ÿþPh§n II  

PH¬T GIÁO & KHOA HÌC  

Ph­t Giáo không ph£i là Khoa HÍc và ng°ãc l¡i. Nh°ng Ph­t Giáo có nhiÁu iÃm chung vÛi Khoa HÍc. Chúng ta có thà nói r±ng tinh th§n Khoa HÍc có trong Ph­t Giáo nh°ng tinh th§n Ph­t Giáo r¥t hi¿m có trong Khoa HÍc.  

Cing nh° Khoa HÍc, Ph­t Giáo không ch¥p nh­n có mÙt Chân Lý M¡c Kh£i. Do ó, nhïng biÇn gi£i vÁ mÙt ¥ng Sáng T¡o cing nh° vÁ Linh HÓn, Ph­t Giáo và Khoa HÍc Áu không quan tâm ¿n. Cn b£n, Ph­t Giáo xây dñng trên Tam Pháp ¤n: Vô Th°Ýng, KhÕ, và Vô Ngã. Con °Ýng gi£i thoát trong Ph­t Giáo là con ng°Ýi nh­n théc °ãc Tam Pháp ¤n, nhïng chân lý trong th¿ giÛi cça con ng°Ýi, ngoài quyÁn nng cça b¥t cé mÙt ¥ng tÑi cao hay Thiên Chúa nào. Nhïng ti¿n bÙ cça khoa hÍc c­n ¡i ã ph§n nào chéng nghiÇm Tam Pháp ¤n cça nhà Ph­t.  

Ph­t Giáo có thiên Kinh v¡n quyÃn. Khoa hÍc nói chung rÙng vô kÃ. Không ai có thà cho mình là bi¿t h¿t vÁ Ph­t Giáo cing nh° vÁ khoa hÍc. Vi¿t lo¡t bài sau ây, tôi không có ý dùng khoa hÍc à chéng minh Ph­t Giáo, iÁu mà tôi cho là mÙt viÇc làm ng°ãc chiÁu, không thích áng, vì Ph­t Giáo và Khoa HÍc ho¡t Ùng trên hai bình diÇn khác nhau, vÛi nhïng måc ích khác nhau.  

Tinh th§n Khoa HÍc chÉ là mÙt khía c¡nh cça Ph­t Giáo, Ph­t Giáo rÙng h¡n nhiÁu và ã i tr°Ûc khoa hÍc khá xa. Hi vÍng lo¡t bài sau ây có thà ph§n nào giúp chúng ta ý théc °ãc iÁu trên và do ó c¥t bÏ mÍi m·c c£m tr°Ûc khoa hÍc cing nh° tr°Ûc b¥t cé tôn giáo Ùc th§n nào.  

Måc 1:  

PH¬T GIÁO VÀ Sð TI¾N HÓA  

T¯ T¯ÞNG CæA NHÂN LO I  

Cách ây h¡n 25 th¿ k÷, vào kho£ng 560 nm Tr°Ûc Tây LËch (TTL), còn °ãc gÍi là "thÝi ¡i hoang mang" (560 B(efore) C(onfusion): të cça LLoyd M. Graham trong cuÑn Deceptions and Myths of the Bible), mÙt nhân v­t lËch sí vÛi mÙt tiÃu sí rõ ràng ã sinh ra Ýi à mß °Ýng cho chúng sinh th¥y, giác ngÙ và hÙi nh­p cái bi¿t và th¥y cça Ph­t (Khai, ThË, NgÙ, Nh­p Ph­t tri ki¿n). Nhân v­t lËch sí này chính là Thái Tí T¥t ¡t a, con vua TËnh Ph¡n ß miÁn Nam Népal ngày nay.  

Khi sinh ra Ýi, vÁ b£n ch¥t, con ng°Ýi cça Thái Tí T¥t ¡t a không khác gì con ng°Ýi cça b¥t cé ai trong chúng ta: n°Ûc m¯t cùng m·n, máu cùng Ï v..v.. Tuy nhiên, tr°Ûc nhïng c£nh khÕ hiÃn nhiên cça con ng°Ýi: sinh, lão, bÇnh, tí, Thái tí T¥t ¡t a, vÛi mÙt nghË lñc phi th°Ýng, ã të bÏ n¡i quyÁn quý giàu sang v­t ch¥t, i tìm con °Ýng gi£i thoát cho chúng sinh qua mÙt quá trình tu t­p gian khÕ kiên trì trong 6 nm, cuÑi cùng ã tìm ra chân lý và trß thành Ph­t, ngh)a là B­c Giác NgÙ hay B­c TÉnh Théc: tÕng hãp cça mÙt ki¿n théc siêu viÇt vÛi mÙt tâm të bi vô l°ãng. Trong lËch sí loài ng°Ýi, chúng ta khó có thà th¥y trên th¿ gian mÙt khuôn m·t nào ·c biÇt và cao c£ nh° éc Ph­t.  

·c biÇt và cao c£ vì éc Ph­t là vË Giáo Chç tôn giáo duy nh¥t trên th¿ gian °a ra mÙt kh³ng Ënh tuyÇt Ñi bình ³ng: "Ta là Ph­t ã thành, các ng°Ýi là Ph­t s½ thành", ngh)a là vÁ b£n ch¥t, Giáo Chç và tín Ó không có gì khác nhau. ·c biÇt và cao c£ vì éc Ph­t ã không hÁ b¯t buÙc b¥t cé ai ph£i tin vào Ph­t hay nhïng iÁu gi£ng d¡y cça Ph­t mÙt cách mù quáng, không c§n bi¿t, không c§n hiÃu. ·c biÇt h¡n c£ là éc Ph­t ã th¥y rõ sñ v­n hành cça v¡n Pháp (Nh° Thñc tri Ki¿n: to see things as they really are) và ã à l¡i cho h­u th¿ mÙt giáo lý không có giáo lý nào h¡n, không có giáo lý nào b±ng. ây không ph£i là nh­n Ënh vô cn cé cça mÙt tín Ó Ph­t Giáo à khoa tr°¡ng tán tång tôn giáo cça mình, mà là k¿t qu£ kh£o sát t° t°ßng, giáo lý Ph­t Giáo trong sñ ti¿n hóa t° t°ßng cça nhân lo¡i. Lu­n cé này s½ °ãc chéng minh trong nhïng ph§n sau. Trong ph§n chéng minh này, chúng ta s½ th¥y, giá trË cça mÙt tôn giáo không thà dña trên sÑ tín Ó cça tôn giáo ó ông hay không ông, mà dña trên nhïng t° t°ßng ho·c phúc lãi mà tôn giáo ó ã mang ¿n cho nhân lo¡i.  

Th°Ýng thì giÛi Ph­t tí thông th°Ýng chúng ta chÉ bi¿t ¿n vài giáo lý cn b£n cça Ph­t Giáo xuyên qua các tri¿t lý vÁ Tam Ùc, Tam Pháp ¤n (Vô Th°Ýng, KhÕ, Vô Ngã), Té DiÇu ¿, Té NiÇm Xé, Bát Chánh ¡o. N¿u chúng ta à tâm nghiên céu và tìm hiÃu vÁ Ph­t Giáo thì chúng ta s½ khám phá ra r±ng, t° t°ßng Ph­t Giáo và "tri ki¿n" cça éc Ph­t ã i tr°Ûc sñ ti¿n hóa t° t°ßng và sñ hiÃu bi¿t cça nhân lo¡i khá lâu, và, tuy r±ng vÛi mÙt tinh th§n khoa hÍc, Ph­t Giáo sµn sàng ch¥p nh­n nhïng sai l§m, n¿u có, nh°ng cho tÛi ngày nay, Ph­t Giáo ch°a tëng ph£i xét l¡i quan iÃm cça mình à c­p nh­t hóa vÛi nhïng ti¿n bÙ vÁ t° t°ßng cing nh° nhïng khám phá mÛi cça khoa hÍc.  

Sau ây tôi s½ °a ra mÙt sÑ ki¿n théc Ph­t Giáo à quý Ùc gi£ th¥y rõ t° t°ßng Ph­t Giáo ã i tr°Ûc sñ ti¿n hóa t° t°ßng cça nhân lo¡i nh° th¿ nào. Trong khuôn khÕ bài vi¿t này, tôi chÉ có thà liÇt kê mÙt sÑ v¥n Á iÃn hình mÙt cách ng¯n gÍn ché không thà khai triÃn à chéng minh vì m×i v¥n Á òi hÏi mÙt sñ trình bày sâu xa và §y ç h¡n. Tuy nhiên, tr°Ûc h¿t, chúng ta c§n bi¿t mÙt iÁu cn b£n: éc Ph­t không ph£i là mÙt khoa hÍc gia, Ng°Ýi không có theo các ph°¡ng pháp khoa hÍc nh° thu th­p dï kiÇn, ·t gi£ thuy¿t hay lý thuy¿t, rÓi dña vào nhïng dång cå trong phòng thí nghiÇm à kiÃm nghiÇm và thñc chéng lý thuy¿t ó. T¥t c£ nhïng hiÃu bi¿t cça Ng°Ýi là të ThiÁn quán.  

