New Text Document
Danh sách các ch? vi?t t?t
Kí hi?u vi?t t?t
Gi?i thích
Ôtc
Ô tiêu chu?n
ÐDSH
Ða d?ng sinh h?c
ÐVCXS
Ð?ng v?t có xuong s?ng
ÐVKXS
Ð?ng v?t không xuong s?ng
BGCS
Ban thu k? b?o t?n các vu?n th?c v?t/ Botanical Gardens Conservation Secretariat
BTTN
B?o t?n thiên nhiên
CGIAR
Nhóm tu v?n v? nghiên c?u nông nghi?p Qu?c t?/ Consultative Group on International Agricultural Research
CITES
Công u?c qu?c t? v? buôn bán các loài d?ng th?c v?t có nguy co b? tuy?t ch?ng/ Convention on International Trade in Endangered Srecies
FAO
T? ch?c nông luong th? gi?i/Food and Agriculture Organization
GDP
T?ng thu nh?p qu?c dân/ Gross Domestic Product
GEF
Qu? môi tru?ng toàn c?u/ Global Environment Facility
HST
H? sinh thái
ICBP
T? ch?c b?o v? chim qu?c t?/ The International Council for Bird Protection
IUCN
Hi?p h?i b?o t?n thiên nhiên Qu?c t?/ The World Conservation Union
KBT
Khu b?o t?n
KHHÐÐDS/BAP
K? ho?ch hành d?ng da d?ng sinh h?c/ Biodiversity Activity Plan
MAB
Chuong trình con ngu?i và sinh quy?n (c?a UNESCO)/ Man and the
Biosphere Program
NXB
Nhà xu?t b?n
PCD
Phát tri?n chuong trình có s? tham gia/ Participatory Curriculum
Development
SFSP
Chuong trình H? tr? Lâm nghi?p xã h?i/ Social Forestry Support Programme
SU
Ðon v? h? tr? c?a SFSP t?i Hà N?i/ Support Unit
UNCED
H?i ngh? Liên hi?p qu?c v? môi tru?ng và phát tri?n/ Conference on
Environment and Development.
UNDP
Chuong trình phát tri?n Liên hi?p qu?c/ United Nations Development
Programme
UNEP
Chuong trình môi tru?ng Liên hi?p qu?c/ United Nations Enviromental
Programme
UNESCO
T? ch?c giáo d?c, khoa h?c và van hóa Liên hi?p qu?c/ United Nations
Educational, Scientific and Cultural Organization
VQG
Vu?n Qu?c gia
WB
Ngân hàng th? gi?i/ World Bank
WRI
Vi?n tài nguyên th? gi?i/ World Resources Institule
WWF
Qu? Qu?c t? v? b?o v? thiên nhiên/ World Wide Fund for Nature
CHUONG I
T?NG QUAN V? ÐA D?NG SINH H?C
1. Khái ni?m da d?ng sinh h?c.
Thu?t ng? ÐDSH (biological diversity/biodiversity) du?c dùng l?n d?u tiên vào nam 1988 (Wilson, 1988) và sau khi Công u?c ÐDSH du?c ký k?t (Công u?c này dã du?c 157 Chính ph? ký k?t ? H?i ngh? Thu?ng d?nh Rio de Janeiro vào ngày 05/06/1992, có hi?u l?c vào ngày 29/12/1993), dã du?c dùng ph? bi?n.
Hi?n nay, có r?t nhi?u d?nh nghia v? ÐDSH.
- Ð?nh nghia do Qu? B?o v? Thiên nhiên Qu?c t? – WWF (1989) quan ni?m: “ÐDSH là s? ph?n th?nh c?a s? s?ng trên trái d?t, là hàng tri?u loài th?c v?t, d?ng v?t và vi sinh v?t, là nh?ng gen ch?a d?ng trong các loài và là nh?ng HST vô cùng ph?c t?p cùng t?n t?i trong môi tru?ng”.
- Theo Công u?c ÐDSH thì “ÐDSH là s? phong phú c?a m?i co th? s?ng có t? t?t c? các ngu?n trong các HST trên c?n, ? bi?n và các HST du?i nu?c khác, và m?i t? h?p sinh thái mà chúng t?o nên”.
- Theo T? di?n ÐDSH và phát tri?n b?n v?ng c?a B? Khoa h?c Công ngh? và môi tru?ng (NXB Khoa h?c và k? thu?t, 2001): “ÐDSH là thu?t ng? dùng d? mô t? s? phong phú và da d?ng c?a gi?i t? nhiên. “ÐDSH là s? phong phú c?a m?i co th? s?ng t? m?i ngu?n, trong các HST trên d?t li?n, du?i bi?n và các HST du?i nu?c khác và m?i t? h?p sinh thái mà chúng t?o nên.”
- ÐDSH bao g?m c? các ngu?n tài nguyên di truy?n, các co th? hay các ph?n co th?, các qu?n th?, hay các h?p ph?n sinh h?c khác c?a HST, hi?n dang có giá tr? s? d?ng hay có ti?m nang s? d?ng cho loài ngu?i.
- Nói cách khác, ÐDSH là toàn b? tài nguyên thiên nhiên t?o nên do t?t c? các d?ng s?ng trên trái d?t, là s? da d?ng c?a s? s?ng ? t?t c? các d?ng, các c?p d? và các t? h?p gi?a chúng. Ðó không ch? là t?ng s? c?a các HST, các loài, các v?t ch?t di truy?n mà còn bao g?m t?t c? các m?i quan h? ph?c t?p bên trong và gi?a chúng v?i nhau.
Ngoài ra, ÐDSH còn bao g?m c? da d?ng van hóa, s? th? hi?n c?a con ngu?i v?i vai trò là m?t thành viên c?a th? gi?i sinh v?t và là m?t nhân t? quan tr?ng c?a HST.
1.1. Ða d?ng di truy?n
* Khái ni?m: Ða d?ng di truy?n (ÐDDT) là ph?m trù ch? m?c d? da d?ng c?a bi?n d? di truy?n, s? khác bi?t v? di truy?n gi?a các xu?t x?, qu?n th? và gi?a các cá th? trong m?t loài hay m?t qu?n th?.
* B?n ch?t và ngu?n g?c c?a ÐDDT.
• ÐDDT do các gen t?o nên.
+ Gen là don v? di truy?n, m?t do?n c?a v?t ch?t di truy?n qui d?nh s? di truy?n c?a tính tr?ng.
+ M?t gen ki?m soát s? bi?u hi?n và phát tri?n c?a m?t tính tr?ng nh?t d?nh c?a m?t sinh v?t. S? bi?u hi?n c? th? c?a tính tr?ng s? bi?n d?i da d?ng (ví d? màu tóc hay màu m?t ngu?i) và m?i m?t d?ng c?a gen quy d?nh m?t d?ng bi?u hi?n c? th? nhu v?y du?c g?i là gen alen.
+ Do v?y, s? th? hi?n c?a m?t gen trong m?t sinh v?t s? ? d?ng m?t alen trong t?p h?p nhi?u alen c?a gen dó.
• S? t?n t?i c?a m?t loài có du?c là nh? quá trình s?n xu?t và s? sao chép l?i các tính tr?ng và tính ch?t c?a co th? t? th? h? này sang th? h? khác qua di truy?n. Co s? v?t ch?t di truy?n c?a các loài sinh v?t là các axit nucleic và g?m có hai lo?i: ADN (axit deoxiribonucleic) và ARN (axit ribonucleic).
• ADN là noi tích lu? và b?o qu?n các thông tin di truy?n
+ M?i loài sinh v?t và th?m chí trong m?t cá th? c?a loài d?u có nh?ng phân t? ADN d?c trung cho loài, tính d?c trung này du?c th? hi?n qua s? lu?ng và trình t? s?p x?p các nucleic trong ADN, qua hàm lu?ng ADN trong nhân t? bào và t? l? gi?a các c?p bazo A+T/G+X
+ Tr?t t? các nucleotit trong các gen có liên quan d?n vi?c quy d?nh các tính tr?ng và d?c trung c?a co th?.
• Trong quá trình ti?n hoá c?a sinh v?t t? th?p lên cao, hàm lu?ng ADN trong các t? bào cung du?c tang lên. Ðó là bi?u hi?n c?a da d?ng gen.
• V?t li?u di truy?n c?a vi sinh v?t, c?a th?c v?t và d?ng v?t ch?a d?ng nhi?u thông tin xác d?nh d?c di?m tính ch?t c?a loài và các cá th?. Chính v?y, s? da d?ng các v?t di truy?n dã t?o nên s? da d?ng c?a th? gi?i sinh v?t.
+ Ngay c? trong các cá th? c?a loài, nh?ng tính tr?ng c?a các cá th? cung có th? thay d?i do nh?ng bi?n d? di truy?n (d?t bi?n gen và nhi?m s?c th?) x?y ra trong quá trình tái t? h?p.
Ví d?: Chúng ta có hàng ngàn gi?ng lúa khác nhau nhung chúng d?u xu?t phát t? m?t loài Oryza sativa, có r?t nhi?u th? v?t nuôi khác nhau trong cùng m?t loài, th?m chí ngay c? trong cùng m?t gi?ng cung có s? khác nhau v? b?n ch?t di truy?n do s? d?t bi?n ki?u gen.
+ Nh?ng bi?n d?i trên cung có th? có l?i ho?c có h?i, thu?ng nh?ng bi?n d?i có l?i x?y ra nhi?u hon trong quá trình ch?n l?c t? nhiên và d?u tranh sinh t?n.
+ Kh? nang s?ng sót khác nhau gi?a các cá th? c?a m?t qu?n th? d?n d?n s? thay d?i t?n su?t xu?t hi?n các gen trong t?p h?p các bi?n d? di truy?n và quá trình này du?c g?i là quá trình ti?n hoá (Falconer, 1981)
Hay nói cách khác, ÐDDT dã có ?nh hu?ng quy?t d?nh d?n m?t cá th? d?ng v?t hay th?c v?t có th? hay không có th? t?n t?i trong m?t môi tru?ng nh?t d?nh. Ví d?: M?t s? loài th?c v?t có th? m?c và sinh tru?ng t?t trong môi tru?ng nu?c m?n (rong bi?n, t?o bi?n), m?t s? loài d?ng v?t (thú, bò sát, cá) s?ng du?c trong môi tru?ng bi?n (Cá voi, r?n d?n, rùa bi?n, d?i m?i, cá bi?n...). Có du?c nh?ng thích nghi này là nh? k?t qu? c?a bi?n d?i di truy?n.
• Bi?n d?i di truy?n t?n t?i trong t?t c? các loài sinh v?t, trong các qu?n th? có s? ngan cách d?a lý và ? các cá th? trong m?t qu?n th? nhung có th? ? các m?c d? khác nhau.
+ M?t khác, tính di truy?n c?a m?t loài có lúc không ?n d?nh mà bi?n d?i ph? thu?c vào các y?u t? bên trong và bên ngoài co th?.
+ Bi?n d?i v?t li?u di truy?n trong m?t loài không nh?ng làm cho nó có th? ti?n hoá qua ch?n l?c t? nhiên mà còn c? quá trình ch?n l?c nhân t?o.
• S? da d?ng v? di truy?n trong loài thu?ng b? ?nh hu?ng b?i nh?ng t?p tính sinh s?n c?a các cá th? trong qu?n th?. M?t qu?n th? là m?t nhóm cá th? giao ph?i v?i nhau d? s?n sinh ra th? h? con cháu h?u th?; loài có th? bao g?m m?t hay nhi?u qu?n th?. M?t qu?n th? có th? ch? có vài cá th? d?n hàng tri?u cá th?. Các cá th? trong m?t qu?n th? thu?ng có ki?u gen khác nhau. S? khác nhau gi?a các cá th? (ki?u hình) là do tuong tác gi?a ki?u gen và môi tru?ng t?o ra.
Hình 1.2: Ki?u hình c?a cá th? du?c quy?t d?nh do ki?u gen và môi tru?ng
(Alcock, 1993), (ngu?n: Co s? sinh h?c b?o t?n, 1999)
(A) - Các cá th? khác nhau v? gen có th? có các ki?u hình khác nhau k? c? khi chúng phát tri?n trong cùng m?t môi tru?ng.
(B) - Các cá th? có cùng ki?u gen có th? có các ki?u hình khác nhau n?u chúng phát tri?n trong các môi tru?ng khác nhau nhu ? vùng ôn d?i và vùng nhi?t d?i; noi có nhi?u th?c an khác v?i noi ít th?c an.
S? khác bi?t v? gen (ÐDDT) cho phép các loài thích ?ng du?c v?i s? thay d?i c?a môi tru?ng. Th?c t? cho th?y, nh?ng loài quý hi?m, phân b? h?p thu?ng don di?u v? gen so v?i các loài ph? bi?n, phân b? r?ng; do v?y chúng thu?ng r?t nh?y c?m v?i s? bi?n d?i c?a môi tru?ng và h?u qu? là d? b? tuy?t ch?ng.
1.2. Loài và da d?ng loài:
1.2.1. Khái ni?m v? loài và phân lo?i:
- Khái ni?m v? loài: “Loài là t?p h?p nh?ng sinh v?t du?c cách ly v? m?t sinh h?c trong quá trình ti?n hoá, giao ph?i t? do v?i nhau d? cho th? h? con cái hoàn toàn h?u th?, cách ly v?i các loài khác b?i s? khó k?t h?p v?i nhau v? m?t sinh s?n h?u tính”
- Phân lo?i:
Loài là don v? co s? c?a b?c phân lo?i, có b? mã di truy?n ?n d?nh.
