Cái hào hùng rất dễ tìm thấy trong bài thơ Tây Tiến. Cái bi đát đích thực của chiến tranh cũng rất dễ tìm ra trong bài thơ. Ngày nay ta thường nói về tính nhân bản để bàn về các tác phẩm chiến tranh. Bài thơ Tây Tiến cũng có nhiều dáng vẻ của tính phản chiến. Dùng từ phản chiến thì hơi quá. Dùng những từ khác: Thái độ đích thực của con người đối với cái tàn bạo của bất cứ cuộc chiến tranh nào, dù đó là cuộc chiến tranh thần thánh huy động được cả toàn dân tham gia vào cuộc trường kỳ kháng Pháp.

Tính hào hùng, tính nhân bản, hai khía cạnh của bài thơ Tây Tiến thực sự rất dễ tìm thấy, không phải là một gán ghép để trình bày một quan niệm mới mẻ thường được bàn tới bởi các ngòi bút Tây phương. Cái làm ta ngạc nhiên là hai khía cạnh đó hiện diện song hành một cách tình cờ trong mỗi đoạn thơ. Thí dụ đoạn thơ Lúc mới rời miền xuôi:

Sông Mã xa rồi, Tây Tiến ơi
Nhớ về rừng núi nhớ chơi vơi
Sài Khao, sương lấp, đoàn quân mỏi
Mường Lát mưa về trong đêm hơi.

Đây là đoạn thơ giới thiệu về địa lý, nơi xuất phát của đoàn quân Tây Tiến ra đi từ vùng Thanh Nghệ Tĩnh có dòng sông Mã hùng dũng. Những khí vị của câu thơ "Sông Mã xa rồi, Tây Tiến ơi" vừa chứa đựng cái phấn khởi lên đường hướng về vị trí chiến lược trên đất Lào, vừa bao hàm sự luyến tiếc quê nhà đã rời bỏ ngày càng lùi lại miền xuôi. Đích thực của lòng người nghệ sĩ. Oai phong ra đi cũng đầy bịn rịn. Và đây là đoạn thơ Lên Trường Sơn:

Dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm
Heo hút cồn mây súng ngửi trời
Ngàn thước lên cao ngàn thước xuống
Nhà ai Phà Luông mưa xa khơi

Đoạn thơ mở ra một góc trời hùng vĩ, cao chớn chở, vùng biên giới Lào Việt. Đèo cao, mây lẫn với đoàn người chênh vênh. Dốc thăm thẳm chập chùng đổ xuống vùng đồng bằng. Khi ở trên cao, Quang Dũng nhìn xuống thung lũng bao quát xa xăm, thấy nhà ai trong mưa, chạnh nhớ nhà. Mưa xa khơi là hình ảnh của mờ mịt, nhà ai là hình ảnh gợi nhớ về mái ấm gia đình. Nhớ nhà xa xôi trong lúc hành quân ngàn thước lên cao ngàn thước xuống, rõ ràng là sự song hành của hai mặt chiến tranh và hòa bình, hành quân ca và âu ca.

Tây tiến đoàn binh không mọc tóc
Quân xanh màu áo dữ oai hùm
Mắt trừng gửi mộng qua biên giới
Đêm mơ Hà Nội dáng Kiều thơm.

Gian khổ chốn rừng thiêng nước độc, muỗi vắt làm hao mòn sinh lực. Đoàn binh không mọc tóc vì sốt rét rừng. Địa ngục của Tây Tiến, đáng lẽ Quang Dũng không nên nói ra vì có thể làm nhụt chí khí của những người tiếp nối biết đâu cũng sắp sửa lên đường. Quang Dũng đã mô tả trung thực, vì ông làm thơ do cảm nghĩ của lòng mình, không làm thơ cho mục đích tuyên truyền dấu diếm sự thật theo kiểu "Mặt trận Miền Tây Vẫn Yên Tĩnh" (Nhan đề một tập truyện của Đức, thời Đệ Nhất Thế Chiến). Đoàn quân đã tiến sát vào lòng đất địch, vùng bố trí của quân đội Pháp trên đất Lào. Đoàn quân ngụy trang màu xanh lá rừng. Cái hùng vĩ của thiên nhiên trong bài thơ Tây Tiến được thay bằng cái hùng khí của con người. Mắt trừng gởi mộng qua biên giới đầy vẻ hăm dọa của cọp rừng xanh chờ đợi những phút công hãm lũy đồn. Hùng dũng như vậy mà khi đêm xuống, trong lúc hành quân để nghỉ ngơi, tâm trí người chiến sĩ lại mơ về Hà Nội có dáng Kiều thơm. Mơ về dáng Kiều thơm có lẽ không phải là mơ về một người tình nào, mà mơ về những hấp dẫn ở nơi thành thị. Đây cũng là một sự biểu lộ thành thật, không phải đi kháng chiến là lúc nào cũng nghĩ về đánh giặc, quên đi những giây phút nghĩ ngợi về những thú vui bình thường hoặc tầm thường.