Chúng ta Áu bi¿t r±ng, khi x°a éc Ph­t th°Ýng khuyên các Ç tí tr°Ûc khi uÑng n°Ûc hãy niÇm chú à phÕ Ù cho các vi chúng sinh có trong n°Ûc. Ng°Ýi còn kh³ng Ënh trong m×i bát n°Ûc có tÛi 84000 sinh v­t nhÏ nhoi mà m¯t th°Ýng chúng ta không thà nhìn th¥y °ãc. Chúng ta nên hiÃu con sÑ 84000 trong Ph­t Giáo có nhiÁu ý ngh)a và mÙt trong nhïng ý ngh)a này là t°ãng tr°ng cho mÙt con sÑ lÛn ché không ph£i là mÙt con sÑ chính xác. H¡n 22 th¿ k÷ sau, vào cuÑi th¿ k÷ 17, các khoa hÍc gia ã phát minh ra cái kính hiÃn vi §u tiên và nhÝ ó ã có thà nhìn th¥y trong mÙt giÍt n°Ûc có mÙt sÑ lÛn các vi sinh v­t.  

Trong Kinh Hoa Nghiêm, quan niÇm vÁ vi trå cça Ph­t Giáo là trong ó có vô sÑ nhïng th¿ giÛi có hình d¡ng khác nhau vÛi vô sÑ chúng sinh khác nhau. H¡n 21 th¿ k÷ sau, vào cuÑi th¿ k÷ 16, Giordano Bruno cing °a ra quan niÇm vÁ mÙt vi trå bao la vô cùng t­n trong ó, ngoài th¿ giÛi cça chúng ta, có thà còn có vô sÑ các th¿ giÛi khác nhau vÛi vô sÑ d¡ng sÑng (life-forms) khác nhau. Chúng ta ã bi¿t, quan iÃm này trái vÛi nhïng lÝi gÍi là m¡c kh£i trong thánh kinh mà các tín Ó Ki Tô Giáo tin r±ng không thà sai l§m cça Thiên Chúa Ki Tô Giáo, mÙt vË th§n mà theo niÁm tin cça nhïng tín Ó Ki Tô, là b­c Toàn Nng, ngh)a là làm gì cing °ãc, và Toàn Trí, ngh)a là cái gì cing bi¿t. Do ó, Bruno ã ph£i tr£ mÙt giá r¥t ¯t cho ki¿n théc r¥t úng cça mình. Ông ta bË Ënh ch¿ Công giáo trong ó có giáo hoàng, vË ¡i diÇn cça Chúa trên tr§n, và các linh måc, nhïng ng°Ýi °ãc Chúa d¡y là ph£i th°¡ng yêu k» thù [Bruno không ph£i là k» thù cça Giáo hÙi] nh° chính mình, lên án và chính các linh måc ã °a ông lên giàn hÏa à thiêu sÑng. Th¿ k÷ 16 mß §u cho cuÙc cách m¡ng khoa hÍc. Sñ phát minh ra kính thiên vn cça Galileo Galilei ß §u th¿ k÷ 17, và khoa vi trå hÍc ngày nay ã chéng minh quan iÃm cça Ph­t Giáo vÁ vi trå cing nh° cça Giordano Bruno 21 th¿ k÷ sau là úng. MÙt trong 10 danh hiÇu mà ng°Ýi Ýi tôn vinh éc Ph­t khi Ng°Ýi còn t¡i th¿ : Thiên Nhân S° (Teacher of Gods and men), b­c Th§y cça các Thiên Chúa và cça con ng°Ýi, không ph£i là không có giá trË thuy¿t phåc.  

Thuy¿t Duyên Sinh hay Duyên Khßi là thuy¿t cn b£n nh¥t trong Ph­t Giáo. Giïa th¿ k÷ 19, Charles Darwin °a ra thuy¿t Ti¿n Hóa, và ngày nay, càng ngày chúng ta càng th¥y thuy¿t này r¥t phù hãp vÛi thuy¿t Duyên Sinh. V¡n Pháp trong vi trå Áu do ç duyên mà thành, h¿t duyên thì diÇt, và ây cing là cn b£n cça thuy¿t Ti¿n Hóa, të sñ xu¥t hiÇn cça các cây cÏ cho ¿n con ng°Ýi. Giáo s° TrËnh Xuân Thu­n vi¿t trong cuÑn L'Infini Dans La Paume de la Main : "Ti¿n hóa të nhïng cát båi cça nhïng ngôi sao, chúng ta chia s» cùng mÙt lËch sí vi trå vÛi nhïng con s° tí trong nhïng vùng hoang m¡c và nhïng bông hoa tÏa mùi th¡m" (Poussières d'étoiles, nous partageons la même histoire cosmique avec les lions des savanes et les fleurs de lavande). Tôi s½ nói thêm vÁ cuÑn sách r¥t có giá trË này trong mÙt o¡n sau.  

Thuy¿t Vô Th°Ýng cça Ph­t Giáo là mÙt hÇ lu­n cça thuy¿t Duyên Sinh. Các tín Ó Ki Tô Giáo th°Ýng cho r±ng Thiên Chúa cça hÍ là b­c th°Ýng h±ng (omnipresent), ngh)a là có m·t kh¯p n¡i. ây chÉ là mÙt niÁm tin tôn giáo ché không ph£i là mÙt sñ hiÃu bi¿t dña trên nhïng sñ th­t b¥t kh£ phç bác. Ngày nay, tuyÇt ¡i a sÑ các khoa hÍc gia ã g¡t bÏ quan niÇm vÁ mÙt Thiên Chúa sáng t¡o ra muôn loài, cho r±ng vai trò "sáng t¡o" cça Thiên Chúa không c§n thi¿t, cing nh° ngày x°a, khi hoàng ¿ Napoléon hÏi Pierre Simon de Laplace là sao trong tác ph©m nghiên céu khoa hÍc vÁ C¡ HÍc Các Thiên Thà (Celestial Mechanics) cça ông ta không th¥y nói gì ¿n Thiên Chúa, Laplace ã tr£ lÝi: "Tôi không c§n ¿n cái gi£ thuy¿t ó". iÁu rõ ràng là trên th¿ giÛi và trong vi trå ngày nay, cái th°Ýng h±ng, có m·t kh¯p n¡i, chính là tính vô th°Ýng cça v¡n pháp. Të mÙt vi sinh v­t nhÏ nhoi nh° mÙt vi khu©n cho ¿n con ng°Ýi, mÙt ngôi sao, mÙt thiên hà trong vi trå, không có gì có thà i ra ngoài lu­t vô th°Ýng. Thiên Chúa cça Ki Tô Giáo cing không thoát khÏi lu­t vô th°Ýng, vì quan niÇm vÁ Thiên Chúa cça Ki Tô Giáo ã thay Õi r¥t nhiÁu qua thÝi gian vÛi nhïng lý lu­n th§n hÍc khác nhau. Thuy¿t vô th°Ýng cça Ph­t Giáo ngày nay ã °ãc khoa hÍc kiÃm chéng.  

Ph­t Giáo °a ra nhïng thuy¿t T°¡ng Duyên, T°¡ng Téc, Dung Thông Vô Ng¡i, MÙt là T¥t C£ v..v.., ·c biÇt là trong Kinh Hoa Nghiêm. Khoa hÍc ngày nay, nh¥t là khoa V­t Lý Nguyên L°ãng (Quantum Physics), ngh)a là môn v­t lý kh£o sát th¿ giÛi cça các h¡t "TiÁm Nguyên Tí" (Subatomic particles) cing ã chéng minh r±ng mÍi v­t Áu liên hÇ tÛi nhau, không có cái gì có thà có tñ tính, ngh)a là Ùc l­p, không tùy thuÙc b¥t cé cái gì khác. ây cing là cn b£n thuy¿t Vô Ngã cça nhà Ph­t.  

Chúng ta Áu bi¿t Ph­t Giáo là mÙt tôn giáo trË liÇu, ngh)a là mÙt tôn giáo chïa nhïng cn bÇnh gÑc cça th¿ gian. Lu­n Tó Bà ¡t Ma cing nh° Duy Théc Lu­n và nhiÁu Kinh iÃn khác, t¥t c£ Áu có tính cách trË liÇu. Không ai có thà phç nh­n ThiÁn là mÙt ph°¡ng pháp trË liÇu tâm th§n hïu hiÇu mà ngày nay nhiÁu ng°Ýi Ki Tô Giáo, Do Thái Giáo v..v.. áp dång. Tôi muÑn nh¯c l¡i lÝi cça nhà phân tâm hÍc nÕi ti¿ng cça Anh QuÑc, Ti¿n s) Graham Howe: "Íc mÙt chút vÁ Ph­t Giáo ta cing có thà nh­n théc °ãc r±ng: të 2500 nm tr°Ûc, các Ph­t tí ã bi¿t nhïng v¥n Á hiÇn ¡i vÁ tâm lý nhiÁu h¡n là chúng ta th°Ýng ánh giá hÍ. Ph­t Giáo nghiên céu nhïng v¥n Á này të lâu và cing ã tìm ra ph°¡ng théc gi£i quy¿t chúng. Ngày nay chúng ta chÉ khám phá l¡i trí tuÇ thông thái cÕ x°a cça ông Ph°¡ng" (To read a little Buddhism is to realize that the Buddhists knew, 2500 years ago, far more about modern problems of psychology than they have yet been given credit for. They studied these problems long ago and found answers too. We are now rediscovering the ancient wisdom of the East).  

Chúng ta ã th¥y, qua vài t° t°ßng iÃn hình cça Ph­t Giáo, cái bi¿t cça Ph­t Giáo ã i tr°Ûc cái bi¿t cça nhân lo¡i nh° th¿ nào. L½ d) nhiên, các t° t°ßng Ph­t Giáo không chÉ có v­y, mà còn vô sÑ các iÁu khác n±m trong rëng Kinh iÃn Ph­t Giáo. Nh°ng hiÃn nhiên, trong khuôn khÕ mÙt bài vi¿t, không ai có thà trình bày t¥t c£ nhïng t° t°ßng cça Ph­t Giáo cho §y ç.  