+ Trong phân lo?i h?c hi?n d?i.
° Các Loài (Species) gi?ng nhau du?c x?p vào Gi?ng (Genus).
° Các gi?ng có quan h? h? hàng du?c x?p vào H? (Family).
° Các h? g?n nhau du?c x?p vào B? (Order).
° Các b? gi?ng nhau du?c x?p vào L?p (Class).
° Các L?p gi?ng nhau du?c x?p vào Ngành (Phylum).
° Các ngành gi?ng nhau du?c x?p vào Gi?i (Kingdom).
+ Tên c?a loài du?c d?t theo tên h? th?ng kép (Binomial nomenclature) g?m 2 t?:
Ø T? tru?c ch? gi?ng (vi?t hoa)
Ø T? sau ch? loài (vi?t thu?ng)
Ø Trong nghiên c?u, tên m?t loài d?y d?, ngoài tên gi?ng, loài, ph?i ghi
kèm theo sau tên tác gi? d?t tên cho loài dó và nam d?nh tên.
Ví d?: Loài Kh? c?c (Kh? m?t d?) du?c ghi d?y d? nhu sau: Macaca arctoides (Geoffroy, 1825) ho?c Lát hoa là Chukrasia tabularis Juss.
Ví d? v? thang b?c phân lo?i c? th? cho loài Kh? c?c nhu sau:
Tên loài Kh? C?c Macaca arctoides (Geoffrov, 1831)
Ðon v? phân lo?i
Tên Vi?t Nam
Tên khoa h?c
Gi?i (Kingdom)
Ð?ng v?t
Animalia
Ngành (Phylum)
Ð?ng v?t có xuong s?ng
Chordata
L?p (Class)
Thú
Mammalia
B? (Order)
Linh tru?ng
Primates
H? (Family)
Kh? vo?c
Cercopithecidae
Gi?ng (Gunus)
Kh?
Macaca
Loài (Species)
Kh? c?c
arctoides
Ø Có m?t s? loài tên g?m 3 t?, ? dây t? th? 3 ch? m?t d?ng bi?n d?i (v? d?a lý, sinh thái...) c?a loài và du?c g?i là phân loài ho?c loài ph?.
Ví d?: loài H? Ðông Duong vi?t là Panthera tigris corbetti Mazak, 1968.
1.2.2. Ða d?ng loài
- Khái ni?m: Ða d?ng loài là s? lu?ng và s? da d?ng c?a các loài du?c tìm th?y t?i m?t khu v?c nh?t d?nh t?i m?t vùng nào dó. Ða d?ng loài còn là t?t c? s? khác bi?t trong m?t hay nhi?u qu?n th? c?a m?t loài cung nhu d?i v?i qu?n th? c?a các loài khác nhau.
Th? gi?i s? s?ng ch? y?u du?c xem xét ? khía c?nh các loài, nên thu?t ng? "da d?ng sinh h?c" thu?ng du?c dùng nhu m?t t? d?ng nghia c?a "da d?ng loài", d?c bi?t là "s? phong phú v? loài", thu?t ng? dùng d? ch? s? lu?ng loài trong m?t vùng ho?c m?t noi cu trú. Loài cung là s? chú ý d?u tiên c?a co ch? ti?n hoá, ngu?n g?c cung nhu s? tuy?t ch?ng.
U?c tính d?n th?i di?m này dã có kho?ng 1,7 tri?u loài dã du?c xác d?nh; còn t?ng s? loài t?n t?i trên trái d?t vào kho?ng 5 tri?u d?n g?n 100 tri?u. Theo nhu u?c tính c?a công tác b?o t?n, có kho?ng 12,5 tri?u loài trên trái d?t. N?u xét trên khái ni?m s? lu?ng loài don thu?n, thì s? s?ng trên trái d?t ch? y?u bao g?m côn trùng và vi sinh v?t.
T?m quan tr?ng v? m?t sinh thái h?c c?a m?t loài có th? có ?nh hu?ng tr?c ti?p d?n c?u trúc qu?n xã, và do dó d?n ÐDSH. Ví d?, m?t loài cây c?a r?ng mua nhi?t d?i là noi cu trú c?a m?t h? d?ng v?t không xuong s?ng b?n d?a v?i m?t tram loài, hi?n nhiên dóng góp d?i v?i vi?c duy trì da d?ng sinh h?c toàn c?u là l?n hon so v?i m?t th?c v?t núi cao châu Âu không có m?t loài sinh v?t nào ph? thu?c vào.
Robert Whittaker dã s? d?ng m?t h? th?ng 3 b?c don gi?n mô t? quy mô da d?ng c?a loài, c? th?:
+ Ða d?ng alpha: Là tính da d?ng xu?t hi?n trong m?t sinh c?nh ho?c m?t qu?n xã. Ví d?: S? da d?ng c?a các loài chim, thú, cây g? trong m?t ki?u r?ng.
+ Ða d?ng beta: Là s? da d?ng t?n t?i trong vùng giáp ranh gi?a các sinh c?nh ho?c qu?n xã. Ví d?: S? da d?ng c?a các loài thú trong 2 khu r?ng g?n k? nhung khác ki?u (sinh c?nh chuy?n ti?p gi?a 2 ki?u r?ng).
+ Ða d?ng gamma: Là s? da d?ng trong m?t quy mô d?a lý. Ví d?: S? da d?ng c?a các loài cây g?, các loài thú, chim... trong nh?ng sinh c?nh khác nhau, cách xa nhau m?t vùng d?a lý.
- Quy lu?t phân b? c?a tính da d?ng loài:
M?c d? da d?ng v? loài c?a sinh v?t ph? thu?c r?t nhi?u vào các y?u t? môi tru?ng. Nhìn chung s? da d?ng c?a loài tuân theo nh?ng quy lu?t sau:
Hình 1.3. Ð? th? phân b? da d?ng loài sinh v?t ? c?n trên th? gi?i
+ Ða d?ng loài t? l? ngh?ch v?i d? cao.
+ Ða d?ng loài t? l? ngh?ch v?i vi d?.
+ Ða d?ng loài cao nh?t ? nh?ng khu v?c có di?u ki?n khí h?u thu?n l?i và các m?t xích trong chu?i th?c an có quan h? ch?t ch?.
Ða d?ng loài sinh v?t ? c?n t?p trung t?i khu v?c Trung – Nam M?, Nam - Ðông Nam Á và Trung – Nam Phi. Khu v?c B?c c?c và Nam c?c có s? da d?ng th?p nh?t. Các khu v?c núi cao nhu d?nh Himalaya, khu v?c d?nh An-po, khu v?c sa m?c Sahara, Hoang m?c Goobi, …là nh?ng noi có di?u ki?n khí h?u kh?c nghi?t và chu?i th?c an có quan h? không ch?t ch? nên tính ÐDSH th?p hon các khu v?c nhi?t d?i nóng ?m, noi có chu?i th?c an r?t da d?ng. M?t di?m c?n luu ý n?a là các khu v?c cách bi?t thu?ng có tính da d?ng cao v? loài sinh v?t d?c h?u. Ví d? nhu: Châu Úc, Madagasca,…
B?ng 1.2. Ða d?ng loài thú ? m?t s? nu?c thu?c các vùng d?a lý khác nhau
Nu?c nhi?t d?i
D.tích Km2
S? loài
Nu?c ôn d?i
D.tích Km2
S? loài
Mexico
1.985.200
439
Argentina
2.800.000
255
Kenya
582.600
308
Australia
7.700.000
299
Zaire
2.345.000
409
Canada
10.000.000
163
Nigeria
923.800
274
Pháp
551.600
113
Thái Lan
514.000
263
Nh?t B?n
372.200
186
Malaysia
333.000
292
Anh
244.100
77
Vi?t Nam
330.541
224
M?
9.373.000
367
Trung bình
3,16 loài/km2
Trung bình
0,47 loài/km2
B?ng 1.3. Ða d?ng loài th?c v?t ? m?t s? vùng d?a lý khác nhau
STT
Vùng
S? loài th?c v?t
S? loài T.V d?c h?u
1
Madagasca
6.000
4.900
2
R?ng Ð?i Tây Duong, Braxin
10.000
5.000
3
Tây Ecuado
10.000
2.500
4
Colombia
10.000
2.500
5
Amazon (vung d?t cao)
20.000
5.000
6
Ðông Himalaya
9.000
3.500
7
Malaysia
8.500
2.400
8
B?c Borneo
8.500
3.700
9
Philipin
8.500
3.700
10
New Cledonia
1.580
1.400
(Theo N.Myers,“Threatened Biotas”)
+ Tính da d?ng c?a loài trong các HST ng?p nu?c ph? thu?c vào d? mu?i. Ð?i v?i các HST ven bi?n thì da d?ng loài tang theo s? tang lên c?a d? m?n, HST nu?c ng?t thì ngu?c l?i. Ð?i v?i HST Bi?n da d?ng loài cung gi?m d?n khi d? m?n tang lên. Trong các HST du?i nu?c thi da d?ng loài gi?m d?n theo d? sâu.
1.3. Ða d?ng h? sinh thái:
1.3.1. H? sinh thái (HST):
- Khái ni?m: HST là h? th?ng ho?t d?ng ch?c nang c?a các sinh v?t v?i môi tru?ng vô sinh. HST là m?t khái ni?m m? vì v?y có th? áp d?ng cho t?t c? các tru?ng h?p có m?i quan h? tuong h? gi?a sinh v?t và môi tru?ng, có s? trao d?i v?t ch?t, nang lu?ng và thông tin gi?a chúng v?i nhau ngay c? trong m?t th?i gian ng?n.
HST có th? r?t l?n nhu m?t Ð?i duong, cung có th? r?t bé nhu m?t b? cá c?nh. Tuy nhiên các HST nh? d?u n?m trong m?t HST l?n hon.
HST bao gi? cung có xu hu?ng t? di?u ch?nh d? di d?n s? cân b?ng, làm cho các thành ph?n c?a HST n?m trong s? tuong tác hài hoà và ?n d?nh.
1.3.2. Ða d?ng HST:
- Khái ni?m: Ða d?ng HST là ph?m trù ch? s? phong phú c?a môi tru?ng trên c?n và du?i nu?c trên qu? d?t t?o nên m?t s? lu?ng l?n các HST khác nhau. S? da d?ng các HST du?c ph?n ánh b?i s? da d?ng v? sinh c?nh qua m?i quan h? gi?a các qu?n xã sinh v?t và các quá trình sinh thái trong sinh quy?n (chu trình v?t ch?t, các quan h? v? cách s?ng, ...).
Ðánh giá d?nh lu?ng v? tính da d?ng ? m?c qu?n xã, noi cu trú ho?c HST còn nhi?u khó khan. Trong khi có th? d?nh nghia v? nguyên t?c th? nào là da d?ng di truy?n và da d?ng loài, t? dó xây d?ng các phuong pháp dánh giá khác nhau, thì không có m?t d?nh nghia và phân lo?i th?ng nh?t nào v? da d?ng HST ? m?c toàn c?u, và trên th?c t? khó dánh giá du?c da d?ng HST ? các c?p d? khác ngoài c?p khu v?c và vùng, và cung thu?ng ch? xem xét d?i v?i th?m th?c v?t. M?t HST khác nhi?u so v?i m?t loài hay m?t gen ? ch? chúng còn bao g?m c? các thành ph?n vô sinh, ch?ng h?n dá m? và khí h?u .
Ða d?ng HST thu?ng du?c dánh giá qua tính da d?ng các loài thành viên. Nó có th? bao g?m vi?c dánh giá d? phong phú tuong d?i c?a các loài khác nhau cung nhu các ki?u d?ng c?a loài. Trong tru?ng h?p th? nh?t, các loài khác nhau càng phong phú, thì nói chung vùng ho?c noi cu trú càng da d?ng. Trong tru?ng h?p th? hai, ngu?i ta quan tâm t?i s? lu?ng loài trong các l?p kích thu?c khác nhau, t?i các d?i dinh du?ng khác nhau, ho?c trong các nhóm phân lo?i khác nhau. Do dó m?t HST gi? thi?t ch? có m?t vài loài th?c v?t s? kém da d?ng hon vùng có cùng s? lu?ng loài nhung bao g?m c? d?ng v?t an c? và d?ng v?t an th?t. Do t?m quan tr?ng c?a các y?u t? này khác nhau khi dánh giá tính da d?ng c?a các khu v?c khác nhau, nên không có m?t ch? s? có can c? chính xác cho vi?c dánh giá tính da d?ng. Ði?u này rõ ràng có ý nghia quan tr?ng d?i v?i vi?c x?p h?ng các khu v?c khác nhau. Có 2 nhóm HST: Nhóm HST ? c?n và nhóm HST d?t ng?p nu?c.
2. S? tuy?t ch?ng:
S? da d?ng v? loài tang d?n k? t? khi s? s?ng b?t d?u hình thành trên trái d?t: S? gia tang không du?c d?u d?n, nhung cung có nh?ng giai do?n mà s? hình thành loài ti?p di?n ? m?c r?t cao; ti?p sau dó là nh?ng giai do?n có nh?ng s? thay d?i t?i thi?u và nh?ng th?i k? l?i có hi?n tu?ng tuy?t ch?ng hàng lo?t (Sepkoski and Raup, 1986; Wilson, 1989). S? tuy?t ch?ng hàng lo?t l?n nh?t x?y ra vào cu?i k? Perma – 250 tri?u nam tru?c Công nguyên, vào th?i di?m này có kho?ng 77 -99% s? loài d?ng v?t bi?n b? tuy?t ch?ng.
