📣 Kennis krijg je door te luisteren of te lezen, maar leven is een vaardigheid; vaardigheden kan je alleen leren door te oefenen.

Neem kritiek niet persoonlijk

Ik kan slecht tegen kritiek. Ik weet veel, en vaak heb ik daardoor dan ook gelijk, maar ik ben ook behoorlijk eigenwijs, dus als iemand anders denkt dat ze het beter weet, dan ga ik al snel in de aanval of in de verdediging. Als Janet tegen me zegt: "Jij kunt niet tegen kritiek.", dan is mijn automatische reactie om haar tegen te spreken (verdediging: "Ik kan uitstekend tegen kritiek! Je KENT me niet eens!") of, nog erger, de bal terug te smashen (aanval: "En jij hebt geen tact en geen mensenkennis!"). Dat is geen goede eigenschap. Ik zou graag leren hoe ik daar iets aan kan doen, maar ja, als iemand me dat uitlegt, dan weet ik het natuurlijk weer beter en...

Luisteren is niet zo gemakkelijk.

Communicatie is een van de belangrijkste vaardigheden, maar... we leren maar amper hoe we het beste kunnen communiceren. Op school leerden we hoe lastig het is om foutloos Nederlands te spreken en te schrijven, maar de vorm was blijkbaar veel belangrijker dan de inhoud, want hoe je een betere sollicitatiebrief of essay schrijft, hoe je een vergadering kunt leiden of bijwonen, hoe je het beste kunt luisteren en spreken, dat stond niet in de canon van het Ministerie van Onderwijs; daar stond alleen: "Foutloos".

Als ik wil communiceren, dan is het eerste dat ik moet leren: trek het je niet aan. Iedereen heeft recht op haar eigen mening. Het is een vrij land dus we mogen allemaal zeggen wat we vinden. Ik vind dat tenminste, en als anderen daar iets anders over vinden, dan mogen ze dat van mij. Helaas zal ik dan met weinig enthousiasme naar hun mening luisteren, want ik vind mijn eigen tolerantie en acceptatievermogen twee goede eigenschappen, dus ik geloof niet dat ik mijn mening zal laten beïnvloeden door wat een ander vindt.

Dat is een mooi voorbeeld van «in balans zijn» : ik krijg geen kriebels als Janet anders denkt over vrijheid van meningsuiting. Waarom krijg ik die kriebels dan wel als Janet tegen me zegt dat ik niet tegen kritiek kan?

Even los van het feit wie gelijk heeft: ik zie haar opmerking als een tekortkoming van mezelf, als een aanval op «mijn perfecte ik». Mijn emoties (teleurstelling, rechtvaardigheidsgevoel en misschien nog een paar) komen direct in actie om de aanval te pareren en over te nemen. Ik ben niet van plan om het onderspit te delven in dit gevecht...

Janet wil geen gevecht met me aangaan over wie er gelijk heeft. Janet is mijn vriendin. Ze houdt van me, en ik van haar. Janet probeert me te helpen. Ze vindt dat ik niet tegen kritiek kan en, als ik eerlijk ben en direct zo opvliegend reageer... dan heeft ze misschien, hier en daar, op sommige dagen, wel een heel klein beetje gelijk. Ik vind haar kritiek blijkbaar lastig. Ik heb liever zelf gelijk...

Ik heb aan weinig een hekel, maar arrogante mensen die zich, ongehinderd door enige vorm van kennis, boven anderen stellen, daar kan ik slecht tegen. Maar door niet open te staan voor kritiek, stel ik mezelf arrogant op... Oké, ik heb iets geleerd.

Stap 1 in deze cursus is dus: neem het niet persoonlijk. Schakel emoties uit. Filter de informatie die in de boodschap zit. Het gaat er niet om wie gelijk heeft; het gaat om het overbrengen van informatie, en dat gaat beter als er geen hinderlijke emoties in de weg staan.

Dan komen we direct tot een analyse: de mening van Janet is a) nergens op gebaseerd en b) geeft geen oplossing voor het probleem. Aha! Dus ik had toch gelijk... Oh, nee, daar ging het niet om. Misschien heeft Janet wel gelijk, maar die informatie zat er niet bij, dus daar moet ik naar op zoek.

Opbouwende kritiek

Stap 2 van de cursus: stel open vragen en ga op zoek naar informatie.