Sau ây tôi xin trình bày mÙt khía c¡nh khác thuÙc lo¡i "i tr°Ûc thÝi gian" cça Ph­t Giáo, ó là khía c¡nh tôn giáo và xã hÙi.  

Trong các tôn giáo lÛn trên th¿ giÛi, chÉ có Ph­t Giáo là tôn giáo nhân b£n và nhân chç. Các tôn giáo khác nh° ¤n Ù Giáo, HÓi Giáo, và Ki Tô Giáo Áu là Th§n giáo. Nhân b£n là ·t cn b£n trên con ng°Ýi, và nhân chç là con ng°Ýi làm chç chính mình, tñ mình tu t­p à i ¿n gi£i thoát ché không trông ngóng hay n°¡ng tña ß b¥t cé Th§n quyÁn nào. Vì v­y, Ph­t Giáo quan tâm ¿n nhïng chuyÇn thñc t¿ cça con ng°Ýi ché không suy lu­n viÃn vông ¿n nhïng v¥n Á siêu hình không có ích lãi thi¿t thñc cho con ng°Ýi ngay trong Ýi sÑng này. Të b£n ch¥t nhân b£n và nhân chç, giáo lý Ph­t Giáo là, theo nh° mÙt sÑ hÍc gi£, mÙt cuÙc cách m¡ng t° t°ßng. Tôi th¥y danh të cách m¡ng không úng, vì cách m¡ng có ngh)a chÑng l¡i cái ci thay b±ng cái mÛi. Theo tôi, chúng ta ph£i nói r±ng t° t°ßng Ph­t Giáo r¥t ·c thù và trên thñc t¿ ã mß °Ýng cho nhïng c£i cách t° duy trong các Th§n giáo cùng nhïng khám phá khoa hÍc vÁ vi trå. Th­t v­y, các hÍc gi£ Tây ph°¡ng nghiên céu éng ¯n vÁ Ph­t Giáo Áu công nh­n Ph­t Giáo là mÙt tôn giáo thñc nghiÇm (empirical), khoa hÍc (scientific), thñc t¿ (pragmatic), và nh¥t là dân chç (democratic). Nhïng ·c tính này cça Ph­t Giáo là nhïng ·c tính mà chúng ta không thà th¥y trong các Th§n Giáo. T¡i sao? Vì các Th§n giáo Áu ph£i dña vào 4 ·c tính chung nh° sau à tÓn t¡i: quyÁn lñc; sñ hiÇn hïu và quyÁn nng, ân huÇ cça mÙt vË Th§n hay Thiên Chúa; truyÁn thÑng tôn giáo; và nhïng huyÁn bí và siêu nhiên trong tôn giáo.  

Chúng ta hãy xét tëng ·c tính mÙt ß trên à xem quan iÃm cça Ph­t Giáo Ñi vÛi các ·c tính trên nh° th¿ nào.  

1. V¥n Á QuyÁn Lñc.  

QuyÁn Lñc th°Ýng °ãc t¡o trên ám tín Ó kém hiÃu bi¿t. Trong các Th§n Giáo, giÛi giáo s), thí då Linh Måc trong Công Giáo, Måc S° trong Tin Lành Giáo, các giáo s) trong HÓi Giáo, các Rabbi trong Do Thái Giáo, giai c¥p Bà La Môn trong ¤n Ù Giáo, Áu là nhïng ng°Ýi tñ cho mình là thông thái h¡n ám tín Ó ß d°Ûi, chÉ có hÍ mÛi ç kh£ nng à hiÃu và diÅn gi£i Kinh iÃn trong tôn giáo cça hÍ. Të iÁu này hÍ t¡o thành mÙt quyÁn lñc trên ám tín Ó và t¡o nên giáo iÁu "quên mình trong vâng phåc" mà các tín Ó ph£i tin theo.  

C¥u trúc toàn trË cça Công Giáo là mÙt thí då, dù r±ng lËch sí ã chéng minh r±ng sñ hiÃu bi¿t và diÅn gi£i Thánh Kinh cça các giÛi lãnh ¡o Công giáo, të Giáo Hoàng trß xuÑng, nhiÁu khi r¥t sai l§m, luôn luôn ß trong tình tr¡ng "sai ó sía âu?" hay "sía âu sai ó". Bßi v­y cho nên nÁn th§n hÍc Ki Tô Giáo ã ph£i thay Õi r¥t nhiÁu qua thÝi gian. LËch sí Ki Tô Giáo ã chéng tÏ nhïng sai l§m th§n hÍc là nguyên nhân cça nhïng tác h¡i mà Ki Tô Giáo ã mang ¿n cho nhân lo¡i trong g§n 20 th¿ k÷, iÃn hình là nhïng cuÙc Thánh Chi¿n, nhïng Tòa Án Xí DË Giáo, nhïng cuÙc chi¿n tranh tôn giáo, nhïng sñ liên minh vÛi thñc dân à i truyÁn ¡o trong các n°Ûc kém mß mang v..v... Vå x°ng thú 7 núi tÙi l×i cça Công Giáo g§n ây là mÙt b±ng chéng hiÃn nhiên nh¥t. Tuy v­y mà các tín Ó v«n luôn luôn °ãc d¡y là ph£i "quên mình trong vâng phåc".  

QuyÁn lñc cça Tin Lành n±m trong Thánh Kinh. Tin Lành chç tr°¡ng "ChÉ b±ng vào éc Tin vào Giê-su, con ng°Ýi s½ °ãc Thiên Chúa coi nh° ng°Ýi công chính và do ó °ãc sÑng trên thiên °Ýng v)nh h±ng trong Chúa Ki Tô [Justification by faith = The just (justified, saved) shall live [have eternal life] by faith [in Christ] (Rom 1: 17)] và Thánh Kinh là nhïng lÝi m¡c kh£i cça Thiên Chúa nên không thà sai l§m. Trên thñc t¿ Tin Lành ã áp dång iÁu trên nh° là éc Tin biÇn minh cho t¥t c£" à làm t¥t c£ nhïng viÇc ác ß trên Ýi nh° sn lùng phù thçy, thiêu sÑng thÕ dân Mù vì không chËu theo Tin Lành. Tin Lành cing tin r±ng Thánh Kinh là nhïng lÝi m¡c kh£i cça Thiên Chúa, nên không thà sai l§m. Do ó, Ñi vÛi Tin Lành, n¿u thñc t¿ sai vÛi Thánh Kinh thì ph£i lo¡i bÏ thñc t¿, dù r±ng ngày nay nhiÁu nhà nghiên céu Thánh Kinh ã chéng minh r±ng trong Thánh Kinh có vô sÑ nhïng iÁu sai l§m vÁ Th§n HÍc cing nh° Khoa HÍc. Tin Lành không ngn c¥m tín Ó Íc và tìm hiÃu Thánh Kinh Ki Tô Giáo nh°ng chÉ °ãc hiÃu theo sñ diÅn gi£ng cça giÛi Måc S°. Cing vì v­y mà cho ¿n t­n ngày nay phái b£o thç Tin Lành v«n còn chÑng Ñi thuy¿t Ti¿n Hóa, phát minh ra nhïng lý thuy¿t th§n hÍc quái gß nh° khoa hÍc sáng t¡o (creation science) và rÓi thi¿t k¿ thông minh (intelligent design) à biÇn minh cho tác ph©m sáng t¡o cça Thiên Chúa cça hÍ.  

Ëa vË và quyÁn lñc cça các giáo s) trong HÓi Giáo là mÙt thí då khác. Chúng ta không còn l¡ gì nhïng ¡o lu­t r¥t kh¯c nghiÇt cça HÓi Giáo Ñi vÛi giÛi phå nï và Ñi vÛi nhïng vi ph¡m luân lý nhÏ nhoi không áng kà trong nhïng xã hÙi Tây ph°¡ng.  

éc Ph­t ã °a ra mÙt giáo lý trong ó không có quyÁn lñc. Të h¡n 25 th¿ k÷ vÁ tr°Ûc, éc Ph­t ã i tiên phong trong v¥n Á bác bÏ quyÁn lñc tôn giáo, không nhïng quyÁn lñc cça cá nhân mà còn cça c£ Kinh iÃn nïa. Trong måc 3, V¥n Á TruyÁn ThÑng, tôi s½ khai triÃn thêm iÁu này. 21 th¿ k÷ sau, Martin Luther cça Ki Tô Giáo ã theo gót éc Ph­t, bác bÏ quyÁn lñc trong c¥u trúc toàn trË cça Công giáo à l­p ra ¡o Tin Lành. Nh°ng thñc t¿ là Tin Lành ã thay th¿ quyÁn lñc cça Giáo Hoàng Công giáo b±ng quyÁn lñc cça Thánh Kinh. Cho nên, ng°Ýi ta b£o r±ng các tín Ó Công giáo là nô lÇ cça giáo hoàng, còn các tín Ó Tin Lành là nô lÇ cça Thánh Kinh. Ph­t giáo quan niÇm, dù nô lÇ v­t ch¥t hay nô lÇ tinh th§n cing Áu là nô lÇ, làm m¥t ph©m giá con ng°Ýi.  