Nguyên nhân c?a s? tuy?t ch?ng: Do nhi?u d?ng dã x?y ra nhu ho?t d?ng c?a núi l?a, v?n d?ng t?o son, bang hà... dã bi?n d?i sâu s?c khí h?u trên th? gi?i làm cho nhi?u loài không còn di?u ki?n d? ti?p t?c t?n t?i.
M?t khác, s? tuy?t ch?ng c?a các loài x?y ra ngay c? khi không có
nh?ng nhi?u d?ng l?n. Thuy?t ti?n hoá dã ch?ng minh r?ng do c?nh tranh nên loài chi?n th?ng dã d?y loài chi?n b?i d?n s? tuy?t ch?ng b?ng vi?c tr?n áp, xua du?i và an th?t. Loài chi?n th?ng có th? ti?n hoá tr? thành loài m?i tu? thu?c vào nh?ng di?u ki?n bi?n d?i c?a môi tru?ng hay do d?t bi?n ng?u nhiên làm thay d?i b? gen c?a loài.
Hi?n chúng ta cung chua có hi?u bi?t d?y d? v? các y?u t? quy?t d?nh s? ph?n vinh hay suy thoái c?a m?t loài, nhung ít nh?t cung có th? kh?ng d?nh r?ng s? tuy?t ch?ng là m?t hi?n tu?ng n?m trong chu trình v?n d?ng t? nhiên tuong t? nhu là s? hình thành loài m?i.
3. Giá tr? c?a da d?ng sinh h?c:
3.1.Giá tr? kinh t? tr?c ti?p
Giá tr? kinh t? tr?c ti?p là nh?ng giá tr? c?a các s?n ph?m sinh v?t du?c con ngu?i tr?c ti?p khai thác và s? d?ng. Các giá tr? này thu?ng du?c tính toán d?a trên s? li?u di?u tra ? nh?ng di?m khai thác và d?i chi?u v?i s? li?u th?ng kê vi?c xu?t nh?p kh?u c?a c? nu?c. Giá tr? kinh t? tr?c ti?p du?c chia thành giá tr? s? d?ng cho tiêu th? và giá tr? s? d?ng cho s?n xu?t.
3.1.1 Giá tr? s? d?ng cho tiêu th?
- Giá tr? s? d?ng cho tiêu th? du?c dánh giá bao g?m các s?n ph?m tiêu dùng cho cu?c s?ng hàng ngày nhu: C?i d?t và các lo?i s?n ph?m khác cho tiêu dùng c?a gia dình. Các s?n ph?m này không xu?t hi?n trên th? tru?ng nên h?u nhu chúng không dóng góp gì vào t?ng thu nh?p qu?c dân (GDP), nhung n?u không có nh?ng ngu?n tài nguyên này thì cu?c s?ng con ngu?i s? g?p nh?ng kho khan nh?t d?nh. S? t?n t?i c?a con ngu?i không th? tách r?i các loài sinh v?t. Th? gi?i sinh v?t mang l?i cho con ngu?i nhi?u s?n ph?m mà con ngu?i dã, dang và s? s? d?ng nhu: th?c an, nu?c u?ng, g?, c?i, nguyên li?u, du?c li?u...
VD: M?t chén thu?c b?c ch?a b?nh, các lo?i rau và th?c ph?m du?c dùng trong các b?a an hàng ngày.
- M?t trong nh?ng nhu c?u c?n thi?t c?a con ngu?i d?i v?i tài nguyên sinh v?t là ngu?n d?m d?ng v?t. Ngoài ngu?n t? v?t nuôi, ? nhi?u vùng mi?n núi hàng nam còn thu du?c m?t lu?ng th?t d?ng v?t r?ng không nh?.
- ÐDSH còn là ngu?n thu?c ch?a b?nh. Kho?ng 80% dân s? th? gi?i ch? y?u d?a vào thu?c có ngu?n g?c d?ng th?c v?t (Tamsworth, 1988). Trên 500 loài th?c v?t du?c dùng làm thu?c ? Trung Qu?c, kho?ng 2000 loài cây du?c li?u du?c s? d?ng ? vùng r?ng Amazôn (WRI/IUCN/UNEP, 1992). Ði?u tra so b? ? Vi?t Nam có kho?ng 500 loài cây và 64 loài d?ng v?t dã du?c con ngu?i s? d?ng trong ch?a b?nh. Theo Ðào Van Ti?n (1976) trong nh?ng nam c?a th?p k? 60, hàng nam các d?a phuong Mi?n B?c dã thu mua du?c kho?ng 400.000 t?n xuong thú r?ng d? n?u cao.
VD: Thu?c ch?a b?nh ung thu t? cây Thông d?, t? San hô d?; thu?c phòng b?nh s?t rét t? cây Thanh hao hoa vàng.
Ngoài ra, con ngu?i còn s? d?ng hàng ngàn loài cây làm th?c an, th?c an gia súc, l?y g?, chi?t xu?t tinh d?u và ph?c v? cho nhi?u m?c dích khác n?a.
Giá tr? tiêu th? c?a t?ng s?n ph?m có th? xác d?nh b?ng cách kh?o sát xem ph?i c?n bao nhiêu ti?n d? mua m?t s?n ph?m tuong t? trên th? tru?ng khi c?ng d?ng không còn khai thác tài nguyên thiên nhiên xung quanh. Theo Mayr (1988): N?u qu?n lý t?t 1ha r?ng nhi?t d?i thì hàng nam nó có th? cung c?p cho con ngu?i m?t lu?ng s?n ph?m sinh v?t hoang dã là 200 dô la M?.
3.1.2. Giá tr? s? d?ng cho s?n xu?t
- Giá tr? s? d?ng cho s?n xu?t là giá tr? thu du?c thông qua vi?c bán các s?n ph?m thu hái, khai thác du?c t? thiên nhiên trên th? tru?ng nhu c?i, g?, song mây, cây du?c li?u, hoa qu?, th?t và da d?ng v?t hoang dã...
- Giá tr? s?n xu?t c?a các ngu?n tài nguyên thiên nhiên là r?t l?n ngay c? ? nh?ng nu?c công nghi?p. T?i M? hàng nam có kho?ng 4,5% giá tr? GDP tuong duong 87 t? dô la thu du?c b?ng cách này hay cách khác t? các loài hoang dã (Perscott 1986). ? các nu?c dang phát tri?n do ho?t d?ng công nghi?p còn ít, d?c bi?t là vùng nông thôn mi?n núi thì giá tr? này còn cao hon nhi?u.
L?y s? li?u th?c c?a nam 2004, riêng hàng xu?t kh?u c?a ngành thu? s?n Vi?t Nam dã có giá tr? 2 t? USD. Ngành Nông – Lâm nghi?p hi?n dang qu?n lý ngu?n tài nguyên r?ng có giá tr? vô cùng to l?n. V?i giá kho?ng 250USD/m3 g?, thì hàng nam ch? tính riêng m?t hàng g? làm nguyên li?u gi?y, ÐDSH dã có giá tr? kho?ng 1,5 t? – 3,5 t? USD. Ðó là chua k? hàng nam r?ng dã cung c?p các m?t hàng lâm s?n ngo?i g? dã có giá tr? kho?ng 1,5 t? USD cho xu?t kh?u và cung kho?ng dó cho tiêu dùng trong nu?c (ngu?n: Báo cáo hi?n tr?ng môi tru?ng Qu?c gia – chuyên d? ÐDSH)
- Giá tr? s?n xu?t l?n nh?t c?a nhi?u loài là kh? nang cung c?p ngu?n nguyên v?t li?u cho công nghi?p, nông nghi?p và là co s? d? c?i ti?n gi?ng v?t nuôi, cây tr?ng trong s?n xu?t nông lâm nghi?p. Ð?c bi?t quan tr?ng là ngu?n gen l?y t? các loài hoang dã có kh? nang kháng b?nh cao và ch?ng ch?u du?c di?u ki?n ngo?i c?nh b?t l?i t?t hon.
- Các loài hoang dã còn cung c?p ngu?n du?c li?u quan tr?ng. ? M? có t?i 25% các don thu?c s? d?ng các ch? ph?m di?u ch? t? cây, c?, n?m và các loài vi sinh v?t (Fam Sworth 1988, Eisner 1991)... ? Vi?t Nam qua di?u tra so b? có kho?ng 3.200 loài cây và 64 loài d?ng v?t dã du?c con ngu?i s? d?ng làm du?c li?u, ch?a b?nh (Võ Van Chi, 1997).
3.2. Giá tr? kinh t? gián ti?p
Giá tr? kinh t? gián ti?p là l?i ích do ÐDSH mang l?i cho c? c?ng d?ng. Nhu v?y giá tr? kinh t? gián ti?p c?a ÐDSH bao g?m c? ch?t lu?ng nu?c, b?o v? d?t, d?ch v? ngh? mát, th?m m?, ph?c v? giáo d?c, nghiên c?u khoa h?c, di?u hoà khí h?u và tích luy cho xã h?i tuong lai.
Giá tr? gián ti?p du?c hi?u theo m?t khía c?nh khác bao g?m các quá trình x?y ra trong môi tru?ng và các ch?c nang b?o v? c?a HST. Ðó là nh?ng m?i l?i không do d?m du?c và nhi?u khi là vô giá. Vì nh?ng l?i ích này không ph?i là hàng hoá nên thu?ng không du?c tính d?n trong quá trình tính GDP c?a qu?c gia. Tuy nhiên chúng l?i dóng vai trò r?t quan tr?ng trong vi?c duy trì nh?ng s?n ph?m t? nhiên mà n?n kinh t? qu?c gia ph? thu?c.
Giá tr? kinh t? gián ti?p có th? k? d?n g?m:
3.2.1. Giá tr? sinh thái:
- Các HST là co s? sinh t?n c?a s? s?ng trên trái d?t, trong dó có loài ngu?i.
+ HST r?ng nhi?t d?i du?c xem nhu là “lá ph?i xanh” c?a th? gi?i.
+ ÐDSH là nhân t? quan tr?ng d? duy trì các quá trình sinh thái co b?n nhu: Quang h?p c?a th?c v?t, m?i quan h? gi?a các loài, di?u hòa ngu?n nu?c, di?u hòa khí h?u, b?o v? và làm tang d? phì d?t, h?n ch? s? xói mòn c?a d?t và b? bi?n. R?ng trên các su?n d?c di?u ti?t dòng ch?y, r?ng ng?p man và các r?n san hô là nh?ng bang c?n h?u hi?u tru?c nh?ng tr?n cu?ng phong c?a thu? tri?u.
+ Sau cùng, ÐDSH là m?t nhân t? quan tr?ng d? t?o ra và gi? v?ng cân b?ng sinh thái t? nhiên, t?o môi tru?ng s?ng ?n d?nh và b?n v?ng cho con ngu?i.
+ Con ngu?i không th? s?ng du?c n?u thi?u không khí, chính h? th?c v?t dã và dang cung c?p mi?n phí lu?ng oxy kh?ng l? cho cu?c s?ng c?a hàng t? ngu?i trên trái d?t trong su?t cu?c d?i c?a mình.
Theo tính toán c?a Jim Enright và Yodfon Association (2000): R?ng ng?p m?n có kh? nang tính lu? CO2 ? m?c cao. R?ng ng?p m?n 15 tu?i gi?m du?c 90,24 t?n CO2/ha/nam – tác d?ng l?n làm gi?m hi?u ?ng nhà kính.
- ÐDSH còn góp ph?n t?o ra các d?ch v? ngh? ngoi và du l?ch sinh thái
+ Du l?ch sinh thái có th? là m?t trong nh?ng bi?n pháp hi?u qu? d?i v?i vi?c b?o v? ÐDSH, nh?t là khi chúng du?c t? ch?c, ph?i h?p ch?t ch? v?i chuong trình qu?n lý và b?o t?n t?ng h?p (Munn, 1992).
Tuy v?y, c?n chú ý d?n vi?c t? ch?c cho du khách quan sát nh?ng v?n d? c?n thi?t liên quan d?n b?o v? môi tru?ng, tài nguyên; tránh nh?ng hành d?ng tiêu c?c hay vi?c xây d?ng nh?ng co s? h? t?ng quá khang trang, hi?n d?i có th? s? tr? thành m?i de d?a d?i v?i ÐDSH .
3.2.2. Giá tr? giáo d?c và khoa h?c
- Nhi?u sách giáo khoa du?c biên so?n, nhi?u chuong trình vô tuy?n và phim ?nh du?c xây d?ng v? ch? d? b?o t?n thiên nhiên v?i m?c dích giáo d?c và gi?i trí. Thêm vào dó nh?ng tài li?u v? l?ch s? t? nhiên cung du?c dua vào giáo trình gi?ng d?y trong các tru?ng h?c (Hair và Pomerantz, 1987).
- M?t s? lu?ng l?n các nhà khoa h?c chuyên ngành và nh?ng ngu?i yêu thích sinh thái h?c dã tìm hi?u HST mà không ph?i tiêu t?n nhi?u ti?n và không dòi h?i nhi?u lo?i d?ch v? cao c?p. Nh?ng ho?t d?ng khoa h?c này mang l?i l?i nhu?n kinh t? cho nh?ng khu v?c noi h? ti?n hành quan sát nghiên c?u. Giá tr? th?c s? còn là kh? nang nâng cao ki?n th?c, tang cu?ng tính giáo d?c và tang v?n s?ng cho con ngu?i.