"Hoezo kan ik niet tegen kritiek?" is een open vraag, maar niet bepaald een slimme vraag. Ik kan als antwoord een hele serie voorbeelden verwachten, stuk voor stuk aanvallen op «mijn perfecte ik» en daar wordt «mijn perfecte ik» echt niet vrolijk van. Het gaat er niet om wie er gelijk heeft, maar als ik Janet dan een perfecte voorzet geeft waaruit ze wel 100 doelpunten kan scoren, tegen mij, dan ben ik niet goed bezig. Fijn. Dat is een flinke portie zelfkritiek. Blijkbaar kan ik daar beter tegen.

"Wat bedoel je met «kritiek»? Kan je wat beter uitleggen waarom je dat vervelend vindt?" is een betere vraag. Ik zoek nu actief naar informatie en ik ben me tegelijk bewust dat het gewoon Janet's mening is waar ik om vraag. Nu krijg ik antwoorden als "Je luistert amper naar me. Als ik ook maar iets zeg, dan begin je me gelijk verwijten te maken." Nog steeds maakt het niet uit wie gelijk heeft, maar ik voel nu wel (empathie) dat ik Janet niet gelukkig maak met mijn reactie.

Goed. Misschien heb ik wel gelijk en kan ik tegelijkertijd ook nog iets leren van haar. Maar wat ik dan precies kan leren, dat kwam er niet uit met deze vraag. Ik vroeg naar de gevolgen van mijn gedrag. Ik kan beter vragen naar de oplossing, door te vragen hoe ik, volgens haar (mening), haar gevoel wel positief kan beïnvloeden met wat ik zeg. Zoek niet naar excuses. Zoek naar oplossingen.

"Ik vind het blijkbaar vervelend als je iets negatiefs over me zegt. Misschien vat ik het alleen maar negatief op, terwijl het vriendelijk was bedoeld. Wat bedoelde je precies, toen je me zei dat ik niet tegen kritiek kan?" Hier gaan we echt vooruit. Ik begin met me rationeel op te stellen door mijn emoties te verklaren. Vrouwen onderling zijn gevoelig voor dat soort informatie-uitwisseling. We scheppen een band door over onze emoties te praten. Dan geef ik in de volgende zin aan dat ik meer achtergrondinformatie nodig heb om de situatie beter te kunnen begrijpen, en dat is ook al heel rationeel. En tenslotte de vraag om uitleg. Nu kunnen Janet en ik spijkers met koppen slaan. We kunnen praten over onze eigen gevoelens als gevolg van wat de ander doet of zegt.

"Ik begrijp nu dat ik je kwets met wat ik zeg. Ik wil mijn reactie graag verbeteren. Hoe zou je dan wél willen dat ik reageer?" Ook een prima stap: ik geef aan dat ik goede bedoelingen heb, maar ik mis de kwaliteiten om het juiste te doen. Ik vraag actief advies aan Janet, en ook heel rationeel, hoe zij denkt dat het beter kan. Dit is wat we allebei willen: opbouwende kritiek met feedback. We zijn aan het communiceren!

Rationaliseren en relativeren

Rationaliseren en relativeren, dat zijn de twee toverwoorden. Ik kan beter luisteren als ik de emoties uitschakel die in de weg staan (rationaliseren), en ik kan beter oordelen als ik de nieuwe informatie op een objectieve manier vergelijk met de kennis en ervaring die ik al heb (relativeren).

Leraren, bazen en loketmedewerkers delen orders uit en staan zelden open voor kritiek of suggesties hoe het beter kan; macht geeft ze dat voordeel. Ex-geliefden geven je de bons zonder je uit te leggen wat ze dwars zit, en zonder je een kans te geven het te verbeteren. Zelfs Help Jezelf boeken staan vol met instructies en orders: "Je moet dit. Je doet dat fout." Ik kan daar heel slecht tegen. O, dat had ik geloof ik al gezegd.

Ik heb kritiek op ongefundeerde kritiek: als Janet niet kan vertellen wat er fout is en niet kan uitleggen waarom dat fout is, als ze zich beperkt tot "Jij doet iets fout.", dan luister ik daar niet naar.

Ik heb ook kritiek op onredelijke kritiek: als Janet geen suggestie heeft voor een oplossing of een beter alternatief, dan ben ik verder niet geïnteresseerd in haar mening.