2. V¥n Á hiÇn hïu và quyÁn nng, ân huÇ cça mÙt Thiên Chúa.  

M×i Th§n giáo Áu có mÙt quan niÇm riêng vÁ Thiên Chúa cça mình. VÁ b£n ch¥t, nhïng Thiên Chúa này không khác gì nhïng Th§n linh trong dân gian, thí då nh° th§n cây a, th§n sông, th§n núi cça dân ViÇt Nam khi x°a, vì t¥t c£ Áu n±m trong niÁm tin cça con ng°Ýi ché không ph£i là mÙt thñc thÃ. Nhïng cuÑn sách kh£o céu vÁ quan niÇm các Thiên Chúa trên th¿ gian, thí då nh° cuÑn MÙt LËch Sí Thiên Chúa (A History of God) cça Nï Tu Ca-Tô Karen Armstrong, cuÑn MÙt Th¿ GiÛi §y Nhïng Thiên Chúa (A World Full of Gods) cça Keith Hopkins v..v.. ã chéng minh sñ kiÇn này. Cho nên, quan niÇm Thiên Chúa này hay Thiên Chúa kia là duy nh¥t, là toàn nng, là lòng lành vô cùng v..v.. là mÙt quan niÇm ã l×i thÝi. Ã th¥y rõ v¥n Á h¡n, có l½ chúng ta cing nên bi¿t quan niÇm vÁ Thiên Chúa quyÁn phép vô cùng të âu mà ra.  

Chúng ta hãy i ng°ãc trß l¡i thÝi tiÁn sí. Khi ó con ng°Ýi c£m th¥y y¿u uÑi và sã hãi tr°Ûc thiên nhiên, të nhïng c¡n bão tÑ s¥m sét, nhïng cuÙc Ùng ¥t, låt lÙi, nhïng kó núi lía phun ra nham th¡ch v..v.. nhïng hiÇn t°ãng con ng°Ýi khi ó không thà gi£i thích vì ch°a ç trí tuÇ Ã hiÃu. Ngoài ra con ng°Ýi còn ph£i Ñi diÇn vÛi trm thé bÇnh t­t, b¥t an trong cuÙc Ýi. Cho nên, th­t là dÅ hiÃu khi chúng ta th¥y con ng°Ýi thÝi ó ngh) r±ng, ch¯c nhïng thiên tai, bÇnh t­t kà trên ph£i có mÙt nguyên nhân sâu xa nào ó n±m ngoài sñ hiÃu bi¿t cça hÍ, và hÍ ã qui mÍi hiÇn t°ãng thiên nhiên vÁ ho¡t Ùng cça nhïng b­c siêu nhiên mà hÍ gÍi là Th§n (Gods) (Ng°Ýi Ki Tô giáo gÍi Th§n cça hÍ (Christian God) là Th°ãng ¿ hay Thiên Chúa). Thí då, sét °ãc coi nh° là nhïng l°ái g°¡m cça Thiên Chúa giáng xuÑng nhân lo¡i, s¥m °ãc coi nh° là ti¿ng nói trong c¡n thËnh nÙ cça Thiên Chúa, nhïng bÇnh dËch t£, dËch h¡ch, vì có tính truyÁn nhiÅm nên làm ch¿t h¡i nhiÁu ngàn ng°Ýi vì ch°a có thuÑc phòng ngëa hay chïa ch¡y, cing °ãc coi nh° là hÍa cça Thiên Chúa giáng xuÑng §u con ng°Ýi à trëng ph¡t con ng°Ýi vì tÙi ã làm ph­t ý Thiên Chúa. Nh°ng con ng°Ýi l¡i không chËu d­m chân t¡i ch×, cho nên ngày nay, chúng ta ã hiÃu, và hiÃu r¥t rõ, bÇnh t­t të âu mà ra, t¡i sao có s¥m, sét, và tiên oán °ãc khi nào có s¥m, sét và có ß âu v...v... Do ó, nhïng quan niÇm thuÙc lo¡i mê tín nh° Thiên Chúa có thà ban phúc, giáng hÍa cho nhân lo¡i là nhïng quan niÇm ã l×i thÝi, không phù hãp vÛi nhïng thñc t¿ ß ngoài Ýi. Ngày nay, khi trÝi s¥m sét, chó và mèo còn cúp uôi ch¡y trÑn, nh°ng con ng°Ýi thì bình th£n ngÓi vi¿t bài chÑng mê tín dË oan, chÑng nhïng chuyÇn hoang °Ýng ph£n khoa hÍc, phi lý trí.  

MÙt câu hÏi °ãc ·t ra: T¡i sao ngày nay v«n còn nhiÁu ng°Ýi tin vào mÙt Thiên Chúa toàn nng, toàn trí? Ph­t Giáo ã nhìn th¥y rõ v¥n Á này. éc Ph­t ã th¥y rõ chúng sinh thì vô l°ãng, nh°ng cn trí thì b¥t Óng. Bßi v­y giáo lý cça ng°Ýi là à khai sáng, chuyÃn hóa con ng°Ýi ché không chÑng Ñi b¥t cé niÁm tin nào cça con ng°Ýi. Vì cn trí b¥t Óng nên có ng°Ýi theo °ãc con °Ýng Bi, Trí, Ding cça Ph­t Giáo, tñ mình b°Ûc i nhïng b°Ûc chân vïng chãi trên con °Ýng gi£i thoát, mß mang trí tuÇ, tñ tu, tñ chéng. Và cing có nhïng ng°Ýi ho·c do truyÁn thÑng tôn giáo, gia ình, ho·c të khi sinh ra ã sÑng trong môi tr°Ýng khép kín vÁ trí tuÇ, t° duy, nên °ãc nhào n·n à dña trên mÙt c·p n¡ng Th§n quyÁn lê l¿t t¡m bã trên tr°Ýng Ýi, chÑn chim muông c§m thú, chÝ ngày vÁ quê th­t vÛi ông Thánh David (Charlie NguyÅn, Công Giáo Trên BÝ Vñc Th³m, trg. 73: "Xin Chúa làm cho tôi khinh dÅ sñ Ýi là chÑn muông chim c§m thú, xin làm cho tôi ·ng vÁ quê th­t hiÇp làm mÙt cùng vua David." (Trích d«n të Kinh Nhñt Khóa cça CG)). Th­t là tÙi nghiÇp, nhïng tín Ó Công giáo ViÇt Nam §u óc mù mËt bË nhïng ông linh måc xé §u óc cing không h¡n hÍ bao nhiêu, nhÓi sÍ të nhÏ và ch°a hÁ bi¿t ¿n cuÑn Thánh Kinh nên không bi¿t r±ng trong Thánh Kinh, David ch³ng qua chÉ là mÙt tên t°Ûng c°Ûp, ¿n khi lên làm Vua thì hoang dâm vô Ù, vô ¡o éc, c°Ûp vã cça thuÙc h¡ v..v& Ng°Ýi Do Thái tôn vinh David vì h¯n có công vÛi Do Thái ché ch³ng liên quan gì ¿n dân ViÇt Nam. Tín Ó Công giáo ViÇt Nam °ãc bÁ trên d¡y sao thì tång v­y, ché có bi¿t gì vÁ David và t¡i sao l¡i ph£i vÁ quê th­t vÛi mÙt tên Vua Do Thái vô ¡o éc, xu¥t thân të mÙt tên t°Ûng c°Ûp.  

Chúng ta cing nên bi¿t, nÁn Th§n HÍc Ki Tô Giáo, à theo kËp sñ ti¿n hóa cça nhân lo¡i, ã ph£i gi£i thích l¡i nhiÁu l§n quan niÇm vÁ mÙt Thiên Chúa. Nh°ng ngày nay nhïng gi£i thích này Áu bË bác bÏ, vì nÁn Th§n HÍc Ki Tô Giáo ·t tiÁn Á trên sñ hiÇn hïu cça mÙt Thiên Chúa toàn nng, toàn trí, toàn thiÇn rÓi dùng lý lu­n th§n hÍc à thuy¿t phåc con ng°Ýi là mÙt Thiên Chúa vÛi nhïng thuÙc tính nh° v­y hiÇn hïu. Nh°ng nÁn th§n hÍc Ki Tô Giáo không thà thuy¿t phåc °ãc nhïng ng°Ýi có §u óc trong thÝi ¡i này vì nó chéa r¥t nhiÁu mâu thu«n và phi lý. Nó chÉ còn hãp vÛi nhïng ng°Ýi mà §u óc so vÛi §u óc cça nhïng ng°Ýi cách ây trên 2000 nm cing ch°a ti¿n bÙ °ãc bao nhiêu. Th­t v­y, chúng ta Áu bi¿t ¿n lÝi phát biÃu cça v­t lý gia nÕi ti¿ng nh¥t th¿ k÷ 20 là Albert Einstein nh° sau:  

Tôi không thà quan niÇm °ãc mÙt Thiên Chúa th°ßng ph¡t nhïng t¡o v­t cça mình.. Ý t°ßng vÁ mÙt ¥ng can thiÇp vào nhïng sñ viÇc x£y ra trong th¿ gian thì tuyÇt Ñi không thà nào có.  

(I cannot conceive of a God who rewards and punishes his creatures.. The idea of a being who interferes with the sequences of events in the world is absolutely impossible.)  