- Ngu?c l?i, thông qua các ho?t d?ng nghiên c?u khoa h?c và giáo d?c con ngu?i hi?u rõ hon v? giá tr? c?a ÐDSH. S? da d?ng c?a các loài trên th? gi?i có th? du?c coi nhu là c?m nang d? gi? cho qu? d?t c?a chúng ta v?n hành m?t cách h?u hi?u. S? m?t mát c?a các loài có th? ví nhu s? m?t di nh?ng trang sách c?a cu?n c?m nang c?n thi?t. N?u nhu m?t lúc nào dó, chúng ta c?n d?n nh?ng thông tin c?a cu?n c?m nang này d? b?o v? chúng ta và nh?ng loài khác trên th? gi?i thì chúng ta không tìm dâu ra du?c n?a.
• Ngoài ra, nó còn có giá tr? trong quan tr?c môi tru?ng: Nh?ng loài d?c bi?t nh?y c?m v?i nh?ng ch?t d?c có th? tr? thành h? th?ng ch? th? báo d?ng r?t s?m cho nh?ng quan tr?c hi?n tr?ng môi tru?ng. M?t s? loài có th? du?c dùng nhu nh?ng công c? thay th? máy móc quan tr?c d?t ti?n.
M?t trong nh?ng loài có tính ch?t ch? th? cao là d?a y s?ng trên dã h?p th? nh?ng hoá ch?t trong nu?c mua và nh?ng ch?t gây ô nhi?m trong không khí. Thành ph?n c?a qu?n xã d?a y có th? dùng nhu ch? th? sinh h?c v? m?c d? ô nhi?m không khí. Các loài d?ng v?t thân m?m nhu trai, sò s?ng ? các HST thu? sinh có th? là nh?ng sinh v?t ch? th? h?u hi?u cho quan tr?c môi tru?ng nu?c.
3.2.3. Giá tr? van hóa và dân t?c h?c
- Ngoài nh?ng giá tr? nêu trên, ÐDSH còn có nhi?u giá tr? v? van hóa và dân t?c h?c mà nó d?a trên các n?n t?ng v? d?o d?c cung nhu kinh t?. H? th?ng giá tr? c?a h?u h?t các tôn giáo, tri?t h?c và van hóa cung c?p nh?ng nguyên t?c và d?o lý cho vi?c b?o t?n loài. Nh?ng nguyên t?c, tri?t lý này du?c con ngu?i hi?u và quán tri?t m?t cách d? dàng, giúp cho loài.
- M?t trong nh?ng quan ni?m d?o d?c l?n là m?i loài sinh v?t sinh ra d?u có quy?n d? t?n t?i. Con ngu?i hoàn toàn không có quy?n tiêu di?t các loài mà ngu?c l?i ph?i n? l?c hành d?ng nh?m h?n ch? s? tuy?t ch?ng c?a loài.
- Loài có quan h? ph?c t?p v?i qu?n xã sinh v?t. S? bi?n m?t c?a m?t loài có th? mang l?i nh?ng h?u qu? nghiêm tr?ng cho m?t s? loài khác nhu suy gi?m s? lu?ng ho?c cung có th? b? tiêu di?t theo. ÐDSH giúp con ngu?i s?ng và hi?u nhau hon. Các c?nh quan thiên nhiên không ng?ng cung c?p và làm giàu tri th?c cho các nhà van, nhà tho, nh?c si, các nhà tu tu?ng và nhà tôn giáo h?c.
- S? tôn tr?ng cu?c s?ng con ngu?i và da d?ng van hóa ph?i du?c d?t ngang hàng v?i s? tôn tr?ng ÐDSH. Con ngu?i ph?i ch?u trách nhi?m qu?n lý trái d?t, n?u nhu chúng ta làm t?n h?i ngu?n tài nguyên thiên nhiên trên trái d?t và làm cho nhi?u loài b? de d?a tuy?t ch?ng, thì nh?ng th? h? ti?p sau s? ph?i tr? giá trong cu?c s?ng b?i s? m?t mát này.
CHUONG II
ÐA D?NG SINH H?C ? VI?T NAM
1. Co s? t?o nên tính ÐDSH ? Vi?t Nam
- Vi?t Nam là m?t trong nh?ng qu?c gia n?m ? ph?n dông bán d?o Ðông Duong, thu?c trung tâm c?a khu v?c Ðông Nam Á v?i t?ng di?n tích ph?n d?t li?n là 330.541km2, kéo dài 15 vi d? t? B?c xu?ng Nam (t? vi tuy?n 8030' – 23022' d? vi B?c) và tr?i r?ng trên 7 kinh tuy?n (t? 102010' – 109021' d? kinh Ðông); B?c giáp Trung Hoa; Tây giáp Lào và Campuchia; Ðông và Ðông Nam là bi?n Ðông. B? bi?n Vi?t Nam dài 3.260km.
- Ð?a hình Vi?t Nam khá da d?ng v?i nh?ng d?ng b?ng châu th? r?ng l?n (d?ng b?ng sông Mê Công, d?ng b?ng sông H?ng), nhi?u núi cao (dãy Hoàng Liên Son, Tam d?o, Ng?c Linh) và nhi?u cao nguyên (cao nguyên Ð?ng Van, Son La, M?c Châu, Plâycu, Ð?c L?c, Di Linh...)
- H? th?ng sông ngòi Vi?t Nam dày d?c, ch? tính nh?ng con sông dài trên 10km dã có trên 2.500 sông. Hai con sông l?n là sông H?ng và sông C?u Long. H?u h?t các sông d? ra bi?n, m?t vài con sông ? phía b?c d? v? phía Trung Qu?c (sông Nà Rì, K? Cùng) và m?t s? sông ? cao nguyên mi?n Trung d? ra phía tây vào luu v?c sông Mê Kông. Ph?n l?n các con sông d?u d?c m?nh, ch?y xi?t, nhi?u gh?nh thác.
- Lu?ng mua trung bình 1.700-1.800 mm/nam. ? mi?n núi có noi trên 3.000mm. Có vài noi lu?ng mua ch? có 500mm. Ð? ?m không khí tuong d?i l?n, kho?ng 80%. S? ngày mua nhi?u, trung bình trên 100 ngày/nam, có noi trên 150 ngày/nam. Do ?nh hu?ng c?a ch? d? gió mùa nên lu?ng mua phân b? không d?u, hình thành 2 mùa: mùa khô và mùa mua. Mùa mua kéo dài 6-7 tháng/nam, lu?ng mua mùa này chi?m 80-85% lu?ng mua c? nam.
- M?c dù n?m trong vùng khí h?u nhi?t d?i, song vì v? trí d?a lý kéo dài 15 d? vi t? B?c xu?ng Nam, l?i ?nh hu?ng c?a d? cao, d?a hình nên khí h?u không d?ng nh?t trong c? nu?c. Nhi?t d? trung bình hàng nam tang d?n t? B?c xu?ng Nam và càng lên cao thì nhi?t d? càng gi?m.
- Ð?c di?m n?i b?t c?a khí h?u Vi?t Nam là nóng ?m và mua nhi?u theo mùa. V? trí d?a lý, d?a hình và ch? d? gió mùa dã t?o cho th?i ti?t ? t?ng vùng r?t khác nhau.
+ Mi?n B?c có mùa hè nóng ?m, lu?ng mua l?n, mùa dông ít mua và r?t l?nh do ch?u ?nh hu?ng c?a gió mùa Ðông B?c, mùa xuân có mua phùn
+ Mi?n Trung có mùa dông ng?n và ít l?nh hon mi?n B?c, mua t?p trung vào nh?ng tháng cu?i nam, mùa hè ch?u ?nh hu?ng c?a gió mùa Tây Nam r?t nóng và khô.
+ Mi?n Nam nóng quanh nam, có hai mùa mua và khô rõ r?t.
- Ð?c di?m v? v? trí d?a lý, d?a hình, khí h?u, d?t dai và các nhân t? sinh thái khác dã hình thành các HST da d?ng. M?i m?t HST mang d?c thù riêng, t?t c? t?o nên ngu?n tài nguyên sinh v?t phong phú, da d?ng và r?t d?c dáo. Vi?t Nam du?c thiên nhiên uu dãi v? ngu?n tài nguyên sinh v?t r?t phong phú và du?c th? gi?i công nh?n là m?t trong nh?ng trung tâm ÐDSH c?a vùng Ðông Nam Á.
- K?t qu? nghiên c?u v? khoa h?c co b?n trên lãnh th? Vi?t Nam, nhi?u nhà khoa h?c trong và ngoài nu?c d?u nh?n d?nh r?ng Vi?t Nam là m?t trong 10 qu?c gia ? Châu Á có ngu?n tài nguyên thiên nhiên (Natural Resources) r?t phong phú, da d?ng. Bên c?nh các loài d?c h?u (Endemic) mang tính b?n d?a còn có nhi?u loài thu?c các trung tâm lân c?n di cu sang. Các HST ? Vi?t Nam du?c ti?p nh?n 3 lu?ng di cu chính:
+ Lu?ng t? Nam Trung Qu?c
+ Lu?ng t? dãy núi Hymalaya - Mianma.
+ Lu?ng t? Indonesia - Malaysia.
2. Ða d?ng v? thành ph?n loài th?c v?t và d?ng v?t:
2.1. Ða d?ng loài th?c v?t:
M?c dù có nh?ng t?n th?t quan tr?ng v? di?n tích r?ng trong m?t th?i gian do chi?n tranh kéo dài nhung h? th?c v?t Vi?t nam v?n còn phong phú v? thành ph?n loài. Tuy d?n nay chua có m?t tài li?u nào th?ng kê mô t? m?t cách chi ti?t thành ph?n loài th?c v?t nhung theo s? li?u trong ph?n d?a lý th?c v?t Vi?t Nam c?a Nguy?n Nghia Thìn (1997) thì h? th?c v?t Vi?t Nam dã th?ng kê du?c 11.373 loài, thu?c 2.524 chi và 378 h? c?a 7 ngành. Tính trung bình m?i h? có 6,67 chi và 30,0 loài và m?i chi trung bình có 4,5 loài. Các nhà phân lo?i h?c th?c v?t d? doán r?ng, n?u di?u tra t? m? thì thì thành ph?n loài th?c v?t Vi?t Nam có th? lên t?i 15.000 loài.
B?ng 2.1. Thành ph?n loài trong các ngành th?c v?t ? Vi?t Nam
TT
Ngành
Ngành th?c v?t b?c cao
Tên Vi?t Nam
Tên Khoa h?c
H?
Chi
Loài
1
Rêu
Bryophyta
60
182
793
2
Khuy?t lá thông
Psilotophyta
1
1
2
3
Thông d?t
Lycopodiophyta
3
5
57
4
C? tháp bút
Equisetophyta
1
1
2
5
Duong x?
Polypodiophyta
25
137
669
6
H?t tr?n
Gymnospermae
8
23
63
7
H?t kín
Angiospermae
299
2175
299
T?ng
378
2524
11.373
T? l? % d?c h?u
0%
3%
20%
(Ngu?n: Nguy?n Nghia thìn, 1997)
M?c d? da d?ng loài c?a h? th?c v?t Vi?t Nam còn th? hi?n trong các h? giàu loài nh?t (trên 100 loài).
B?ng 2.2. Các h? giàu loài nh?t c?a h? th?c v?t Vi?t Nam
STT
H? th?c v?t
S? loài
Tên Vi?t Nam
Tên Khoa h?c
1
Lan
Orchidaceae
800
2
Ð?u
Fabaceae
557
3
H? ph? Lúa
Gramineae
467
4
Th?u d?u
Euphorbiaceae
425
5
Hoà th?o
Poaceae
400
6
Cà phê
Rubiaceae
400
7
Cói
Cyperaceae
304
8
Cúc
Asteraceae
291
9
Long não
Lauraceae
246
10
D?
Fagaceae
211
11
Ô rô
Acanthaceae
177
12
Na
Annonaceae
173
13
Trúc dào
Apocynaceae
171
14
Hoa môi
Lamiaceae
144
15
Dâu t?m
Moraeae
140
16
Mõm sói
Scrophulariaceae
131
17
T?ch
Verbenaceae
120
18
Duong x?
Polypodiaceae
113
19
Ðinh Lang
Araliaceae
110
20
Sim
Myrtaceae
107
21
Cam
Rutaceae
100
22
Hoa h?ng
Rosaceae
100
Ngu?n: Nguy?n Nghia Thìn, 1999.
- Nhi?u h? có ít loài, nhung giàu v? s? lu?ng cá th? bi?u th? m?c d? t?p trung c?a m?i loài. Ðó là nh?ng h? gi? vai trò quan tr?ng trong thành ph?n loài cây c?a các th?m th?c v?t nhu h? D?u (Dipterocarpaceae), h? Xoan (Meliaceae), h? B? hòn (Sapindaceae) ...
- Tính ÐDSH c?a th?c v?t nhi?t d?i Vi?t Nam còn th? hi?n ? s? phong phú v? các loài dây leo và th?c v?t n?a ph? sinh (kho?ng 750 loài), th?c v?t ph? sinh (kho?ng 600 loài), th?c v?t ký sinh (kho?ng 50 loài).
