PHÂN TÍCH HÌNH TƯỢNG NHÂN VẬT CHÍ PHÈO TRONG TÁC PHẨM CÙNG TÊN CỦA NAM CAO

Nam Cao là một nhà văn hiện thực lớn có tư tưởng nhân đạo vừa sâu sắc, mới mẻ, vừa độc đáo. Khi cầm bút, ông hằng tâm niệm "Sáng tạo là yêu cầu sống còn của văn chương, nghệ thuật". Vì thế, hướng ngòi bút tới đề tài quen thuộc đó là cuộc sống khốn khổ, nghèo nàn của người nông dân trước cách mạng tháng Tám, nhưng Nam Cao chọn cho mình một lối đi riêng. Khác với nhân vật trong truyện ngắn của Thạch Lam là được đặt trong khoảnh khắc nhất định, thì nhân vật trong truyện ngắn của Nam Cao thường là những nhân vật có tính cách điển hình và được đặt trong khoảnh khắc điển hình. Đặc biệt khi nhắc đến Nam Cao, không thể nào không nhắc đến tác phẩm "Chí Phèo" – một kiệt tác của nền văn học văn xuôi Việt Nam hiện đại.

"Chí Phèo" là một tác phẩm đặc sắc của Nam Cao viết về đề tài người nông dân trước cách mạng. Nólà một tác phẩm có thể " làm mờ các tác phẩm khác ra cùng thời", đã đưa Nam Cao lên vị trí hàng đầu trong lớp các nhà văn hiện thực phê phán 1930-1945. Tác giả đã xây dựng thành công một nhân vật điển hình – Chí Phèo. Một chàng trai lương thiện bị xô đẩy vào con đường lưu manh, bị cự tuyệt làm người. Câu chuyện phản ánh một tấn bi kịch có ý nghĩa sâu sắc – thể loại tiêu biểu nhất của nền văn học Việt Nam.

Xây dựng nên hình tượng nhân vật Chí Phèo, Nam Cao đã viết nên một bài ca về cuộc đời bi kịch nối tiếp bi kịch. Chí và cuộc đời Chí đại diện cho sự đau khổ tột cùng của người dân Việt Nam trong xã hội thực dân phong kiến xưa.

Sự đau khổ ấy có lẽ đã được báo trước bởi số phận của một đứa trẻ "tứ cố vô thân". Ngay từ khi sinh ra, Chí đã bị vứt bỏ nơi lò gạch cũ "trần truồng và xám ngắt". Tuổi thơ của Chí đã gắn liền với cái danh không cha, không mẹ. Nỗi chua xót của một kiếp người khi sống mà không biết nhân sinh của mình là ai, một kiếp người bị ghẻ lạnh vừa khi lọt lòng.

Hai mươi năm là một con người hiền lành mà bình dị, giàu lòng tự trọng và vông cùng lương thiện, nhưng bi kịch của anh chàng canh điền này là khi không có nơi tương tựa, buộc bán rẻ sức lao động của mình. Anh bị bà Ba để ý bắt "bóp chân mà cứ đòi bóp lên trên, lên trên nữa". Khi làm việc, Chí thấy nhục hơn là thấy thích. Điều này chứng tỏ bản chất ngay thẳng, lòng tự tôn của Chí Phèo.

Xui xẻo thay cho anh canh điền lương thiện. Chỉ vì Bá Kiến ghen tuông vô cớ đã đẩy anh đi tù tận 7-8 năm trời. Đây là một trong những dấu mốc quan trọng đánh dấu sự thay đổi trong con người của Chí Phèo.

Không biết bên trong nhà tù thực dân đã dung cách nào để "nhà nặn" từ một Chí Phèo hiền lành, trở thành một tên lưu manh, một thằng chuyên rạch mặt ăn vạ, một con quỷ lốt người của làng Vũ Đại.