Nh­n Ënh sau ây cça James A. Haught trong cuÑn 2000 years of Disbelief: Famous People with the Courage to Doubt, trang 324, có thà cho chúng ta th¥y rõ v¥n Á h¡n:  

Qua lu­n lý, chúng ta có thà th¥y quan niÇm cça giáo hÙi vÁ mÙt Thiên Chúa ß trên trÝi vÛi lòng th°¡ng yêu nh¥t mñc không éng vïng. N¿u có mÙt ¥ng th§n linh sáng t¡o ra muôn loài thì ông ta ã làm ra ung th° vú cho phái nï, bÇnh ho¡i huy¿t cho tr» con, bÇnh cùi, bÇnh AIDS, bÇnh m¥t trí nhÛ (Alzheimer), và hÙi chéng Down (khuy¿t t­t tinh th§n). Ông ta ra lÇnh cho nhïng con cáo c¯n xé nát nhïng con thÏ ra tëng m£nh, nhïng con báo gi¿t nhïng h°¡u nai. Không có mÙt con ng°Ýi nào Ùc ác ¿n Ù ho¡ch Ënh nhïng sñ khçng khi¿p nh° v­y. N¿u mÙt ¥ng siêu nhiên làm nh° v­y, ông ta là mÙt con qu÷, không ph£i là mÙt ng°Ýi cha nh¥t mñc nhân të.  

(Through logic, you can see that the church concept of an all-loving heavenly creator doens't hold water. If a divine Maker fashioned everything that exists, he designed breast cancer for women, childhood leukemia, leprosy, AIDS, Alzheimer's disease, and Down's syndrome. He mandated foxes to rip rabbits apart and cheetahs ro slaughter fawns. No human would be cruel enough to plan such horrors. If a supernatural being did so, he's a monster, not an all-merciful father.)  

Chúng ta hãy tñ ·t mÙt câu hÏi, trong thÝi ¡i này, chúng ta còn có thà tin °ãc lu­n iÇu th§n hÍc Ki Tô Giáo cho r±ng, chÉ vì Adam và Eve c°áng lÝi Thiên Chúa n mÙt trái trên cây hiÃu bi¿t à có trí tuÇ b±ng Thiên Chúa nên c£ nhân lo¡i Áu bË Thiên Chúa ày Ía? iÁu hiÃn nhiên là trí tuÇ loài ng°Ýi ngày nay ã v°ãt xa vÁ hiÃu bi¿t cing nh° vÁ ¡o éc cça Thiên Chúa trong Thánh Kinh. H¡n nïa, ng°Ýi ViÇt Nam chúng ta có câu "Con h¡n cha là nhà có phúc", n¿u không nh° v­y thì th¿ giÛi làm gì có ti¿n bÙ? N¿u cé nh° ý Ënh cça Thiên Chúa thì loài ng°Ýi s½ triÁn miên sÑng trong sñ tÑi tm, trí tuÇ và ¡o éc th¥p kém. Bßi v­y, n¿u chúng ta Íc nhïng cuÑn sách vi¿t vÁ cuÙc chi¿n giïa khoa hÍc và nÁn th§n hÍc Ki Tô Giáo trong h¡n mÙt th¿ k÷ nay thì chúng ta s½ th¥y nÁn th§n hÍc Ki Tô Giáo ã không còn ch× éng trong giÛi trí théc, ß trong cing nh° ß ngoài Ki Tô Giáo, khoan kà ¿n tuyÇt ¡i a sÑ các khoa hÍc gia. Ngoài ra, n¿u chúng ta Íc nhïng cuÑn nghiên céu phê bình Thiên Chúa iÃn hình nh° cuÑn Nhïng Phê Bình vÁ Thiên Chúa (Critiques of God), biên t­p bßi Peter A. Angeles, trong ó có 16 tác gi£ phê bình vÁ mÍi lý lu­n th§n hÍc cça Ki Tô Giáo; ho·c cuÑn Thiên Chúa là Cái Gì? (What is God?), biên t­p bßi Kenneth G. Lucey, trong ó có nhïng bài kh£o lu­n cça Richard R. La Croix, thì chúng ta s½ th¥y mÍi lý lu­n th§n hÍc vÁ sñ hiÇn hïu cça mÙt Thiên Chúa vÛi nhïng thuÙc tính toàn nng, toàn trí, toàn thiÇn, thí då nh° cça Thomas Aquinas, Augustine, Descartes v..v.. Áu ã bË bác bÏ dét khoát. Th­t v­y, trong ph§n Tña cça cuÑn Critiques of God, trang xiii, chúng ta có thà Íc o¡n sau ây:  

Nhïng niÁm tin vào nhïng ¥ng siêu nhiên ã bi¿n khÏi nÁn vn hóa cça chúng ta. B¥t cé niÁm tin ch¯c ¡i c°¡ng nào vÁ Thiên Chúa cing ang trÏ thành mÝ nh¡t trong nÁn vn hóa cça chúng ta. Thiên Chúa ã m¥t i trå xé trong không gian nh° là mÙt n°Ûc trên Thiên àng. Ông ta cing m¥t i ch× éng trong vi trå nh° là ¥ng ã sáng t¡o ra nó të h° vô. Không ph£i là Thiên Chúa bË ©y ra mÙt vùng xa l¯c xa l¡. Không ph£i vì ông ta trß thành mÙt trëu t°ãng vô thân thà (không ñc không cái). Mà vì chúng ta nh­n théc ra r±ng ch³ng làm gì có Thiên Chúa à mà nói tÛi.  

(Beliefs in supernatural beings have vanished from our culture. Any general serious belief in God is fading in our culture. God has lost his spatial location as a monarch in heaven. He has lost his temporal precedence to the universe as its Creator ex nihilo. It is not God is being relegated to a remote region. It is not that God has become a bodiless abstraction (a sexist It). It is te realization that there is no God to which to relate.)  

Sau ây là mÙt o¡n trong ph§n D«n Nh­p trong cuÑn A History of God cça nï tu Công giáo Karen Armstrong:  

Thiên Chúa là mÙt khuôn m·t khá mù mÝ, °ãc Ënh ngh)a trong nhïng trëu t°ãng trí théc thay vì nhïng hình £nh rõ ràng. Khi tôi mÛi lên chëng 8 tuÕi, tôi ph£i nhÛ câu tr£ lÝi theo giáo lý cça câu hÏi, "Thiên Chúa là cái gì?: "Thiên Chúa là Th§n Linh cao nh¥t, tñ hiÇn hïu và vô cùng hoàn h£o trên mÍi ph°¡ng diÇn." Không l¡ gì, lÝi gi£i thích trên ch³ng có m¥y ý ngh)a Ñi vÛi tôi, và tôi ph£i nói r±ng ngày nay Ënh ngh)a trên cing ch³ng có gì h¥p d«n. ó v«n là mÙt Ënh ngh)a ¡n thu§n khô khan, huênh hoang, và kiêu cng. Tuy nhiên, të khi tôi vi¿t cuÑn sách này, nay tôi ã tin r±ng Ënh ngh)a trên cing còn sai l§m nïa.  

(God& was a somewhat shadowy figure, defined in intellectual abstractions rather than images. When I was about eight years old, I had to memorize this catechism answer to the question, "What is God?": "God is the Supreme Spirit, Who alone exists of Himself and is infinite in all perfections." Not surprisingly, it meant little to me, and I am bound to say that it still leaves me cold. It has always seemed a singularly arid, pompous and arrogant definition. Since writng this book, however, I have come to believe that it is also incorrect.)  

Và trong cuÑn Sñ Vô T­n Þ Trong Lòng Bàn Tay (L'infini Dans La Paume de la Main) cça Matthieu Ricard và TrËnh Xuân Thu­n (tôi s½ trß l¡i 2 tác gi£ này trong o¡n k¿t), trang 51, Matthieu Ricard °a ra nh­n Ënh:  

MÍi tôn giáo (th§n giáo) và mÍi tri¿t thuy¿t Áu th¥t b¡i trên v¥n Á sáng t¡o...Khoa hÍc ã lo¡i bÏ sñ sáng t¡o b±ng cách bÏ i khái niÇm vÁ Thiên Chúa Sáng T¡o mà khoa hÍc không c§n ¿n và Ph­t Giáo cing v­y, lo¡i bÏ sñ sáng t¡o b±ng cách bÏ i khái niÇm vÁ mÙt sñ b¯t §u.  

(Toutes les religions et les philosophies ont buté sur ce problème de la création. La science s'en est débarrassée en éliminant la notion de dieu créateur dont elle n'a pas besoin et le bouddhisme en éliminant la notion même d'un début.)  

Nh° v­y, 25 th¿ k÷ sau thÝi Ph­t t¡i th¿, con ng°Ýi mÛi d§n d§n i ¿n sñ nh­n théc là ch³ng làm gì có Thiên Chúa toàn nng toàn trí, sáng t¡o ra muôn loài và có quyÁn th°ßng ph¡t con ng°Ýi. éc Ph­t ã nh­n théc °ãc nh° v­y, do ó Ph­t Giáo, të h¡n 2500 nm nay, là tôn giáo không ch¥p nh­n thuy¿t sáng t¡o cing nh° th§n quyÁn th°ßng ph¡t hoang °Ýng. Quan niÇm vÁ vi trå cça Ph­t Giáo là vô thÉ vô chung. éc Ph­t cing ã th¥y rõ sñ v­n hành cça thuy¿t Ti¿n Hóa. Ng°Ýi ã bi¿t chúng sinh cn tính b¥t Óng cho nên Ng°Ýi ã °a ra nhiÁu Pháp môn à d«n d¯t con ng°Ýi, tùy theo cn trí, ti¿n tÛi giác ngÙ. Chúng ta th°Ýng nh¯c ¿n con sÑ 84000 Pháp môn, t°ãng tr°ng cho mÙt con sÑ lÛn. Ng°Ýi Ýi th°Ýng cho éc Ph­t là mÙt vË l°¡ng y giÏi, tùy bÇnh mà cho thuÑc. Không có gì hoang °Ýng và ph£n khoa hÍc b±ng quan niÇm chÉ c§n có mÙt ph°¡ng thuÑc, b¥t kà nó tên là gì, "éc Tin" hay "Céu r×i", là có thà chïa °ãc mÍi cn bÇnh cça chúng sinh vÛi cn tính b¥t Óng.  