- Hon n?a, h? th?c v?t Vi?t Nam có m?c d? d?c h?u cao. Tuy h? th?c v?t Vi?t Nam không có các h? d?c h?u nhung có kho?ng 3% s? chi và 27,7% s? loài d?c h?u. Các loài và chi d?c h?u phân b? ch? y?u ? các vùng có HST d?c dáo nhu: khu v?c núi cao Hoàng Liên Son, Phan Xi Pang ? mi?n B?c, Khu v?c núi cao Ng?c Linh (Kon Tum) ? mi?n Trung, Cao nguyên - vùng Chu Yang Sin và dãy Bi Doup (Lâm Ð?ng) ? phía nam và khu v?c r?ng ?m núi th?p ? ph?n B?c Trung b? (Ð?ng Huy Hu?nh, 1998).
- Th?c v?t r?ng nu?c ta còn nhi?u loài có giá tr? cao nhu Gõ d? (Afzelia xylocarpa), G? m?t (Sindora cochinchinensis), Hoàng dàn (Cupressus turulosa), Po mu (Fokienia hodginsii), Hoàng liên chân gà (Coptis chinensis), Ba kích (Morinda officinalis).
2.2. Ða d?ng loài d?ng v?t:
Hi?n chua có tài li?u nào th?ng kê c? th? loài d?ng v?t t?i Vi?t Nam, song d?a vào thông báo c?a C?c B?o v? Môi Tru?ng Vi?t Nam v? thành ph?n loài trong các nhóm d?ng v?t, chúng ta có th? th?ng kê nhu sau:
B?ng 2.3. Th?ng kê các nhóm phân lo?i c?a h? d?ng v?t Vi?t nam
Nhóm phân lo?i
S? loài ? Vi?t Nam
H?
% loài so v?i TG
Thú1
276
39
6,8
Chim2
800
81
8,8
Bò sát3
180
21
2,9
?ch nhái3
80
8
2,0
Cá4
2.470
3,0
Côn trùng5
1.340
121
3,2
Ngu?n:(1).Ð?ng Huy Hu?nh và nnk, 1994; (2)Võ Quý- Nguy?n C?, 1995;(3).Nguy?n Van Sáng, H? Thu Cúc, 1995;(4). Mai Ðình Yên , 1995;(5.)Mai Quý và nnk.
Nh?ng s? li?u cho d?n g?n dây v?n chua th? hi?n h?t s? da d?ng c?a d?ng v?t t?i Vi?t Nam b?i vào nam 1937 chúng ta dã phát hi?n ra loài bò xám (Bos sauveli), trong th?i gian t? 1992 – 1997, chúng ta dã phát hi?n thêm 3 loài m?i n?a là Sao la (Pseudoryx nghetinhensis) và Mang l?n (Megamunticus vuquangensis) t?i Ngh? An và Hà Tinh, Mang Tru?ng son (Canimuntiacus truongsonensis), Bò s?ng xo?n (Pseunovibos spiralis) và C?y Tây nguyên cùng m?t s? loài các chua d?nh danh t?i khu v?c sông Lam chua k? hàng tram loài d?ng v?t không xuong s?ng m?i cung dã tìm du?c trong th?i gian trên.
Các trung tâm phân b? d?ng v?t b?n d?a c?a Vi?t Nam t?p trung ? khu v?c Hoàng Liên Son, khu v?c B?c Trung B?, Khu v?c Tây Nguyên.
Gi?i d?ng v?t Vi?t Nam cung có nhi?u loài d?c h?u, trong s? các loài d?ng v?t có xuong s?ng dã bi?t, chúng ta có:
+ 14 loài thú (78 loài và phân loài), 100 loài và phân loài chim, 33 loài bò sát, 21 loài lu?ng cu và 35 loài cá nu?c ng?t là d?ng v?t d?c h?u.
+ Tính d?c h?u c?a gi?i d?ng v?t Vi?t Nam tuong d?i cao, trong 21 loài linh tru?ng, 49 loài chim d?c h?u ? Ðông Duong thì Vi?t Nam có 7 loài linh tru?ng và 11 loài chim d?c h?u.
+ N?u so v?i Mi?n Ði?n, Thái Lan, Mã Lai, H?i Nam, m?i noi có 2 loài, Lào 1 loài và Campuchia không có loài chim d?c h?u thì Vi?t Nam dúng là m?t trung tâm l?n c?a ÐDSH trong khu v?c. Theo hi?p h?i qu?c t? b?o v? chim (ICBP), 1992 thì Vi?t Nam có 3 khu v?c chim d?c h?u trong s? 221 khu v?c d?c h?u trên toàn th? gi?i.
Nhi?u loài và phân loài d?ng v?t là d?c h?u h?p, ch? phân b? ? m?t vùng sinh thái nh? h?p, nhu: Vo?c mui h?ch (Rhinopithecus avunculus), Vo?c d?u tr?ng (Trachythecus francoisi poliocephalus), Vo?c mông tr?ng (Trachypithecus francoisi delacouri), Vo?c gáy tr?ng (Trachypithecus francoisi hatinhensis), gà lôi lam duôi tr?ng (Louphura hatinhensis), gà lôi lam mào den (Lophura edwarsi), gà lôi lam mào tr?ng (Lophura imperialis) Sao la (Pseudoryx nghetinhensis) và Mang l?n (Megamunticus vuquangensis), Mang Tru?ng son (Canimuntiacus truongsonensis),…
V? cá cung cho th?y cung cho th?y tính d?c h?u ? m?c cao ? Vi?t Nam v?i 60 loài cá nu?c ng?t d?c h?u dã du?c xác d?nh, h?u h?t ? các sông mi?n B?c. T?ng s? loài cá bi?n du?c ghi nh?n là 2038 loài c?a 717 gi?ng và 198 h?, 70% trong s? dó là cá s?ng du?i d?y. Cá bi?n Vi?t Nam là các loài nhi?t d?i quan tr?ng v?i m?t t? l? nh? các loài cá nhi?t d?i ch? y?u phân b? ? V?nh b?c b?. Các cu?c nghiên c?u v? cá r?n san hô dã ghi du?c t?ng s? 346 loài.
Ngoài nh?ng nhóm dã du?c th?ng kê ? trên, chúng ta còn có hàng ngàn loài d?ng v?t không xuong s?ng. Các loài không xuong s?ng bi?n có kho?ng 2500 loài nhuy?n th?, 1500 crustacea, 700 polychaete, 350 loài echinoderm, 150 loài porifera, m?t s? nhóm khácvà trên 300 loài san hô scleeractinian dã du?c tìm th?y ? Vi?t Nam m?c dù vi?c phân lo?i v?n còn chua du?c th?ng nh?t (Zou Ren Lin, 1975; Latypov, 1982, 1986; Võ Si Tu?n, 1987, 1988, 1993a,b, c; Nguyen Huy Yet et al 1989 Nguy?n Huy Y?t, 1991; Lang Van Ken, 1991). Trong s? này, 62 gi?ng t?o nên r?n san hô, m?t s? lu?ng l?n tuong t? ? Thái Lan (61), Singapore (64), Micronesia (61)) và Malaysia (59) và ch? ít hon Indonesian m?t chút (72) và Philippines (70) (UNESCO, 1985).
Chúng ta còn tìm th?y 4 loài thú bi?n. Tuy nhiên, d? tính m?t s? loài khác nhu cá voi và cá heo có th? có. M?t s? loài quan tr?ng nhu 15 loài chim di trú b? de do? trên th? gi?i hi?n nay tìm th?y ? Vi?t Nam.
Gi?i d?ng v?t Vi?t Nam có r?t nhi?u loài có giá tr? kinh t?, giá tr? s? d?ng, giá tr? khoa h?c và b?o t?n r?t cao so v?i th? gi?i nhu: Voi (Elephans miaxximum), Tê giác m?t s?ng (Rhinoceros sondaicus), Bò xám (Bos sauveli), Bò r?ng (Bos javanicus), Bò tót (Bos gaurus), Trâu r?ng (Babalus bubalis), H? Ðông duong (Pathera tigris), Báo hoa mai (Panthera pardus), Nai cà tông (Cervus eldi), Chà vá (Pygathryx nemaeus), S?u c? tr?i (Grus antigon), Cá s?u (Crocodylus siamensis),…
3. Ða d?ng h? sinh thái:
V?i d?c di?m d?a lý, tính da d?ng v? d?a hình, khí h?u phân hóa ph?c t?p dã t?o di?u ki?n thu?n l?i cho vi?c hình thành các HST khác nhau ? Vi?t Nam
3.1. Các HST r?ng trên c?n: Theo Thái Van Tr?ng (1978) thì các HST r?ng Vi?t Nam có th? du?c chia thành 14 ki?u:
1. Ki?u r?ng kín thu?ng xanh mua ?m nhi?t d?i;
2. Ki?u r?ng r?ng lá ?m nhi?t d?i;
3. Ki?u r?ng kín r?ng lá hoi ?m nhi?t d?i;
4. Ki?u r?ng kín lá c?ng hoi khô nhi?t d?i;
5. Ki?u r?ng thua cây lá r?ng hoi khô nhi?t d?i;
6. Ki?u r?ng thua cây lá kim hoi khô nhi?t d?i;
7. Ki?u tr?ng cây to, cây b?i, cây c? cao khô nhi?t d?i;
8. Ki?u truông b?i gai h?n nhi?t d?i;
9. Ki?u r?ng kín thu?ng xanh mua ?m á nhi?t d?i núi th?p;
10. Ki?u r?ng kín cây lá kim ?m ôn d?i ?m núi v?a;
11. Ki?u r?ng thua cây lá kim hoi khô á nhi?t d?i núi th?p;
12. Ki?u qu?n h? khô l?nh vùng cao;
13. Ki?u qu?n h? l?nh vùng cao;
14. Ki?u r?ng kín h?n h?p cây lá r?ng,lá kim ?m á nhi?t d?i núi th?p.
Lê M?ng Chân và Vu Van Dung (1992) dã gi?i thi?u 9 ki?u r?ng trên c?n chính ? Vi?t Nam nhu sau:
1. Ki?u r?ng kín lá r?ng thu?ng xanh nhi?t d?i: Ki?u này có di?n tích l?n, phân b? r?ng trên c? nu?c ? d? cao du?i 700m (Mi?n B?c) và du?i 1.000m (Mi?n Nam). Th?c v?t ch? y?u là cây nhi?t d?i, tính da d?ng loài cao, r?ng có 3 – 5 t?ng, h? d?ng v?t r?t phong phú.
2. Ki?u r?ng lá r?ng n?a r?ng lá nhi?t d?i: Phân b? c? nu?c ? d? cao du?i 700m (Mi?n B?c) và du?i 1.000m (Mi?n Nam). C?u trúc ph?c t?p, có nhi?u cây cao, có t? 25% - 75% cây r?ng lá trong t? thành loài th?c v?t r?ng.
3. Ki?u r?ng kín lá r?ng r?ng lá nhi?t d?i: Hình thành ? vùng có lu?ng mua th?p, t? 1.200 – 2.500mm, mùa khô kéo dài. Ki?u này g?p ? Hà B?c, Son La, Ngh? - Tinh, Ð?c Lak, Ð?ng Nai. T? thành r?ng g?m 2 t?ng và có trên 75% cây r?ng lá.
4. Ki?u r?ng thua cây lá r?ng nhi?t d?i (r?ng kh?p): Phân b? t?p trung ? Tây nguyên và m?t s? t?nh mi?n Ðông Nam b?, noi có khí h?u khô nóng, mùa khô kéo dài, c?u trúc t? thành r?ng don gi?n, cây cao to v?i m?t d? thua. Ð?ng v?t d?c trung b?i nhi?u loài thú móng gu?c.
5. Ki?u r?ng kín thu?ng xanh ?m Á nhi?t d?i: Phân b? ? d? cao tren 700 m (Mi?n B?c) và trên 1.000m (Mi?n Nam), noi có lu?ng mua 1.200mm – 2.500mm, nhi?t d? trung bình nam 15 – 20oC. Ki?u r?ng này g?p ? Lai Châu, Lào Cai, Hà Giang, Tuyên Quang, Kom Tum,… R?ng thu?ng có 2 t?ng, cây r?ng uu th? thu?c khu h? th?c v?t b?n d?a Vi?t Nam , trong HST thu?ng t?p trung nhi?u loài d?ng v?t , th?c v?t d?c h?u.
6. Ki?u r?ng ng?p m?n hình thành trên d?t m?i b?i t? vùng ven bi?n, c?a sông: Phân b? t?p trung ? Nam B? và m?t ít ? B?c B?. R?ng m?t t?ng, t? thành don gi?n v?i các loài cây nhu: Ðu?c, B?n, M?m, Sú, V?t,… Thành ph?n d?ng v?t don gi?n nhung r?t phong phú v? chim và các loài cá.
7. Ki?u r?ng trên h? núi dá vôi: R?ng dá vôi bao g?m các ki?u r?ng ph?, thu?c ki?u r?ng kín thu?ng xanh và n?a r?ng lá phân b? ? các vành dai nhi?t d?i và á nhi?t d?i trên d?t da vôi ? các t?nh phía B?c và B?c Trung b?. R?ng dá vôi r?ng nh?t là khu Phong Nha – K? Bàng. R?ng có 2 t?ng, cây uu th? thu?ng là Nghi?n, Trai lý, M?y tèo, Ô rô,… Ð?ng v?t ? dây thu?ng có tính chuyên hoá cao v?i môi tru?ng núi dá vôi nhu Soln duong, Huou x?, các loài linh tru?ng,…. H?u h?t còn l?i nh?ng khu dá tai mèo không thích h?p cho canh tác nông nghi?p ? nhi?u noi r?ng dã b? xu?ng c?p do cháy r?ng, khai thác g? và khai khoáng.