Bức chân dung của một con người bị tha hóa cả nhân hình lẫn nhân tính đã được tác giả khắc họa rõ nét qua nghệ thuật điêu luyện của mình. Chí Phèo xuất hiện với :Cái đầu thì trọc lốc, cái răng cạo trắng hớn, mặt thì đen cơng cơng, hai mẳ gườm gườm trông gớm chết! Hắc mặc quần nái đen với cái áo tây vàng. Cái ngực phanh phanh đầy những nét chạm trổ rồng phượng với một ông tướng cầm chùy,... Đó là một hình dạng của một tên côn đồ, hung hang chỉ biết gây gỗ, đâm chém, giết người.

Cuộc đời của Chí là một cơn say dài vô tận, cơn say như dìm chết cái anh chàng canh điền lương thiện ngày nào. Đau xót hơn, Bá Kiến xảo quyệt, đã lợi dụng sự u mê của Chí, biến Chí thành tay sai, công cụ của mình: bàn tay hắn đã phá tan bao nhiêu gia đình, đạp vỡ bao nhiêu hạnh phúc, làm chảy máu và nước mắt bao nhiêu người lương thiện. Đời Chí cứ thế trượt dài, Chí phèo "sống như chết" với một cuộc đời xem như bỏ đi, nhân hình bị hủy hoại, nhân tính bị xói mòn. Chí Phèo phải nếm trải muôn vàn tủi nhục. Đỉnh điểm là cái bi kịch bị cự tuyệt quyền làm người.

Mở đầu cho thiên truyện, "tiếng chửi" gây một ấn tượng mạnh mẽ đối với người đọc. Đây là một thủ pháp nghệ thuật trong cách tạo nét của nhà văn Nam Cao, vừa gây sự tò mò cho người đọc, vừa làm nổi bật tư tưởng của tác phẩm. "Tiếng chửi" là phản ứng của một con người bất mãn với đời. Một con người ý thức được sự bạc bẽo, phũ phàng của cuộc đời mình – Chí Phèo. Chí Phèo như đang cô đọc, hắn đang tồn tại giữa cuộc đời "thối nát", bị xã hội ruồng bỏ, hắn như bị tước bỏ tư cách làm người. "Hắn vừa đi vừa chửi, bắt đầu hắn chửi trời, rồi hắn chửi đời. Tức mình, hắn chửi ngay tất cả làng Vũ Đại. hắn chửi cha đứa nào không chửi nhau với hắn, chửi đứa chết mẹ nào đẻ ra thân hắn". Không một ai đáp lại Chí Phèo, không có ai đứng ra chửi nhau với hắn. Mọi người thờ ơ với hắn, như gạt phăng hắn ra khỏi xã hội. Đây chính là tiếng nói đau thương, là đỉnh cao của bi kịch. Chí Phèo là hiện tượng có quy luật trong xã hội đương thời, bị đèn nén, áp bức ở nông thôn Việt Nam trước cách mạng tháng Tám.

Số phận của Chí Phèo là một chuỗi dài bi kịch mà có lẽ bi kịch sau sẽ đau đớn hơn bi kịch trước. Đúng lúc Chí Phèo dấn thân đến nơi tột cùng của sự tha hóa, đúng lúc người ta tưởng Chí sẽ triền miên trong trong cuộc đời của một con quỷ dữ, thì Nam Cao đã khai thác được một đốm lửa nhỏ nơi đáy sâu của sự tuyệt vọng, của tâm hồn chàng Chí. Đó là khi Chí gặp Thị Nở - một người đàn bà "dở hơi, xấu ma chê quỷ hờn", người đàn bà hội tụ mọi bất hạnh của người phụ nữ.

Thị Nở giữ một vai trò quan trọng trong tác phẩm, là nguồn sáng duy nhất còn lại ở làng Vũ Đại chiếu sáng cuộc đời tăm tối của Chí Phèo. Đây chính là dấu mốc thứ hai đánh dấu bước ngoặc trong cuộc đời của Chí, kéo chí thoát khỏi đời sống "thú vật".