3. V¥n Á truyÁn thÑng.  

TruyÁn thÑng, nói mÙt cách ¡i c°¡ng, là nhïng gì thuÙc trí tuÇ, kinh nghiÇm, n¿p sÑng v..v.. mà con ng°Ýi trong mÙt xã hÙi, mÙt nÁn vn hóa, truyÁn l¡i të Ýi này sang Ýi khác. Qua thÝi gian, do sñ mß mang trí tuÇ, do nhïng sáng ki¿n mÛi cça con ng°Ýi, truyÁn thÑng có thà thay Õi, c£i ti¿n, à phù hãp vÛi sñ ti¿n hóa cça nhân lo¡i. Tuy nhiên, trong các th§n giáo, truyÁn thÑng l¡i th°Ýng là nhïng giây xích buÙc ch·t con ng°Ýi trong vòng "quên mình trong vâng phåc" và do ó, th°Ýng có tác dång ngn ch­n sñ ti¿n bÙ cça con ng°Ýi.  

TruyÁn thÑng trong Công Giáo Rô-ma °ãc tóm t¯t trong câu (J. Sheatsley, The Pope's Catechism, p.80):  

Tín Ó Ca-Tô ph£i tin t¥t c£ nhïng gì Thiên Chúa ã m¡c kh£i và t¥t c£ nhïng gì Giáo hÙi Công giáo d¡y, b¥t kà là nhïng iÁu ó có hay không có trong Thánh Kinh.  

Vì TruyÁn ThÑng Công giáo (ngh)a là nhïng gì giáo hÙi d¡y) và Thánh Kinh Áu do Thiên Chúa m¡c kh£i.  

(A Catholic must believe all that God has revealed and the Catholic Church teaches, whether it is contained in Holy Scripture or not.  

Because Catholic Tradition and Holy Scripture were alike revealed by God)  

Bßi v­y mà khi giáo hÙi Công giáo d¡y éc M¹, sau khi sinh nß ít nh¥t là 7 l§n, v«n còn Óng trinh, hay éc M¹ c£ hÓn l«n xác bay lên trÝi, hay giáo hoàng là ¡i diÇn cça Chúa trên tr§n, n¯m trong tay chìa khóa mß cía thiên °Ýng, không thà sai l§m v..v..thì giáo dân cing b¯t buÙc ph£i tin, dù nhïng iÁu này không hÁ có trong Thánh Kinh. Và, khi vào ViÇt Nam, giáo hÙi b¯t giáo dân ph£i d¹p bàn thÝ ông bà, tÕ tiên trong h¡n 400 nm, thì giáo dân cing ph£i tin theo và làm úng nh° v­y. Sau Công Óng Vatican II, giáo hÙi "cho phép" thÝ cúng tÕ tiên à nh·t thêm tín Ó thì giáo dân cing lác ác tin theo, vì v«n có ông linh måc cho r±ng cúng gi× là "làm chay cúng ruÓi".  

TruyÁn thÑng trong Tin Lành là ph£i tuyÇt Ñi tin r±ng Thánh Kinh là nhïng lÝi m¡c kh£i cça Thiên Chúa nên không thà sai l§m. N¿u khoa hÍc mà phù hãp vÛi Thánh Kinh thì ó là khoa hÍc tÑt (Good science). N¿u khoa hÍc mà không phù hãp vÛi Thánh Kinh thì ó là khoa hÍc x¥u (Bad science). TruyÁn thÑng trong Tin Lành cing là ph£i tuyÇt Ñi tin r±ng con ng°Ýi sinh ra trong tÙi l×i (born in sin) và do b£n ch¥t ó, con ng°Ýi không thà làm gì tÑt (by nature, incapable of doing good), ph£i bË ày o¡ v)nh viÅn (To be a sinner is to be destined to eternal damnation), và cách duy nh¥t à °ãc céu r×i là ph£i tin vào quyÁn nng cça Giê-su (Justification by Faith). (Xin Íc Rubem Alves, Protestantism and Repression, p. 34)  

TruyÁn thÑng trong ¤n Ù Giáo là ph£i tôn trÍng sñ phân chia giai c¥p.  

TruyÁn thÑng trong HÓi Giáo thì tôi xin miÅn bàn.  

éc Ph­t ã th¥y tr°Ûc sñ tai h¡i cça các truyÁn thÑng tôn giáo nh° trên nên Ng°Ýi ã °a ra mÙt giáo lý trong ó không có truyÁn thÑng. Chúng ta hãy Íc "Kinh NÁn T£ng éc Tin" cça Ph­t Giáo, th°Ýng °ãc bi¿t là Kinh Ph­t thuy¿t cho ng°Ýi dân Kalama (Tó Kheo Thích Nh­t Të, Kinh Tång H±ng Ngày, ¡o Ph­t Ngày Nay, Ph­t LËch 2546, trang 98-99):  

...Này các thiÇn nam tín nï Ka-la-ma, nhân ây Nh° Lai s½ gi£ng gi£i vÁ 10 nÁn t£ng cça éc tin chân chánh:  

MÙt là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó là truyÁn thuy¿t.  

Hai là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó thuÙc vÁ truyÁn thÑng.  

Ba là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó °ãc nhiÁu ng°Ýi nh¯c ¿n hay tuyên truyÁn.  

BÑn là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó °ãc ghi l¡i trong kinh iÃn hay sách vß.  

Nm là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó thuÙc lý lu­n siêu hình.  

Sáu là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ó phù hãp vÛi l­p tr°Ýng cça mình.  

B£y là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, khi mà iÁu ó °ãc cn cé trên nhïng dï kiÇn hÝi hãt.  

Tám là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ¥y phù hãp vÛi Ënh ki¿n cça mình.  

Chín là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ¥y °ãc séc m¡nh và quyÁn uy çng hÙ.  

M°Ýi là, chÛ vÙi tin mÙt iÁu gì, chÉ vì iÁu ¥y °ãc các nhà truyÁn giáo hay ¡o s° cça mình tuyên thuy¿t.  

Này các thiÇn nam tín nï, khi nghe mÙt iÁu gì, các vË ph£i quán sát, suy t° và thà nghiÇm, chÉ khi nào, sau khi kiÃm nghiÇm, quý vË thñc sñ nh­n th¥y: "LÝi d¡y này tÑt lành, ¡o éc, h°Ûng thiÇn, chói sáng và °ãc ng°Ýi trí tán thán, n¿u sÑng và thñc hiÇn lÝi d¡y này s½ °a ¿n h¡nh phúc, an l¡c ngay hiÇn t¡i và vÁ lâu, vÁ dài" thì lúc ¥y quý vË hãy ·t niÁm tin b¥t Ùng và thñc hành theo.  

VÛi Kinh NÁn T£ng éc Tin này, ng°Ýi Ýi b£o r±ng Ph­t Giáo là ¡o cça trí tuÇ qu£ nhiên không sai. Vì ây mÛi chính là nÁn t£ng éc tin mà theo tôi, tuyÇt vÝi nh¥t trong mÍi nÁn t£ng éc tin khác, vì nÁn t£ng này ã tôn trÍng ph©m giá và trí tuÇ cça con ng°Ýi úng ngh)a là mÙt con ng°Ýi. N¿u con ng°Ýi të bÏ thân ph­n làm ng°Ýi cça mình à "cúi §u trong vâng phåc", "b£o sao nghe v­y", "chÉ âu i dó", "tin mà không c§n bi¿t, không c§n hiÃu", thì thñc ch¥t không khác gì mÙt con cëu, rút cuÙc cing chÉ bË °a vào lò sát sinh mà thôi.  

Kinh NÁn T£ng éc Tin cça Ph­t Giáo ã mß mÙt chân trÝi mÛi cho ng°Ýi Tây ph°¡ng. B¯t §u të ây, ng°Ýi Tây ph°¡ng ã có thÃ, theo nh° Måc s° Harry Willson, tháo gá nhïng ngón tay bóp ch·t y¿t h§u hÍ, c¥t i gánh n·ng Th°ãng ¿ trên vai hÍ, Ã °ãc hít thß b§u không khí trong s¡ch. Và cing të ây, tâm théc Tây ph°¡ng ã mß Ã ón nh­n mÙt luÓng gió t° t°ßng mÛi të ông ph°¡ng thÕi tÛi. LuÓng gió này chính là các t° t°ßng të bi hÉ x£, vË tha, nhân b£n, rÙng rãi, khoan dung, ti¿n bÙ, và phù hãp vÛi các suy lý khoa hÍc cça Ph­t Giáo.  

¿n ây chúng ta ã hiÃu t¡i sao trong quá trình truyÁn ¡o cça Ph­t Giáo không hÁ có mÙt giÍt máu Õ. VÛi Kinh Kalama nh° trên thì Ph­t Giáo không thà nào có nhïng cuÙc Thánh Chi¿n, nhïng Tòa Án Xí DË Giáo, nhïng cuÙc xâm lng à c°áng bách ng°Ýi ngo¡i ¡o ph£i theo ¡o, nhïng v¿t nh¡ không bao giÝ có thà ría s¡ch trong lËch sí loài ng°Ýi. VÛi Kinh Kalama nh° trên thì Ph­t Giáo không bao giÝ có thà có °ãc ch¿ Ù giáo hoàng, ch¿ Ù cça các giáo s) HÓi giáo, Rabbi Do Thái Giáo, giai c¥p Bà La Môn, hay quyÁn lñc cça Kinh iÃn.  