Ik kan goed tegen kritiek, mits het gefundeerde kritiek is: een duidelijke mening, opgevrolijkt met voorbeelden die het bevestigen, en aangevuld met alternatieven waarmee het probleem opgelost kan worden.

Als ik zelf kritiek op anderen heb, dan wil ik proberen om dat op een duidelijke manier te formuleren, zonder emoties: "Ik vind u onvolwassen als u mij steeds «meiske» noemt. Mijn naam is mevrouw Koomen." of "Ik begrijp dat het voor u en het bedrijf belangrijk is dat ik vanavond overwerk, maar ik heb al andere afspraken." of "Ik vind het niet prettig wanneer u zo schreeuwt als u wilt dat ik u een plezier doe; de slavernij is al in 1865 afgeschaft." of "Ik ben blij dat je me hebt uitgelegd wat je voor me voelt en waarom, en ik ben nu nog blijer dat je het hebt uitgemaakt, want het is me duidelijk dat er voor mij geen toekomst is met zo'n ongevoelig persoon als jij aan mijn zij." of "Mijn ontslag kwam als een complete verrassing en in eerste instantie was ik nogal ongerust over mijn toekomst, maar ik ben blij dat ik nu inzie dat mijn kwaliteiten bij dit bedrijf niet worden gewaardeerd en ik wil u graag bedanken voor de nieuwe stap in mijn carrière die ik nu kan gaan zetten."

Trek niet aan een dood paard

Het is zinloos om aan een dood paard te trekken. Als de ander duidelijk is met haar mening en er zit niets positiefs voor me in, dan trek ik mijn conclusies en ga ik met goede moed een andere kant uit. Het ergste dat ze me aan kunnen doen is dat ik niet alleen mijn aanvraag / baan / relatie kwijt raak maar ook mijn goede humeur. Ik zet een rode clownsneus op en kijk hoe de wereld om me heen opeens verandert. Agressie wekt agressie op, maar niemand wordt boos op iemand die altijd een goed humeur heeft.

Als mijn open vragen om aanvullende informatie het duidelijk maken hoe dom die ander is, dan is het niet aan mij om die persoon alsnog op te voeden. Domheid is een ongeneselijke ziekte. Arrogantie ook, trouwens, dus ik doe wel mijn best om een gezonde dosis zelfkritiek op mijn eigen gedrag los te laten.

Zelfkritiek. Ik heb, dankzij deze oefening, toch iets belangrijks geleerd. Wanneer ik tegen mijn man zeg: "Het is warm hier...", dan zal zijn verstand dat zien als een probleem dat hij, als man, direct op moet lossen. Dan verwacht ik dat hij zegt: "Zal ik het raam open zetten?" Maar wat doet hij? Hij kijkt op de thermometer en zegt: "Het valt wel mee." Oeps... Ik heb de verkeerde knop ingedrukt. Ik had moeten zeggen: "Ik heb het warm. Kun je misschien het raam openzetten?" Mannen zijn zo. Ze voelen zich belangrijk als ze iets voor anderen kunnen doen. Ze voelen zich gewaardeerd en geliefd als die anderen hen bedanken voor wat ze gedaan hebben. Ik geef mijn man, door een directe vraag (misschien zelfs: opdracht), een niet te missen voorzet om te laten zien hoeveel hij van me houdt. En hij is echt een schat, hoor, want als ik deze bovenstaande theorie in de praktijk test, krijg ik er meteen gratis een aanvullende stoot van mannelijke liefde en zorgzaamheid bij. Hij vraagt: "Wil je misschien iets drinken? Een lekker glaasje water of zo?"

Ik zet mijn allerliefste glimlach op en antwoord: "Ja, lekker."

En dan zegt hij: "Als je toch naar de keuken loopt, neem voor mij dan een koud flesje bier mee... En kan je dan ook gelijk het raam openzetten? Je had gelijk, hoor. Het is eigenlijk best warm hier..."

Dit was echt het mooiste antwoord dat ik maar kon verwachten: hij zegt dat ik gelijk heb. Dat wist ik natuurlijk al lang, maar bevestiging is altijd fijn, en het is helemaal heerlijk als je eigen man toegeeft dat zijn echtgenote superieur is. Als beloning krijgt hij van mij een lekker koud biertje...