Sâu cuộc tình ngắn ngủi với Thị Nở, lần đầu tiên Chí thấy mình tỉnh táo và nhận ra những thanh âm thường nhật mà trước đây hắn không bao giờ để ý: tiếng chim hót ngoài kia vui vẻ quá! Có tiếng cười nói của người đi chợ. Anh thuyền chai gõ mái chèo đuổi cá... những âm thanh ấy gợi cho Chí nhớ về ước mơ giản dị của mình là : có một gia đình nho nhỏ, chồng cuốc mướn cày thuê, vợ dệt vải,... Lần đầu tiên Chí thấy buồn, rồi thấy sợ "tuổi già, đói rét, ốm đau và cô độc".

Bát Cháo hành của Thị đã đánh thức những xúc cảm trong Chí. Ăn cháo mà thấy mắt ươn ướt, lần đầu Chí biết cảm nhận và bộc lộ cảm xúc của mình. Chí thấy tâm trạng của mình là lạ, hắn tỉnh táo nghĩ về cuộc đời mình, hắn khao khát được hoàn lương "hắn thèm lương thiện". Chua xót thay, ai là người cho hắn lương thiện? Trước cái thành kiến xã hội, liệu những con người vốn sợ hắn, xa lánh hắn có chấp nhận hắn quay về? Hắn căm ghét quá khứ, căm ghét vợ chồng Bá Kiến, hăn căm ghét cả cái xã hội này. Chí chỉ biết xót xa phận mình.

Nam Cao đã thực sự hóa thân vào nhân vật để cảm thông, chia sẻ những khoảnh khắc hạnh phúc nhất đời Chí. Sau bao nhiêu năm bị cự tuyệt làm người, Chí cũng đã tìm lại con đường để trở về mà chiếc cầu nối chính là Thị Nở. Chí khao khát cùng Thị xây nên một gia đình hạnh phúc, chung sống cùng Thị, thì cả làng Vũ Đại mới chấp nhận Chí. Nhưng tất cả dập tắt khi bà cô của Thị xuất hiện. Bà cô của Thị Nở là đại diện cho định kiến xã hội tàn ác, phủ nhận sự tồn tại của Chí và ngăn cản hạnh phúc của cháu gái. Điều này khiến Chí suy nghĩ rất nhiều, hiểu rất rõ, và đời anh một lần nữa tan nát. Anh cố níu kéo chuyện tình này, nhưng nó cứ thế ngoảnh mặt đi, nó cự tuyệt và từ chối Chí. Cả thế giới dường như sụp đổ, Chí Phèo rơi vào tuyệt vọng, đau đớn, hắn vật vã trong bi kịch tinh thần của một con người sinh ra là người mà không đươc làm người.

Một lần nữa, xã hôi tước đoạt cái hạnh phúc bé nhỏ của hắn, phá tan con đường quay về kiếp người của hắn. Xã hội tàn nhẫn đã cự tuyệt đường sống, quyền làm người của Chí. Không một ai cho Chí làm người lương thiện, dù cho Chí có đòi làm người lương thiện "ai cho tao lương thiện", "tao muốn làm người lương thiện... làm sao để mất các vết sẹo trên mặt này?..." Những câu hỏi dồn dập như chất chứa bao căm phẫn, bế tắc. Đồng thời, thể hiện khát khao cháy bóng của người dân khốn khổ được sống lương thiện.

Hành động giết Bá Kiến cho người đọc thấy cuối cùng thì Chí cũng rửa được hận, trả được thù. Và cái chết của Chí là lời cảnh cáo mạnh mẽ tới cái xã hội vô nhân, thối nát, là lời kêu cứu khẩn thiết về quyền con người.

Chí Phèo của Nam Cao được đánh giá cao chính ở giá trị tố cáo. Thông qua số phận Chí Phèo, Nam Cao phản ánh sâu sắc hiện thực xã hội Việt Nam lúc bấy giờ và thực trạng người nông dân bị đè nén, âm thầm chịu đựng rồi tuyệt vọng. Bên canh đó, Nam Cao cũng bày tỏ sự cảm thông, tình thương đối với người dân bị đẩy vào con đường lưu manh hóa, phát hiện bản chất tốt đẹp có họ.