Nh° trên ã nói, Ph­t Giáo dét khoát phá Õ ch¿ Ù giai c¥p trong các Th§n Giáo, ch¿ Ù xây dñng trên niÁm hoang t°ßng, cho r±ng giáo s) là giai c¥p ß trên, thông thái, Ùc quyÁn diÅn gi£i Kinh iÃn và do ó là giai c¥p ngñ trË, các tín Ó ß d°Ûi chÉ có quyÁn vâng phåc. Th­t v­y, trong Kinh Duy Ma, C° s) Duy Ma C­t là b­c có trí tuÇ v°ãt h¡n nhiÁu Ç tí xu¥t gia cça Ph­t, và trong Kinh Hoa Nghiêm, ThiÇn Tài Óng Tí i c§u ¡o ã g·p 53 vË ThiÇn-Tri-Théc, gÓm ç mÍi thành ph§n trong xã hÙi, và °ãc d¡y cho 53 Pháp môn ti¿n tÛi gi£i thoát khác nhau. Ngày nay, có nhiÁu d¥u hiÇu cho th¥y các Th§n giáo cing ang d§n d§n chuyÃn hóa ¿n tinh th§n dân chç trong Ph­t Giáo.  

4. V¥n Á HuyÁn Bí và Siêu Nhiên.  

Trong các Th§n Giáo bao giÝ chúng ta cing th¥y không ít thì nhiÁu nhïng s¯c thái thuÙc lo¡i huyÁn bí hay huyÁn nhiÇm, ngh)a là nhïng iÁu không thà gi£i thích °ãc mà tín Ó chÉ có viÇc tin, không c§n bi¿t, không c§n hiÃu. 7 bí tích trong Công Giáo Rô-ma và 2 bí tích trong Tin Lành thuÙc lo¡i này. Ngoài ra còn nhïng phép l¡ hay tác dång l¡ lùng cça nhïng thánh tích, ph§n lÛn là ngåy t¡o, cing thuÙc lo¡i này. Huston Smith, giáo s° tri¿t t¡i ¡i hÍc nÕi ti¿ng MIT, ã °a ra mÙt nh­n Ënh sâu s¯c trong cuÑn The Religions of Man, trang 104, vÁ tác dång cça nhïng sñ huyÁn bí trong tôn giáo. Giáo s° Smith cho r±ng nhïng cái gÍi là huyÁn nhiÇm và phép l¡ ã bi¿n tôn giáo trß thành "mÙt kù thu­t à phÉnh phÝ hay ép buÙc vô sÑ nhïng éa tr» ít hiÃu bi¿t trong vi trå làm nhïng iÁu mà ng°Ýi ta muÑn chúng làm" (a technique for cajoling or coercing innumerable cosmic bellhops to do what you wanted them to).  

Chúng ta Áu bi¿t r±ng Ph­t Giáo không coi trÍng nhïng chuyÇn huyÁn bí và siêu nhiên. Có 2 câu chuyÇn thú vË trong Ph­t Giáo chéng tÏ iÁu này. Câu chuyÇn thé nh¥t là có mÙt Ç tí trÕ tài i trên n°Ûc qua sông, cing nh° g§n 600 nm sau Chúa Giê-su trÕ tài i vài b°Ûc trên n°Ûc, hay Thánh Francois de Salle i trên sóng. éc Ph­t chÉ nh¹ nhàng nói: "Th­t là tÙi nghiÇp cho ng°¡i quá, m¥t công t­p luyÇn nhiÁu nm chÉ Ã làm nh° v­y. Ta chÉ c§n bÏ ra vài Óng tiÁn là ông lái ò có thà chß ta qua sông." ChuyÇn thé hai là có mÙt Ç tí trÕ tài nhào lÙn trên cây, éc Ph­t bèn quß trách Ç tí ó. Trong c£ hai chuyÇn, éc Ph­t ã cho r±ng nhïng hành Ùng siêu nhiên ch³ng nói lên °ãc iÁu gì, ch³ng chéng tÏ °ãc gì, và cing ch³ng có ích lãi gì cho viÇc tu t­p trên con °Ýng gi£i thoát, nhiÁu nh¥t chÉ là à mê ho·c nhïng ng°Ýi trí tuÇ th¥p kém.  

GiÛi giáo s) trong các Th§n giáo th°Ýng d¡y các tín Ó là kinh iÃn trong tôn giáo cça hÍ chéa nhïng iÁu huyÁn nhiÇm mà chÉ có hÍ là hiÃu °ãc, và chÉ có hÍ là có thà diÅn gi£ng úng tinh th§n cça kinh iÃn. Và, à giï Ùc quyÁn này, hÍ không muÑn cho tín Ó tñ mình Íc nhïng kinh iÃn, sã r±ng tín Ó s½ hiÃu sai. iÁu này rõ ràng nh¥t trong Công giáo Rô-ma. LËch sí Công giáo cho bi¿t, giáo hÙi c¥m không cho dËch Thánh Kinh të ti¿ng La-Tinh ra ti¿ng Ëa ph°¡ng, và c¥m luôn c£ tín Ó không °ãc tñ mình Íc Thánh Kinh. Vi ph¡m iÁu này có thà bË tuyÇt thông, ho·c tËch thu tài s£n, ho·c bË xí tí. Bác s) NguyÅn Vn ThÍ cho r±ng Giáo hÙi sã tín Ó nh­n ra nhïng iÁu sai l§m và mâu thu«n trong Thánh Kinh.  

Ph­t Giáo trái h³n l¡i. éc Ph­t ã khuyên các Ç tí nên dùng ngôn ngï, vn tñ Ëa ph°¡ng à truyÁn bá ¡o Ph­t. i ¿n âu, Kinh iÃn Ph­t Giáo cing Áu °ãc dËch ra ti¿ng Ëa ph°¡ng. iÃn hình là ß Trung Hoa, Nh­t B£n v..v.., ngay të nhïng th¿ k÷ §u cça thÝi ¡i này, các kinh iÃn Ph­t Giáo ã °ãc dËch ra ti¿ng Ëa ph°¡ng. Þ Âu Châu, ¿n th¿ k÷ 16, Martin Luther mÛi theo gót tinh th§n khai phóng và dân chç cça Ph­t Giáo, chÑng l¡i ch¿ Ù giáo hoàng toàn trË cça Công giáo và b¯t §u dËch Thánh Kinh sang ti¿ng éc. Và të ó, Ki-Tô giáo mÛi có nhïng cuÑn Thánh Kinh b±ng ti¿ng Ëa ph°¡ng, và cing të ó mà Ki Tô Giáo b¯t §u suy thoái vì §u óc ti¿n bÙ cça con ng°Ýi không còn có thà ch¥p nh­n nhïng chuyÇn hoang °Ýng ß trong Thánh Kinh không còn phù hãp vÛi sñ hiÃu bi¿t cça nhân lo¡i ngày nay.  

Vài LÝi K¿t.  

Vi¿t bài này, tôi chÉ có måc ích duy nh¥t là trình bày cùng quý Ùc gi£ sñ kiÇn là vÁ các lãnh vñc khoa hÍc, tôn giáo và xã hÙi, nhiÁu t° t°ßng Ph­t Giáo ã i tr°Ûc nhân lo¡i khá xa. Bài vi¿t này không có måc ích chÑng Ñi niÁm tin cça b¥t cé ai trong b¥t cé tôn giáo nào. HiÃu rõ là chúng sinh thì cn trí b¥t Óng nên tôi không có lý do gì à chÑng niÁm tin cça ng°Ýi khác mà tôi cho ó là quyÁn tuyÇt Ñi cça con ng°Ýi. Tuy nhiên, tôi ngh) r±ng, trong thÝi ¡i này, chúng ta không thà tñ cho phép quay trß vÁ thÝi Trung CÕ, làm ng¡ tr°Ûc nhïng ti¿n bÙ t° t°ßng cça con ng°Ýi. Cho nên bài vi¿t này ch³ng qua chÉ là trình bày ph§n nào mÙt khía c¡nh ti¿n hóa cça t° duy nhân lo¡i, dña trên nhïng k¿t qu£ nghiên céu áng tin c­y cça nhïng b­c théc gi£ trong mÍi tôn giáo và trong khoa hÍc.  