8. Ki?u r?ng lá kim: Phân b? ? Tây nguyên, các t?nh Lào Cai, Lai Châu,… nh?ng noi có khí h?u khô l?nh, lu?ng mua 600 – 1.200 mm, d?t x?u. R?ng có 2- 3 t?ng, uu h?p ch? y?u là thông nh?a, thông ba lá, thông d?u. H? sinh thái này có tuong d?i nhi?u loài th?c v?t có giá tr? s? d?ng và thuong m?i cao nhu Po mu, Hoàng Ðàn, …
9. Ki?u r?ng tre n?a: Ki?u r?ng này du?c hình thành trên d?t r?ng t? nhiên sau khai thác r?ng ho?c sau phát nuong làm r?y và phân b? trên toàn qu?c. R?ng Tre n?a t? nhiên có nhi?u ? Thanh Hoá, Hoà Bình. Gi?i d?ng v?t ? dây ch? y?u là các loài chu?t, dúi, ch?n, c?y, cáo, … có r?t ít loài d?ng v?t l?n.
Ngoài ra, do có nhi?u chuong trình tr?ng r?ng nhu D? án PAM, d? án 327, D? án 661, D? án tr?ng r?ng Vi?t - Ð?c,… v?i các m?c dích khác nhau mà hi?n nay di?n tích r?ng tr?ng ? Vi?t Nam cung dã có nhi?u dóng góp cho s? da d?ng HST r?ng t?i Vi?t Nam v?i nh?ng HST có c?u trúc r?ng don gi?n nhung dang có chi?u hu?ng da d?ng hon theo s? thay d?i v? nh?n th?c c?a các nhà qu?n lý và kinh doanh r?ng.
Bên c?nh dó, s? da d?ng v? di?u ki?n môi tru?ng, loài cây tr?ng, v?t nuôi và t?p quán canh tác mà ? Vi?t Nam còn có r?t nhi?u HST nông nghi?p, di?n hình nhu: HST chuyên canh lúa nu?c; HST nông lâm k?t h?p g?m r?ng phòng h?, cây nông nghi?p và trâu bò; HST cây công nghi?p và cây t?o tán; HST chuyên canh cây công nghi?p k?t h?p chan nuôi (cây mía, cây s?n, cao su, cà phê,...); HST chuyên canh cây an q?a và nuôi ong; HST hoa cây c?nh, HST chuyên canh rau,... Ðây là nh?ng HST nhân t?o, có thành ph?n loài don gi?n, tính b?n v?ng th?p, các loài d?ng v?t và th?c v?t ? dây thu?ng kém v? giá tr? khoa h?c, giá tr? b?o t?n nhung d?c bi?t cao v? giá tr? kinh t? dã và dang có nhi?u dóng góp cho vi?c c?i thi?n d?i s?ng c?a c?ng d?ng ngu?i dân trong khu v?c, dóng góp cho n?n kinh t? qu?c dân, cung c?p nguyên li?u cho các nhà máy ch? bi?n gi?y, du?ng, b?t mì, th?c an gia súc và xu?t kh?u.
H? sinh thái núi dá vôi
H? sinh thái chuyên canh cà phê
3.2. Các HST d?t ng?p nu?c:
Công u?c Ramsar d?nh nghia: “ Ð?t ng?p nu?c là nh?ng vùng d?m l?y, than bùn ho?c vùng nu?c b?t k? là t? nhiên hay nhân t?o, thu?ng xuyên hay t?m th?i, có nu?c ch?y hay nu?c t?, là nu?c ng?t, nu?c l? hay nu?c bi?n k? c? nh?ng vùng nu?c bi?n có d? sâu không quá 6 mét khi tri?u th?p”
Ð?t ng?p nu?c (ÐNN) Vi?t Nam r?t da d?ng v? lo?i hình và HST, thu?c 2 nhóm ÐNN: ÐNN n?i d?a, ÐNN ven bi?n. Trong dó có m?t s? ki?u có tính ÐDSH cao.
1. Ki?u r?ng tràm: Phát tri?n trên d?t than bùn ? d?ng b?ng sông Mê Kông (? U Minh, Ð?ng Tháp Mu?i, T? Giác Long Xuyên). Có th? tru?c dây dã du?c th?y ? d?ng b?ng sông H?ng trên d?t chua phèn ng?p úng thu?ng xuyên ho?c d?nh k?. Nh?ng khu r?ng này dã t? thay th? b?ng r?ng th? sinh và nh?ng khu r?ng trên d?m l?y than bùn dã tr? nên phong phú hon do nh?ng ch?i non m?i m?c lên trên g?c cây c?a nh?ng khu r?ng già c?i .
2. R?n san hô: ? Vi?t Nam, r?n san hô phân b? r?i rác su?t c? khu v?c ven bi?n, v?i s? gia tang da d?ng loài v? co c?u và lo?i hình t? B?c xu?ng Nam. K?t c?u c?a các r?n san hô cung r?t da d?ng bao g?m các r?n san hô d?ng b?, bãi ph?ng và các du?ng c?n (Stoddard, 1978).
Các r?n san hô d?ng b? r?t ph? bi?n và d?c trung b?i chi?u r?ng nh?, san hô r?t da d?ng, th?m san hô tuong d?i th?p, phát tri?n nh?ng d?nh cao 4,8m và sâu t?i da kho?ng 15m (Võ Si Tu?n, 1993 a; Võ Si Tu?n và Ðào Tan Ho, 1991). Các r?n san hô d?ng du?ng ch?n phân b? ? b? bi?n Phú Yên và Khánh Hoà có d? che ph? l?n và tính da d?ng cao.
Các r?n san hô d?ng bãi ph?ng thì h?n ch? ? nh?ng b? n?a chìm n?a n?i t?i V?nh Nha Trang và g?n bán d?o Cam Ranh (Võ Si Tu?n, 1993). Qu?n d?o Tru?ng Sa thu?c t?nh Khánh Hoà cách b? bi?n chính Ðông Nam 400km và tr?i dài 5 vi d?. Hai d?ng san hô t?i qu?n d?o Tru?ng Sa là d?o san hô vòng và bãi r?ng, có d? sâu t?i da 4m v?i các d?nh t? 5 -10m. Các d?o san hô vòng có du?ng kính t?i 50m bao quanh hàng tram mét san hô có d? che ph? và da d?ng cao. HST c?a các r?n san hô r?t phong phú v?i vô s? các loài cá, nhuy?n th?, các t?o, n?m và d?ng v?t bi?n.
3. HST c?a sông, d?ng b?ng châu th? sông và c?a các con sông d?ng d?m phá: Có 3 d?ng c?a sông r?i rác kh?p vùng b? bi?n Vi?t Nam: C?a sông, châu th? và c?a sông d?ng d?m phá.
a. C?a sông: C?a sông du?c d?c trung b?i t? l? l?ng bùn du?i t? l? b?i d?p ven sông b? tác d?ng r?t l?n b?i thu? tri?u. Vì v?y, xói mòn l?n thu?ng x?y ra ? c?a sông, d?c bi?t ? vùng có thu? tri?u cao nhu 4,5-5,0m t?i Tiên Yên - Hà C?i (Qu?ng Ninh), 4,2-4,3m t?i B?ch Ð?ng (H?i Phòng) và 3-4m t?i Ð?ng Nai, TP. H? Chí Minh. Ð? m?n trung bình c?a nu?c và t? l? th?m bùn t? 5-10ppm và t?p trung trong mùa mua dao d?ng t? 20-100g/m3. T?i các d?m l?y thu? tri?u c?a sông, r?ng ng?p m?n, cây du?c chi?m h?u phát tri?n t?t. T?o, c? bi?n, các loài không xuong s?ng, phù du, d?c bi?t tr?ng tôm cung r?t phong phú. Ngoài là h? ch?a quan tr?ng các loài thu? sinh, c?a sông cung là du?ng giao thông du?ng thu? quan tr?ng và là b? l?c ô nhi?m.
b. Ð?ng b?ng châu th? sông: Ð?ng b?ng châu th? sông du?c d?c trung b?i nh?ng bãi ph?ng b? ng?p úng và s? b?i d?p ven bi?n, v?i t?c d? thu?ng là 3-6cm/nam chi?u cao và hàng ch?c mét chi?u r?ng. Không gi?ng vùng c?a sông b? di?u ch? b?i thu? tri?u, các di?u ki?n tích c?c c?a châu th? sông là nh?ng bãi r?ng d?c sông. Môi tru?ng nu?c l? và bùn d? nâu ch?a nhi?u s?t và mangan và ôxy hoá cao giúp cho vi?c phát tri?n r?ng du?c ng?p m?n. Tôm là m?t ngu?n tài nguyên quan tr?ng c?a c? Sông H?ng và sông Mê Kông.
c. C?a sông d?ng d?m phá: Ð?c trung b?i các d?i cát làm b?c ch?n, do quá trình d?t du?c d? cân b?ng gi?a các ho?t d?ng c?a sông và bi?n t?o nên nh?ng d?m phá. Nh?ng lo?i này ch? th?y d?c b? bi?n mi?n trung t? Thanh Hoá d?n Bình Thu?n. Trong mùa khô, nu?c sông tràn lên r?t nh?, m?c d? bùn và giàu dinh du?ng cung th?p. Trong mùa mua, m?c nu?c t?i c?a sông d?ng d?m phá cao do nu?c t? sông ng?p lên làm cho c?a sông r?ng ra và th?m chí phá v? b?c ch?n d?m phá. Th?m th?c v?t t?i c?a sông d?ng d?m phá r?t m?ng và thu?ng g?m d?a nu?c (Nippa fruticans) t?i nh?ng noi m?c thu? tri?u cao và c? bi?n (Phyllospadix) ? nh?ng noi m?c thu? tri?u th?p. Các ngu?n thu? sinh t?i c?a sông d?ng d?m phá r?t nghèo và thay d?i theo mùa. Cá, tôm và cua là nh?ng s?n ph?m chính.
4. Các HST d?m phá ven bi?n: Các d?m phá ven bi?n d?c trung chi?m 5% chi?u dài du?ng b? bi?n và ch? xu?t hi?n ? vùng mi?n trung t? Hu? d?n Phan Rang (Ninh Thu?n), noi cung c?p nhi?u cá và m?c tri?u th?p (0,5-2,5m). Nh?ng d?m phá này, di?n tích t? 280-21.600ha, du?c khép l?i b?i nh?ng b?c ch?n cát t? 2-25m chi?u cao ho?c các d?n cát và thông v?i bi?n b?i các v?nh nh? chi?u r?ng thay d?i tu? theo mùa.
Các di?u ki?n thu? van, các d?c tính sinh h?c và mô hình s? d?ng tài nguyên c?a nh?ng d?m phá này ph? thu?c nhi?u vào m?c nu?c ng?t và giao luu v?i bi?n. Thu?ng có dao d?ng nu?c m?n trên b? m?t theo mùa t?i các d?m Ô Loan, thu? tri?u và Ð?m Nai gi?a Phú Yên và Ninh Thu?n, noi mà lu?ng
mua do du?c hàng nam tuong d?i (th?p ch? kho?ng 700mm/nam).
Trong khi ba d?m này có các c?ng d?ng sinh v?t gi?ng nhu các c?ng d?ng ? bi?n, các d?m An Khê và Trà O l?i có d?c trung c?a các c?ng d?ng nu?c l? trong mùa mua khi các t?m ch?n thu?ng b? ng?p và du?c d?c trung b?i các c?ng d?ng nu?c l? trong mùa khô. ? các HST d?m phá ven bi?n thu?ng có các loài nu?c l? trong mùa mua và các loài trong môi tru?ng nu?c m?n n?i trong mùa khô.
Các d?m phá ven bi?n là các HST có hi?u qu? do m?c d? dinh du?ng c?a chúng còn cao hon c? các HST bi?n cùng lo?i, th?m chí c? trong mùa khô. Cá, tôm, cua, nhuy?n th? hai v? c?ng thu?ng du?c khai thác.
5. Các HST bãi l?y thu? tri?u: Nh?ng bãi l?y ch? y?u phân b? d?c bi?n phía b?c t? Móng Cái phía b?c Qu?ng Ninh t?i Thanh Hoá, và ? phía nam t? Vung Tàu t?i Kiên Giang ? mi?n Trung, có r?t ít bãi l?y thu? tri?u. T?ng di?n tích c?a các bãi l?y thu? tri?u kho?ng 300.000ha, 70% di?n tích có r?ng ng?p m?n (g?n 100 loài) và c? bi?n. H?u h?t các bãi l?y thu? tri?u ? d?ng b?ng châu th? sông H?ng và sông Mê Kông tr?i dài ra bi?n t? nh?ng khu r?ng ng?p m?n.
B?ng 2.4. Phân b? trên toàn qu?c bãi l?y thu? tri?u và r?ng ng?p m?n
Khu v?c
Di?n tích (ha)
Bãi l?y thu? tri?u
R?ng ng?p m?n t? nhiên
R?ng ng?p m?n tr?ng l?i
Móng Cái-Thanh Hoá
74.520
46.400
4.200
Thanh Hoá-Vung Tàu
18.000
14.300
-
Vung Tàu-Kiên Giang
207.480
191.800
42.450
S? da d?ng v? HST d?t ng?p nu?c còn du?c th? hi?n ? các HST ao h?, sông su?i nu?c ng?t phân b? h?u kh?p các vùng trên toàn lãnh th? nu?c ta. Nh?ng HST này có thành ph?n loài th?c v?t tuong d?i don gi?n v?i các loài th?c v?t phù du nhu: t?o, rong, rêu, l?c bình, c? lác,… nhung dem l?i nhi?u ngu?n l?i v? thu? s?n, nang lu?ng, d?c bi?t là ki?n t?o nên c?nh quan cho môi tru?ng s?ng, t?o ra noi ngh? du?ng, du l?ch và di?u hoà khí h?u.