Rải rác biên cương mồ viễn xứ
Chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh
Áo bào thay chiếu anh về đất
Sông Mã gầm lên khúc độc hành.

Hình ảnh thê lương của những nấm mồ viễn xứ rãi rác trên núi rừng. Họ không gục ngã vì lâm trận mà vì bệnh tật dọc đường. Những người tiếp tục ra đi sẽ không khỏi liên tưởng có ngày mình cũng như vậy. Vừa nói ra cái thê thảm. Quang Dũng liền chấn chỉnh bằng cảm nghĩ chiến trường đi chẳng tiếc đời xanh. Ta không thể nói Quang Dũng giả tạo, vớt vát lại cái thê thảm của mình vừa nói ra. Vào thời điểm của chiến dịch Tây Tiến, mọi người đều hăm hở lên đường, tự nguyện tham gia kháng chiến, tự nguyện rời bỏ những ấm êm của thành thị, quả là chẳng tiếc đời xanh. Nhưng chẳng tiếc đời xanh cũng bao hàm sự nghĩ ngợi cái vô định của cuộc trường kỳ kháng chiến, vì nếu không nghĩ thì tác giả nói ra làm gì. Những cái chết gục ngã dọc đường cũng là cũng là những cái chết hy sinh, ra đi là biết trước đầy gian hiểm, xứng đáng là những cái chết da ngựa bọc thây, xứng đáng là những cái chết "áo bào thay chiếu anh về đất". Câu cuối của đoạn thơ thật hào hùng. Sông Mã là con sông dũng mãnh, nước chảy gầm thét, mang tên loài ngựa chiến hí lộng ngược dòng đi vào núi rừng sâu thẳm. Tính chất vừa bi thảm vừa hào hùng một lần nữa song hành một cách tình cờ, gắn bó như một cảm hứng vãng lai trong ý nghĩ của Quang Dũng.

Anh bạn dãi dầu không bước nữa
Gục lên súng mũ bỏ quên đời
Tây Tiến người đi không hẹn ước
Đường lên thăm thẳm một chia phôi.

Lại là một hình ảnh của sự kiệt sức, của chết chóc. Đoạn thơ vẫn còn phảng phất hương vị lãng mạn chia ly. Có thể nói Quang Dũng không có ý hướng làm một bài thơ mang nặng tính nhân bản. Cái gian nguy Quang Dũng nói ra là để làm nổi bật sự hy sinh vô bờ bến cho cuộc chiến tranh thần thánh. Câu thơ "Hồn về Sầm Nứa chẳng về xuôi" làm cho bài thơ mang một chút huyền bí, hồn ma chiến sĩ thành mây trôi lang thang về Sầm Nứa trên đất Lào. Nếu Quang Dũng đổi một từ: "Lòng về Sầm Nứa.." thì bài thơ có tính chiến đấu hơn. Ông đã viết câu thơ cuối chan chứa một nỗi hoài cảm, khiến cái tình cờ của sự song hành hào hùng và bi thảm càng thêm đậm nét. "Chiến tranh và Hòa bình", "Một thời để yêu và một thời để chết", âu ca và hành quân ca...hiện diện thấp thoáng mỗi đoạn thơ.

Do đâu mà tính chất anh hùng ca vừa bi ca và âu ca gần như song hành trong mỗi đoạn thơ. Hẳn không phải do một chỉ đạo tiền định, vì thời đại khi Quang Dũng sáng tác chưa có ý hướng làm văn nghệ mang tính nhân bản, cũng chưa có sự chỉ đạo văn nghệ mang tính Đảng, tính nhân dân, tính chiến đấu. Vậy Quang Dũng đã sáng tác theo cảm nghĩ của lòng mình, và sáng tác do ý hướng làm thơ hơn là ý hướng nào khác, mặc dù Quang Dũng là một trung đoàn trưởng trong đoàn quân Tây Tiến, (Có tài liệu nói ông là đại đội trưởng). Nếu do ý hướng cổ võ tinh thần binh sĩ thì đã hẳn Quang Dũng sáng tác một bài hịch hay một bài thơ tuyên truyền như một Lý Thường Kiệt trong lịch sử thời nhà Lý. Quang Dũng sáng tác do ý hướng làm thơ, do cảm nghĩ của lòng mình, nên ông không hề có ý định đem phổ biến trong hàng ngũ đoàn quân Tây Tiến. Bài thơ được truyền tụng do bạn bè, do mọi người đánh giá được bài thơ hay...Bài thơ Tây Tiến không làm nhụt chí khí binh sĩ. Ra đi tự nguyện là chấp nhận hy sinh, chấp nhận gian khổ. Quang Dũng nói ra cũng chỉ là một sự thật mà ai cũng biết. Bài thơ được truyền tụng, chứng tỏ sự thành thật làm cảm động lòng người, sự hào hùng làm ta hứng thú. Quang Dũng sáng tác do ý hướng làm thơ, thế thôi. Thơ đã đạt tới chất thơ thì ta không lạ là bài thơ đã trở thành tác phẩm gí trị cho văn học.