùng lo?i virus dó, r?i ti?p d?n là các phòng

thí nghi?m ? Ð?c, Hà Lan và H?ng Kông. Ð?n ngày

16 tháng 4, các phòng thí nghi?m dã t? tin công b?

r?ng mình dã tìm ra du?c ngu?n g?c can b?nh. M?c

dù Cynthia Goldsmith thu?c CDC là ngu?i d?u tiên

phát hi?n ra virus nhung ph?i m?t d?n vài tu?n h?pTrí tu? dám dông

25

tác gi?a loài ngu?i trên toàn th? gi?i m?i có th?

ch?ng minh du?c dó chính là virus c?n tìm.

Th?m h?a Columbia v?L? th? n? c?th? t?

ch?c hi?u qu? c? nh? nh?

Sau khi tàu Columbia du?c phóng vào tháng 1 nam

2003, các nhân viên c?a NASA dã c? g?ng xác d?nh

m?c d? thi?t h?i khi m?t vài váng b?t b? v? và dâm

vào tàu qu? d?o trong quá trình c?t cánh. Don

McCormack, ngu?i hu?ng d?n phi công Ð?i Qu?n lý

S? m?nh (MMT) dã nói chuy?n v?i Ð?i Ðánh giá các

m?nh v? (DAT). M?c dù không có nh?ng b?c ?nh d?

rõ d? có th? dua ra k?t lu?n, nhung DAT v?n r?t lo

l?ng d?n v?n d? này. Tuy nhiên trong bu?i h?p c?a

MMT, McCormack dã không nêu ra lo l?ng dó và

tru?ng nhóm c?a MMT, Linda Ham dã cho r?ng vì

d?i không làm du?c gì trong v?n d? này nên nó

không quan tr?ng l?m. Do Ham dã quy?t d?nh là va

d?p váng b?t là chuy?n t?m thu?ng nên MMT dã

không thu th?p các thông tin c?n có, bao g?m c?

nh?ng b?c ?nh d? có th? dua ra u?c tính v? thi?t h?i.

Ngay t? d?u, MMT dã cho r?ng câu h?i li?u váng

b?t có th?t s? gây thi?t h?i nghiêm tr?ng hay không

dã du?c tr? l?i. Ð?i cung cho r?ng nh?ng b?c ?nh là

không c?n thi?t b?i nó cung ch?ng giúp ích du?c gì

nhi?u. Tuy nhiên, th?c t? là không m?t ngu?i lãnh

26

d?o nào hi?u du?c rõ ràng v? t?m quan tr?ng c?a

hu?ng gi?i quy?t dó. Ham dã h?i nh?ng câu h?i

du?c d?nh hình d? có du?c câu tr? l?i mà cô mong

d?i: “Li?u chúng ta có th? nói r?ng b?t c? mi?ng

váng b?t nào b? th?t thoát cung s? không gây thi?t

h?i gì v? “d? an toàn c?a chuy?n bay” cho tàu qu?

d?o do t? tr?ng không?”

Các nhóm nh? d? cao s? d?ng lòng hon là s? b?t

d?ng v? quan di?m. Các bu?i h?p c?a MMT rõ ràng

là thi?u s? tranh lu?n và ý ki?n c?a s? ít ngu?i.

Nh?ng bu?i h?p dó dã b? d?nh hình quá m?c b?i

nh?ng câu h?i có s?n câu tr? l?i c?a Ham, không

dành chút n? l?c nào cho nh?ng nh?n xét b? ph?n

d?i t? nh?ng ngu?i khác. ? dó cung có r?t ít s? da

d?ng v? ki?n th?c và kinh nghi?m, b?i ai cung làm

vi?c t?i NASA t? khi t?t nghi?p. Ch? m?t ý ki?n khác

bi?t hay m?t k? nang khác thôi cung có th? làm cho

nhóm sáng su?t hon.

?nh hu?ng tr?c ti?p

Các thành viên trong th? tru?ng hay trong m?t cu?c

cá cu?c d?u l?y ph?n h?i theo d?ng m?c giá hay s?

di?m, nhung trong nh?ng nhóm nh?, m?i ngu?i l?i

?nh hu?ng tr?c ti?p d?n nhau. Ði?u này có th?

khi?n cho nh?ng dánh giá c?a h? ít kiên d?nh và

c?c doan hon. Thu?ng thì nh?ng ngu?i nói nhi?u