Con người không sinh ra với một thước đo giá trị nội tại rõ ràng. Ngay từ đầu, não bộ đã học cách nhìn ra ngoài để hiểu mình là ai, mình đang đứng ở đâu và liệu mình có đang "ổn" hay không. Khi thiếu những chuẩn mực khách quan, chúng ta mượn người khác làm gương phản chiếu. Ta nhìn vào họ không chỉ để quan sát, mà để âm thầm hỏi một câu nguy hiểm: "Mình có kém hơn không?"

Bản năng này không phải là sản phẩm của xã hội hiện đại, cũng không xuất hiện vì mạng xã hội. Nó từng là cơ chế sinh tồn. Trong những cộng đồng nguyên thủy, việc biết ai khỏe hơn, ai được tín nhiệm hơn, ai nắm giữ tài nguyên nhiều hơn có thể quyết định việc được chọn làm bạn đời, được bảo vệ hay bị loại bỏ. So sánh giúp não đoán trước nguy cơ bị bỏ rơi. Cơ chế ấy không biến mất; nó chỉ thay hình đổi dạng. Thay vì so sức mạnh và thức ăn, chúng ta so sự nghiệp, ngoại hình, thành tích, và cả hạnh phúc.

Vấn đề là não bộ không tiến hóa kịp để phân biệt giữa thực tế và phần trình diễn. Trong thế giới hiện đại, nơi cuộc sống của người khác được cắt gọt, chọn lọc và trình bày như một phiên bản lý tưởng, sự so sánh không còn dựa trên dữ kiện thật, mà dựa trên ảo ảnh. Ta không so với đời sống đầy mâu thuẫn của người khác, mà so với những khoảnh khắc đẹp nhất của họ. Và trong cuộc so ấy, ta gần như luôn thua.

Việc so sánh trở nên dữ dội hơn khi giá trị bản thân của một người không đủ vững. Khi self-esteem* thấp, con người không thể tự định nghĩa mình là ai, nên phải nhờ người khác làm chuẩn. Ta nhìn lên người "tốt hơn" để tự hạ thấp bản thân, rồi nhìn xuống người "kém hơn" để tạm thời dễ thở. Cả hai chiều so sánh đều không giúp xây dựng giá trị, mà chỉ phản ánh một sự thật: tâm trí đang đặt quyền đánh giá bản thân vào tay người khác.

Có một lý do âm thầm hơn khiến con người thích so sánh: nó giúp né tránh việc đối diện với chính mình. Hỏi "tôi bằng ai" dễ hơn hỏi "tôi thực sự muốn gì". So sánh mang lại cảm giác bận rộn và có vẻ hợp lý, trong khi thực chất nó làm chậm lại quá trình tự hiểu. Thay vì tự xác định tiêu chuẩn sống, ta mượn luôn tiêu chuẩn của xã hội — và trả giá bằng sự bất an kéo dài.

Ở tầng sâu hơn, so sánh bản thân không xuất phát từ tham vọng, mà từ nỗi sợ. Sợ bị tụt lại. Sợ bị bỏ quên. Sợ mình không đủ tốt để được yêu, được công nhận, được ở lại trong cuộc chơi. Và nỗi sợ này cực kỳ dễ bị khai thác — bởi mạng xã hội, bởi quảng cáo, bởi những hệ giá trị tôn thờ thành công và hoàn hảo.

Con người không so sánh vì họ kém cỏi.
Họ so sánh vì họ chưa xây đủ điểm tựa bên trong để ngừng tìm câu trả lời ở bên ngoài.

Khi một người biết rõ mình đang đi đâu, giá trị "hơn – kém" của người khác tự động mất sức nặng. Không phải vì họ cao thượng hơn, mà vì họ không còn cần người khác làm thước đo cho sự tồn tại của chính mình.

---

*self-esteem là mức độ bạn đánh giá và cảm nhận giá trị của chính mình.

Tham khảo

The Jordan Harbinger Show