Thay vì có vài lÝi k¿t lu­n, tôi xin giÛi thiÇu cùng quý Ùc gi£ mÙt cuÑn sách có giá trË cao, ó là cuÑn Sñ Vô T­n N±m Trong Lòng Bàn Tay: Të Big Bang ¿n sñ TÉnh Théc (L'Infini Dans La Paume De La Main: Du Big Bang à L'Éveil) cça Matthieu Ricard và TrËnh Xuân Thu­n, xu¥t b£n nm 2000 t¡i Pháp. CuÑn sách này nay ã °ãc dËch sang ti¿ng Anh vÛi tên: MÙt CuÙc Hành Trình TÛi Nhïng T­n Cùng Ki¿n Théc Þ ó Khoa HÍc và Ph­t Giáo G·p Nhau: Nguyên L°ãng và Hoa Sen (A Journey To The Frontiers Where Science and Buddhism Meet: The Quantum and the Lotus) vÛi ôi chút thay Õi trong bÑ cåc và vn tñ, xu¥t b£n t¡i Mù nm 2001. Tuy nhiên, tôi ph£i nói ngay r±ng, giá trË cça cuÑn sách này tùy thuÙc trình Ù hiÃu bi¿t cça ng°Ýi Íc trong c£ hai lãnh vñc: khoa hÍc và tôn giáo, nh¥t là Ph­t Giáo. Matthieu Ricard là Óng tác gi£ vÛi ông bÑ Jean-Francois Revel trong cuÑn sách nÕi ti¿ng Le Moine et le Philosophe xu¥t b£n nm 1998 ß Pháp. CuÑn sách này ã °ãc dËch sang ti¿ng ViÇt: Tng S) và Tri¿t Gia, và sang ti¿ng Anh: The Monk and the Philosopher. Matthieu là mÙt khoa hÍc gia trß thành mÙt tng s) Ph­t Giáo. Còn TrËnh Xuân Thu­n, sinh tr°ßng trong mÙt gia ình Ph­t Giáo, là giáo s° khoa hÍc nghiên céu các thiên thà (thiên vn hÍc) , ¡i hÍc Virginia. NÙi dung cuÑn L'Infini Dans La Paume de la Main là nhïng trao Õi ý ki¿n giïa Matthieu Ricard và TrËnh Xuân Thu­n vÁ khoa hÍc Tây ph°¡ng và tri¿t lý Ph­t Giáo. éc ¡t Lai L¡t Ma ã cho r±ng cuÑn sách này là mÙt óng góp lÛn lao cho sñ hiÃu bi¿t rõ h¡n b£n ch¥t th­t cça th¿ giÛi cça chúng ta và ¡o chúng ta sÑng trong ó.  

Trong ph§n k¿t lu­n, khoa hÍc gia TrËnh Xuân Thu­n cho chúng ta bi¿t r±ng, tuy ã bi¿t và ánh giá cao khía c¡nh thñc hành cça Ph­t Giáo, giáo s° Thu­n không tin r±ng có thà có sñ Ñi chi¿u giïa khoa hÍc và Ph­t Giáo, vì con °Ýng thñc nghiÇm cça khoa hÍc và con °Ýng quán chi¿u nÙi tâm cça Ph­t Giáo hoàn toàn khác nhau, cho nên Ph­t Giáo ch³ng có gì m¥y à nói vÁ th¿ giÛi các hiÇn t°ãng, Ñi t°ãng nghiên céu cça khoa hÍc. (Je n'étais donc pas du tout sur qu'une démarche consistant à confronter la science et le bouddhisme puisse avoir un sens. Je redoutais que le bouddhisme n'ait que peu à dire sur la nature du monde phénoménal, car ce n'est pas sa préoccupation principale, alors que c'est fondamentalement celle de la science.)  

Tuy nhiên, sau khi trao Õi ý ki¿n vÛi Matthieu Ricard, giáo s° TrËnh Xuân Thu­n ã thay Õi ý ki¿n và ông vi¿t:  

Trong cuÙc trao Õi ý ki¿n cça chúng tôi, tôi ã nh­n ra r±ng sñ e ng¡i cça tôi là vô cn cé: không nhïng Ph­t Giáo suy t° vÁ b£n ch¥t cça th¿ giÛi, mà còn suy t° mÙt cách sâu s¯c và ·c thù...  

iÁu chính mà tôi hÍc °ãc të cuÙc Ñi tho¡i này là, không còn nghi ngÝ gì nïa, có mÙt sñ hÙi tå và cÙng h°ßng giïa hai cách nhìn thñc t¡i cça Ph­t Giáo và cça khoa hÍc. MÙt vài kh³ng Ënh cça Ph­t Giáo vÁ th¿ giÛi các hiÇn t°ãng ã em ¿n mÙt cách kó l¡ nhïng ý t°ßng tiÁm ©n trong khoa hÍc v­t lý hiÇn ¡i, ·c biÇt là hai lý thuy¿t v) ¡i, cÙt trå cça v­t lý hiÇn ¡i: c¡ hÍc nguyên l°ãng - khoa v­t lý vÁ nhïng v­t vô cùng nhÏ - (nguyên tí và các h¡t tiÁm nguyên tí nh° iÇn tí, quark v..v.. TCN) và thuy¿t t°¡ng Ñi - khoa v­t lý vÁ nhïng v­t vô cùng lÛn (vi trå hÍc: sao, thiên hà v..v... TCN).  

(À mesure que nos conversations se sont poursuivies, je me suis rendu compte que mes craintes n'étaient pas fondées: non seulement le bouddhisme a réfléchi sur la nature du monde, mais il l'a fait de facon profonde et original..  

L'enseignement principal que j'en ai retiré est qu'il existe une convergence et une résonace certaines entre les deux visions, bouddhiste et scientifique, du réel. Certains énoncés du bouddhisme à propos du monde des phénomènes évoquent de manière étonante telles ou telles idées sous-jacentes de la physique moderne, en particulier des deux grandes théories qui en constituent les piliers: la mécanique quantique - physique de l'infiniment petit -, et la relativité - physique de l'infini grand.)  

Tôi ngh), có l½ chúng ta cing không nên quên r±ng, nhïng t° t°ßng và hiÃu bi¿t cça Ph­t Giáo vÁ th¿ giÛi các hiÇn t°ãng ã có të cách ây trên 25 th¿ k÷, trong khi hai thuy¿t v) ¡i nh¥t trong v­t lý hiÇn ¡i, thuy¿t nguyên l°ãng và thuy¿t t°¡ng Ñi, mÛi chÉ °ãc trí tuÇ Tây ph°¡ng ngh) ra trong th¿ k÷ 20.  

Trên ây tôi ã trình bày nhïng quan niÇm cça Ph­t Giáo vÁ vi trå nhân sinh, cùng nhïng t° t°ßng khai phóng cça Ph­t Giáo vÁ tôn giáo, xã hÙi và chéng minh là nhiÁu t° t°ßng cça Ph­t Giáo ã i tr°Ûc tôn giáo và khoa hÍc Tây ph°¡ng nh° th¿ nào. Cho nên chúng ta không l¥y làm l¡ khi càng ngày th¿ giÛi, nh¥t là các xã hÙi vn minh ti¿n bÙ Âu Mù, càng nh­n ra chân giá trË cça Ph­t Giáo. MÙt câu hÏi °ãc ·t ra: Làm sao mà nhïng t° t°ßng Ph­t Giáo l¡i có thà i tr°Ûc khoa hÍc Tây ph°¡ng khi mà Ph­t Giáo không hÁ có và không hÁ dùng ¿n nhïng dång cå o l°Ýng khoa hÍc? Làm sao mà Ph­t Giáo l¡i có thà i tr°Ûc nhïng Th§n Giáo trong ó có c£ tôn giáo °ãc th§n linh m¡c kh£i? Th­t khó mà có thà tr£ lÝi n¿u chúng ta không tin r±ng do ThiÁn và Quán Chi¿u nên éc Ph­t ã n¯m °ãc b£n ch¥t, sñ v­n hành cça v¡n pháp, ngh)a là ã ¡t ¿n méc "Nh° thñc tri ki¿n". ây là cách nhìn sñ v­t cça éc Ph­t mà mÍi giáo lý Ph­t Giáo Áu h°Ûng ¿n måc ích d«n d¯t chúng ta ¡t ¿n. "Nh° thñc tri ki¿n" cing là måc ích tÑi h­u cça khoa hÍc. iÃm hÙi tå cça Ph­t Giáo và Khoa HÍc chính là ß iÃm này. Tuy nhiên, Ph­t Giáo còn i xa h¡n nïa, vì trong Ph­t Giáo, "Nh° thñc tri ki¿n" không không ç, mà chúng ta còn ph£i có mÙt tâm të bi vô l°ãng. Không có tâm të bi thì không có Ph­t Giáo. Không có tâm të bi thì éc Ph­t ã không à l¡i cho chúng ta mÙt giáo lý vô th°ãng vô ³ng. Të là cho vui, và Bi là céu khÕ. Të bi trong Ph­t Giáo tuyÇt Ñi không có ngh)a là n¿u ng°Ýi ta tát má này thì °a má kia cho ng°Ýi ta tát thêm. Ph­t Giáo không có d¡y chúng ta áp dång të bi à dung d°áng b¥t công và b¡o hành. Të bi cing không có ngh)a là hiÃu sai "ái ngï", nói lên nhïng lÝi gi£ dÑi, sai sñ th­t, ve vuÑt ng°Ýi khác vÛi £o t°ßng là có thà gây sñ hòa hãp mÙt chiÁu. MÙt trong 5 giÛi cn b£n cça mÙt Ph­t tí là không °ãc nói sai sñ th­t. éc Ph­t, sau khi giác ngÙ, ch³ng làm gì h¡n là nói lên nhïng sñ th­t liên hÇ ¿n con ng°Ýi ngay trong Ýi sÑng này, giúp cho con ng°Ýi th¥y °ãc sñ v­t nh° chúng là nh° v­y, të ó s½ thoát khÕ. ây chính là cho vui và céu khÕ.  

Vi¿t bài này, tôi cing không làm iÁu gì khác h¡n là, trong ph¡m vi hiÃu bi¿t cça tôi, cÑ g¯ng trình bày nhïng iÁu mà tôi ã Ã tâm nghiên céu và tin r±ng ít ra chúng cing không xa sñ th­t là bao.