4. Ða d?ng các vùng d?a lý sinh h?c.
- Vi?c phân chia các vùng d?a lý sinh h?c (Ðon v? d?a lý sinh h?c - Biounit) ? các qu?c gia trên th? gi?i d?u d?a vào các y?u t? sau:
1. Y?u t? d?a hình,
2. Y?u t? khí h?u,
3. Y?u t? phân b? d?a lý,
4. Tính thích nghi c?a don v? loài,
5. S? phân b? c?a các th?m th?c v?t,
6. S? phân b? c?a các nhóm ho?c l?p d?ng v?t.
7. S? khác nhau v? t? h?p loài và các gi?i h?n phân b? c?a các loài ch? th?
Trong dó, y?u t? th? b?y du?c coi là y?u t? co b?n nh?t d?i v?i vi?c phân chia các vùng d?a lý sinh v?t.
- Vi?t Nam cung du?c coi là m?t trong nh?ng nu?c có s? da d?ng cao v? vùng d?a lý sinh h?c. Can c? vào các y?u t? trên, các nhà sinh v?t Vi?t Nam (Thái Van Tr?ng, Ðào Van Ti?n, Võ Quí, Ð?ng Ng?c Thanh, Mai Ðình Yên, Cao Van Sung, Ð?ng Huy Hu?nh, Tr?n Kiên, Phan K? L?c...) dã chia Vi?t Nam thành 5 vùng d?a lý sinh h?c nhu sau:
1. Vùng d?a lý sinh h?c Ðông B?c
2. Vùng d?a lý sinh h?c Tây B?c
3. Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B?
4. Vùng d?a lý sinh h?c Nam Trung B? và Tây Nguyên
5. Vùng d?a lý sinh h?c Ðông Nam B?
- Khi nghiên c?u v? các vùng d?a lý sinh h?c Vi?t Nam nam 1995, Ti?n si Jorhn Mackinnon dã chia vùng lãnh th? d?t li?n c?a nu?c ta thành các don v? sinh h?c nh? hon bao g?m:
1. Vùng d?a lý sinh h?c Ðông B?c,
2. Vùng d?a lý sinh h?c Hoàng Liên Son,
3. Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung tâm Ðông Duong,
4. Vùng d?a lý sinh h?c Châu th? Sông H?ng,
5. Vùng d?a lý sinh h?c Nam Trung tâm Ðông Duong,
6. Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B?,
7. Vùng d?a lý sinh h?c Nam Trung B?,
8. Vùng d?a lý sinh h?c Tây Nguyên,
9. Vùng d?a lý sinh h?c cao nguyên Ðà L?t,
10. Vùng d?a lý sinh h?c Châu th? sông C?u Long.
- Theo Mackinnon thì các v?t c?n t? nhiên dã t?o nên s? hình thành các trung tâm ÐDSH c?a Vi?t Nam và Ðông Duong.
+ Th? nh?t, dãy núi chính Tru?ng Son nhu m?t barie ngan 2 vùng r?ng ?m hon ? Mi?n Ðông và khô hon ? Mi?n Tây, noi thu?c vùng d?a lý sinh h?c luu v?c sông Mê Kông. Nh?ng núi cao ? dây ch?a d?ng nhi?u loài và phân loài d?c h?u và là noi có th? du?c phân chia nh? hon thành 2 don v? d?a sinh h?c ph? là Cao nguyên Ðà L?t và Trung tâm Tây Nguyên. Vùng d?ng b?ng châu th? sông Mê Kông v?n còn nh?ng nét d?c thù v? phuong di?n sinh h?c tr?i t? nh?ng vùng d?i núi ra t?n phía dông.
+ M?t y?u t? t? nhiên khác du?c xem xét là dèo B?ch Mã-H?i Vân, dèo này chia khu h? nhi?t d?i Nam Trung B? ra kh?i vùng c?n nhi?t d?i B?c Trung B?. Ðèo H?i Vân t?o nên m?t don v? khí h?u và ph?n ánh qua s? phân b? v? các loài th?c v?t và d?ng v?t..
VD: Bò xám (Bos sauveli), Bò r?ng (Bos javanicus), Huou Cà toong (Cervus eldi), Kh? duôi dài (Macaca fascicularis)... ch? phân b? trong các don v? d?a lý sinh v?t phía Nam B?ch Mã-H?i Vân ho?c các phân loài c?a loài Vo?c den (Trachypithecus francoisi), Vo?c mui h?ch (Rhinopithecus avunculus), Kh? m?c (Macaca assamensis) ch? phân b? ? phía B?c B?ch Mã-H?i Vân.
+ B?c Vi?t Nam có nhi?u don v? d?a sinh h?c khác nhau du?c phân cách b?i các con sông. S? phân b? c?a các d?ng thú Linh tru?ng d?c h?u và m?t s? loài chim dã nói lên t?m quan tr?ng c?a các con sông này nhu ranh gi?i cho các loài d?ng v?t.
+ Cu?i cùng, vùng núi thu?c dãy Hoàng Liên Son ? Tây B?c Vi?t Nam, nó du?c coi là m?t don v? d?c thù n?i v?i dãy Hengduan Trung Qu?c d?n phía Ðông dãy Himalaya. Nh?ng dãy núi này cao hon dãy núi còn l?i c?a Vi?t Nam và th?c s? có s? khác bi?t v? th?c v?t và d?ng v?t.
S? phân chia này không hoàn toàn gi?ng s? phân chia các vùng d?a lý sinh v?t Vi?t Nam mà các nhà khoa h?c nu?c ta dã chia m?c dù vi?c phân chia các vùng d?a lý sinh v?t d?u d?a vào s? phân b? khác nhau c?a th?m th?c v?t, các loµi th?c v?t, d?ng v?t mang tính ch? th?. Khó có th? nêu lý do t?i sao và co s? nào dúng vì các nghiên c?u và s? li?u thu du?c v? sinh v?t ? nu?c ta còn quá nghèo. Tuy nhiên nh?ng th?c t? t? nhiên cung có th? giúp ta d? dàng nh?n th?y.
Ví d?: Dãy B?ch Mã-H?i Vân là chi?c barie t? nhiên ngan chia s? phân b? c?a nhi?u loài th?c v?t và d?ng v?t gi?a hai mi?n B?c và Nam, d?c bi?t là các loài thú. (Nhu VD trên).
Tuy nhiên, vi?c phân chia các vùng d?a lý sinh h?c ch? mang tính tuong
d?i b?i vì các loài sinh v?t luôn có kh? nang phát tán và di cu, nh?t là trong nh?ng nam g?n dây, khi môi tru?ng s?ng b? tác d?ng và có s? thay d?i l?n, tính ch?t ch? th? c?a các loài dôi lúc dã tr? nên m? nh?t.
V?i vi?c phân chia các vùng d?a lý sinh h?c nhu dã nêu trên th? hi?n rõ tính phong phú c?a ÐDSH trong các HST trên c?n và các th?y v?c ? Vi?t Nam. Các nghiên c?u cung dã xác d?nh ? Vi?t Nam hi?n có 4 trung tâm ÐDSH chính là: Hoàng Liên Son, B?c Tru?ng Son, Tây Nguyên và Ðông Nam B?.
Chúng ta s? tìm hi?u tính ch? th? c?a các loài sinh v?t ? các vùng d?a lý sinh h?c khác nhau c?a Vi?t Nam.
4.1. Vùng d?a lý sinh h?c Ðông B?c.
- Vùng Ðông B?c có d?a hình ch? y?u là d?i núi th?p xen nhi?u thung lung và d?ng b?ng.
+ Trong th?i k? v?n d?ng t?o son sau cùng, vùng này du?c nâng cao lên thêm song không có ng?n núi nào d?t 2000m (kho?ng 1000-1500m) và có c?u trúc tuong d?i d?ng nh?t.
+ Ði?u d?c bi?t ? dây là: Hu?ng núi vùng Ðông B?c có hình nan qu?t m? r?ng ? ph?n phía B?c, d?u qui t? vào núi Tam Ð?o. Các nan qu?t dó là các cánh cung sông Gâm, Ngân Son, B?c Son và cánh cung Ðông Tri?u.
+ C?u t?o d?a hình núi này dã ph?n nào c?n tr? s? xâm nh?p c?a gió Ðông Nam nhung l?i t?o thu?n l?i cho s? xâm nh?p c?a gió mùa Ðông B?c.
- V?i nh?ng d?c di?m d?a hình trên nên mùa l?nh ? vùng này kéo dài, vành dai á nhi?t d?i h? xu?ng th?p (kho?ng 500-600m).
- Vùng này n?i ti?ng v?i nh?ng c?nh quan d?p: V?nh H? Long, qu?n d?o Cát Bà, Ð?ng Tam Thanh, Can c? d?a B?c Son, Tam Ð?o, H? Ba B?...
- Ngu?n tài nguyên:
+ Các lo?i th?c v?t quí nhu: Lim, Nghi?n, Trai lí, Hoàng dàn, Táu m?t.
+ H? d?ng v?t: Nhi?u loài quí ch? th?y phân b? ? dây nhu: Huou x?, Th? r?ng Trung Qu?c, Vo?c d?u tr?ng, Cá cóc Tam Ð?o, ?ch M?u Son.
4.2. Vùng d?a lý sinh h?c Hoàng Liên Son.
- Ð?a hình: Có nhi?u di?m khác v?i vùng Ðông B?c và g?m c? vùng núi cao và vùng núi th?p.
+ Vùng núi cao g?m ph?n kéo dài c?a kh?i n?n Vân Nam – T? Xuyên Trung Qu?c nhu dãy Hoàng Liên v?i d?nh Fansipan 3142m
+ Vùng núi th?p là các dãy núi và cao nguyên thu?c t?nh Hà Giang, Tuyên Quang, Yên Bái, ph?n d?t phía Tây B?c c?a Hà Tây và Ðông B?c c?a Hoà Bình.
- Vùng này có d?c di?m khí h?u mang tính h?n h?p gi?a vùng Ðông B?c và vùng Tây B?c.
- Ngu?n tài nguyên: Ð?c trung vùng là các d?c s?n và cây thu?c nhu N?m huong, M?c nhi, Th?o qu?, Qu?. V? d?ng v?t: g?p m?t s? loài ch? phân b? ? vùng này nhu Vo?c mui h?ch, Th?n l?n tai Ba vì (Tropidophorus baviensis), R?n bình mui Sapa (Pararhadopsis chapaensis), Ran Khi?m (Oligodon lacroixi).
4.3. Vùng d?a lý sinh h?c Tây B?c.
- Theo Mackinon: Thì vùng này n?m trong vùng B?c Trung tâm Ðông Duong. Các nhà sinh h?c Vi?t Nam g?i dó là vùng d?a lý sinh h?c Tây B?c và bao g?m ch? y?u lãnh th? các t?nh: Lai Châu, Son La cùng ph?n phía Tây Nam t?nh Hoà Bình, phía Tây t?nh Ninh Bình và phía Tây t?nh Thanh Hoá
- Ð?a hình vùng d?a lý sinh h?c này khá ph?c t?p, nhi?u núi cao, cao nguyên và nhi?u thung lung hi?m tr?. Các dãy nui cao ch?y vòng quanh t?o nên vùng này nhu m?t lòng ch?o.
- Ð?c di?m c?a d?a hình dã có ?nh hu?ng nhi?u và làm ph?c t?p thêm tính ch?t khí h?u c?a vùng Tây B?c.
- Ngu?n tài nguyên: Tài nguyên sinh v?t xua r?t n?i ti?ng b?i nh?ng khu r?ng r?ng b?t ngàn và uu th? là nh?ng qu?n th? Thông lông gà, Du sam, Tô h?p Ði?n Biên; Ð?ng v?t ch? th? c?a vùng này là các lo?i Vo?c xám, Vo?c mông tr?ng, Vu?n den tuy?n, Ga lôi beli, Khu?u mào...
4.4. Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B?
- Vi?c phân chia vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B? r?t khác nhau, ngay c? các nhà khoa h?c Vi?t Nam (tham kh?o giáo trình). M?c dù các ý ki?n còn phân tán ít nhi?u nhung cái chung nh?t v?n coi sông C? là m?t ranh gi?i t? nhiên dáng quan tâm và vùng d?t t? Nam sông C? d?n Th?a Thiên Hu? có nhi?u d?c di?m r?t riêng – ta ch?p nh?n dó là vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B?.
- Ð?a hình: S? v?n d?ng c?a d?a máng Tru?ng Son dã hình thành nên dãy Tru?ng Son ch?y song song v?i bi?n dã không t?o thu?n l?i cho vi?c hình thành các châu th? r?ng l?n nhu ? vùng d?ng b?ng sông H?ng ? vùng Ðông B?c.
+ Ph?n l?n di?n tích vùng này là núi th?p.
+ Núi cao có các d?nh Pu Lai Leng (2711m), Rào C? (2286m) n?m trên du?ng biên gi?i Vi?t – Lào.
+ Do có s? phân c?t m?nh, do tính không d?i x?ng c?a dãy Tru?ng Son d?a hình vùng này có d? d?c l?n, nhi?u dèo cao.
