Mùi thơm ngầy ngậy của muối vừng vừa giã in đậm trong tâm trí tôi lúc còn nhỏ ở làng. Dù đang đánh khăng, chơi đáo, đá cầu ngoài sân; hễ ngửi thấy mùi thơm của vừng rang đang giã là tôi bỏ chơi luôn, chạy vội vào bếp xin mẹ bát cơm nguội để trộn cối.

Mùi vị của muối vừng thơm thảo từ tấm bé ở làng quê nên lớn lên đi bộ đội, dù có vượt qua bao núi bao sông, được thưởng thức của ngon vật lạ đến đâu cũng không quên được hương quê chốn cũ, nơi mình cất tiếng khóc chào đời. Mẹ tôi, một nông dân lam lũ nhưng rất khéo tay trong việc chế biến món ăn. Bà có nhiều cách làm vừng ngon.

Trước hết phải chọn loại vừng mẩy đều hạt, đủ nắng sau đó sàng sẩy cẩn thận. Mẹ tôi bảo nếu phơi vừng quá nắng thì vừng xác, mất độ béo, dù đã rang đều tay trên lửa liu riu. Đừng tiếc những hạt vừng lép; nên vỗ hắt đi thưởng cho bầy gà con đang đứng đợi. Để sót hạt lép khi rang sẽ bị cháy xém trước khi hạt mẩy chín vàng, giã ra vừng sẽ lẫn màu đen, ăn không ngon. Cứ tám vừng một muối là vừa độ mặn. Muối rang trước, rang riêng. Muối phải rang kỹ, khi muối hạt trên chảo hoặc trong nồi đã chuyển sang màu trắng ngà, đã tách riêng từng hạt là muối đã chín giòn, giã đã thành bột. Khi rang vừng có thể cho thêm ít mỡ càng ngon, nhưng phải là mỡ lợn cấn, tuyệt nhiên không được dùng mỡ lợn sề, vừng sẽ bị khét. Rang vừng, mũi phải tinh để kiểm tra chất lượng. Khi thoáng thấy mùi thơm và nhìn các hạt vừng đã ngả sang màu vàng sẫm, nổ tí tách là được. Nếu non lửa, khi giã vừng sẽ kém mùi thơm. Nếu quá lửa, vừng giã ra sẽ bị khét, ăn hơi bị đắng, không còn bùi ngậy nữa. Mẹ tôi giã vừng rất khéo, giã nhanh, vừa giã vừa lấy chiếc muôi gỗ nhỏ đảo cho đều. Giã xong, vừng bốc mùi thơm đến chảy nước miếng. Có lần mẹ tôi còn rang vừng với ít lá chanh non để thêm mùi thơm. Vừng chín, lá chanh được nhặt bỏ hết.

Vừng giã xong được múc từ cối ra bát, chờ nguội mới đổ vào lọ sành đậy nút chặt bằng lá chuối khô để ăn dần. Cơm nắm nhuyễn cắt nhỏ từng lát chấm với muối vừng là tuyệt nhất, đúng cách nhất. Nhưng bữa nào lỡ thiếu thức ăn, đem vừng ra ăn với cơm nóng vẫn ngon. Ở quê có khi vừng rang còn thành món quà nhỏ cho hàng xóm chút ít khi lỡ bữa, càng thêm nặng tình với nhau. Giờ đây, đời sống đã khá hơn xưa nhiều lắm. Nhưng cũng giống như hộp ruốc thịt, ruốc cá ở thành phố, lọ muối vừng của các gia đình quê tôi vẫn là món ăn truyền thống đậm đà chất gió nội hương đồng...

ST.