- Khí h?u cung có nhi?u nét d?c trung v?i lu?ng mua hàng nam l?n, nhi?t d? bình quân hàng nam cao và mùa hè có gió Tây (gió Lào) khô nóng.
- Ngu?n tài nguyên: Tuy có b? ngang h?p nhung nh?ng d?c di?m d?a hình, khí h?u c?a vùng dã t?o nên tính da d?ng và phong phú c?a tài nguyên sinh v?t ? dây.
+ Ð?n nay, vùng này v?n còn là noi ch?a nhi?u bí ?n, d?c bi?t là h? d?ng v?t: Ba loài thú m?i phát hi?n trong th?p k? 90 là Sao la (Pseudoryx nghetinhensis), Mang l?n (Megamuntiacus vuquangensis) và Mang Tru?ng Son (Caninmutiacus truongsonensis) d?u ? vùng này và nhi?u loài d?c h?u khác ch? phân b? ? dây nhu Vo?c gáy tr?ng, Gà Lôi lam duôi tr?ng, Gà lôi lam mào tr?ng, Gà lôi lam mào den. Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B? là noi có nhi?u y?u t? d?c h?u nh?t Vi?t Nam.
Vùng d?a lý sinh h?c B?c Trung B? du?c coi là vùng có t?m quan tr?ng l?n d?i v?i ho?t d?ng b?o t?n ÐDSH ? Vi?t Nam.
4.5.Vùng d?a lý sinh h?c Nam Trung B? và Tây Nguyên.
- Ðèo H?i Vân n?i lên nhu m?t chi?c barie t? nhiên phân cách don v? d?a lý sinh h?c vùng B?c Trung B? – noi có khí h?u c?n nhi?t d?i và Nam Trung B? – noi có khí h?u nhi?t d?i. Vùng Nam Trung B? và Tây Nguyên du?c hình thành do s? v?n d?ng c?a d?a kh?i Kon Tum, m?t b? ph?n c?a d?a kh?i Indonesia bao g?m c? d?t dai c?a vùng H? Lào, Campuchia và Thái Lan.
- Ð?a hình: Vùng này nam trên c? 2 su?n Ðông và Tây c?a dãy Tru?ng Son.
+ Vùng phía Ðông c?a dãy Tru?ng Son ch? y?u là núi và d?i v?i vài d?nh cao n?m ? phía Tây (Ng?c Linh 2598m).
Khí h?u: Mang tính nhi?t d?i di?n hình
+ Vùng phía Tây dãy Tru?ng Son tu? thu?c kh?i c? Kon Tum nhung du?c tr? hoá trong quá trình tân ki?n t?o và tuong d?i b?ng ph?ng nh? s? phun trào c?a nham th?ch núi l?a.
Khí h?u du?c chia thành 2 mùa: Mùa mua (t? tháng 5 d?n cu?i tháng 10), mùa khô (t? tháng 11 d?n tháng 4).
- Ngu?n tài nguyên: H? th?c d?ng v?t d?c trung có quan h? g?n gui v?i nhóm th?c v?t ?n Ð? – Mã Lai mang tính nhi?t d?i.
+ Th?c v?t d?c trung là các loài cây h? D?u (Dipterocarpaceae).
+ Ð?ng v?t d?c trung là các loài thú l?n thu?c b?n Gu?c ch?n (Trâu r?ng, Bò r?ng, Bò xám, Huou cà toong, Huou vàng, Chó sói nh?...)
Nhu v?y, tài nguyên sinh v?t c?a vùng này có giá tr? kinh t? cao vì sinh kh?i c?a chúng r?t l?n.
4.6.Vùng d?a lý sinh h?c Ðông Nam B? (Nam Trung tâm Ðông Duong).
- Th?c ch?t, dây là vùng c?c Nam c?a vùng Tây Nguyên và du?c hình thành trên co s? v?n d?ng t?o son c?a Kh?i n?n Kon Tum cùng v?i s? xu?t hi?n c?a l?p phù sa c?.
- Ð?a hình: Ít d?c nhung du?c nâng cao ? ph?n phía B?c do s? phun trào c?a các núi l?a và t?o nên các cao nguyên Di Linh, Ðà L?t, Langbian và nghiêng d?n v? phía Ðông Nam hình thành khu d?ng b?ng di?n hình.
- Khí h?u nhi?t d?i (g?m 2 mùa mua và khô).
- Tài nguyên sinh v?t: Do di?u ki?n d?a hình tuong d?i b?ng ph?ng, khí h?u nhi?t d?i nên tài nguyên sinh v?t tuy không da d?ng v? loài nhung tr? lu?ng qu?n th? các loài l?i r?t cao.
+ H? th?c v?t có nhi?u loài quí nhu C?m lai, Tr?c, Thông hai lá.
+ H? d?ng v?t dáng chú ý có Tê giác m?t s?ng, ngoài ra còn các loài thú l?n khác nhu: Voi, H?, Bò Tót. Cao nguyên Ðà L?t là n?i có nhi?u loài th?c v?t, d?ng v?t d?c h?u hi?n dang du?c các nhà khoa h?c quan tâm.
4.7.Vùng d?a lý sinh h?c Nam B?.
- Vùng này du?c hình thành do s? b?i d?p phù sa c?a sông Mê Kông trong su?t m?t quá trình d?a ch?t lâu dài.
- M?c dù n?m trong vành dai khí h?u nhi?t d?i trên m?t d?a hình b?ng ph?ng nhung tính ÐDSH th?p vì con ngu?i sinh s?ng t? lâu d?i.
+ R?ng ch? y?u là r?ng ng?p m?n v?i don di?u v? loài.
Ði?u dáng chú ý d?i v?i vùng này là s? phong phú c?a các sân chim nhu sân chim Chà là, Vinh Thành, Ng?c Hi?n, Tam Nông..., và các d?m roi.
+ H? d?ng v?t ? dây dáng chú ý có loài S?u c? tr?i (? sân chim Tam Nông - Ð?ng Tháp), Cò qu?m cánh xanh và m?t s? loài chim nu?c (? nhi?u sân chim) là loài hi?n dang du?c th? gi?i quan tâm b?o t?n.
CHUONG III
S? SUY THOÁI ÐA D?NG SINH H?C VÀ V?N Ð? B?O T?N
ÐA D?NG SINH H?C
1. Suy thoái da d?ng sinh h?c.
- Khái ni?m: Suy thoái ÐDSH có th? hi?u là s? suy gi?m tính da d?ng, bao g?m s? suy gi?m loài, ngu?n gen và HST, t? dó làm suy gi?m giá tr?, ch?c nang c?a ÐDSH. S? suy thoái ÐDSH du?c th? hi?n ? các m?t:
Ø H? sinh thái b? bi?n d?i
Ø M?t loài
Ø M?t da d?ng di truy?n
M?t loài, s? xói mòn di truy?n, s? du nh?p xâm l?n c?a các loài sinh v?t l?, s? suy thoái các HST t? nhiên, nh?t là r?ng nhi?t d?i dang di?n ra m?t cách nhanh chóng chua t?ng có mà nguyên nhân ch? y?u là do tác d?ng c?a con ngu?i.
M?t qu?n xã sinh v?t, HST có th? b? suy thoái trong m?t vùng, song n?u t?t c? các loài nguyên b?n v?n còn s?ng sót thì qu?n xã và HST dó v?n còn ti?m nang ph?c h?i. Tuong t?, da d?ng di truy?n s? gi?m khi kích thu?c qu?n th? b? gi?m, nhung loài v?n có kh? nang tái t?o l?i s? da d?ng di truy?n nh? d?t bi?n, tái t? h?p.
Loài b? tuy?t ch?ng thì nh?ng thông tin di truy?n ch?a trong b? máy di truy?n c?a loài s? m?t di, loài dó khó có kh? nang d? ph?c h?i và con ngu?i s? khó còn co h?i d? nh?n bi?t ti?m nang c?a loài dó.
1.1. Suy thoái da d?ng sinh h?c trên th? gi?i.
Cùng v?i nh?ng bi?n c? v? l?ch s?, v? kinh t? xã h?i, ÐDSH trên toàn c?u dã và dang b? suy thoái nghiêm tr?ng. M?t trong nh?ng d?u hi?u quan tr?ng nh?t c?a s? suy thoái ÐDSH là s? tuy?t ch?ng loài do môi tru?ng s?ng b? t?n h?i.
1.1.1. S? tuy?t ch?ng.
• Khái ni?m “tuy?t ch?ng” có nhi?u nghia khác nhau.
+ M?t loài b? coi là tuy?t ch?ng khi không còn m?t cá th? nào c?a loài dó còn s?ng sót ? b?t k? dâu trên th? gi?i. Ví d?: loài chim hót Vermivora bachmanii, cá th? cu?i cùng c?a loài này du?c nhìn th?y trong nh?ng nam c?a th?p k? 60.
+ Loài mà ch? còn m?t s? cá th? còn sót l?i nh? s? cham sóc, nuôi tr?ng c?a con ngu?i thì du?c coi là dã b? tuy?t ch?ng trong thiên nhiên hoang dã. Ví d?: loài Huou sao (Cervus nippon) dã b? tuy?t ch?ng trong thiên nhiên hoang dã ? Vi?t Nam nhung v?n s?ng bình thu?ng trong di?u ki?n nuôi nh?t ? Hà Tinh, Ngh? An...
C? hai loài v?a nêu cung du?c coi là tuy?t ch?ng trên ph?m vi toàn c?u.
+ M?t loài du?c coi là tuy?t ch?ng c?c b? n?u nhu nó không còn s?ng sót t?i nh?ng noi chúng dã t?ng s?ng, nhung ngu?i ta v?n tìm th?y chúng t?i nh?ng noi khác trong thiên nhiên.
+ M?t s? nhà sinh thái h?c s? d?ng c?m t? “loài b? tuy?t ch?ng v? phuong di?n sinh thái h?c”, di?u dó có nghia là s? lu?ng loài còn l?i ít d?n m?c ?nh hu?ng c?a nó không còn ý nghia d?n nh?ng loài khác trong qu?n xã. Ví d?: Loài H? (Panthera tigris) hi?n nay b? tuy?t ch?ng v? phuong di?n sinh thái h?c, di?u này có nghia là s? lu?ng H? hi?n còn trong thiên nhiên r?t ít và tác d?ng c?a chúng d?n qu?n th? d?ng v?t m?i là không dáng k?.
• Ngoài ra, trong nghiên c?u ÐDSH còn g?i m?t hi?n tu?ng khác, dó là "cái ch?t dang s?ng". Khi qu?n th? c?a loài có s? lu?ng cá th? du?i m?c báo d?ng, nhi?u kh? nang loài s? b? tuy?t ch?ng. Ðó là tru?ng h?p c?a nh?ng qu?n th? hay dàn d?ng v?t ch? co b?n là còn con cái, còn con d?c luôn là d?i tu?ng b? san b?n (Voi ch?ng h?n). V? phuong di?n chuyên môn các loài chua b? tuy?t ch?ng n?u nhu m?t vài cá th? c?a loài v?n còn s?ng, nhung lúc này qu?n th? không ti?p t?c sinh s?n m?t cách bình thu?ng và s? s?ng sót cung ch? gi?i h?n trong vòng d?i c?a nh?ng cá th? dó. Ví d? Rùa H? Guom.
• S? s?ng xu?t hi?n cách dây 3 - 4 t? nam và tính ph?c t?p c?a s? s?ng b?t d?u tang d?n t? d?u th? k? Cambri (cách ngày nay kho?ng 600 tri?u nam). Cùng v?i s? tang tính ÐDSH là s? tuy?t ch?ng b?t d?u xu?t hi?n. Trong giai do?n t? k? Cambri d?n nay, các nhà c? sinh h?c cho r?ng có ít nh?t 5 l?n b? tuy?t ch?ng hàng lo?t:
+ Tuy?t ch?ng l?n th? nh?t di?n ra vào cu?i k? Ordovic (cách dây kho?ng 450 tri?u nam), kho?ng 12% các h? d?ng v?t bi?n và 60% s? loài d?ng th?c v?t b? tuy?t ch?ng.
+ Tuy?t ch?ng l?n th? hai di?n ra vào cu?i k? Devon (cách dây kho?ng 365 tri?u nam) và kéo dài kho?ng 7 tri?u nam dã gây lên s? bi?n m?t c?a 60% t?ng s? loài còn l?i sau l?n tuy?t ch?ng l?n th? nh?t.
+ Tuy?t ch?ng l?n th? ba là nghiêm tr?ng nh?t kéo dài kho?ng 1 tri?u nam di?n ra vào k? Pecmi (cách dây kho?ng 245 tri?u nam) dã xoá s? 54% s? h? và kho?ng 77 - 96% s? loài d?ng v?t bi?n, 2/3 s? loài bò sát, ?ch nhái và 30% s? b? côn trùng.
+ Tuy?t ch?ng l?n th? tu x?y ra vào cu?i k? Triat (cách dây kho?ng 210 tri?u nam) v?i kho?ng 20% s? loài sinh v?t trên trái d?t b? tiêu di?t.
Hai d?t tuy?t ch?ng ba và b?n quá g?n nhau vì v?y quá trình ph?c h?i l?i hoàn toàn ph?i m?t 100 tri?u nam (Wilson, 1992).
+ Tuy?t ch?ng l?n th? nam di?n ra vào cu?i k? Cretaceus và d?u k? Tertiary (cách dây kho?ng 65 tri?u nam). Ðây du?c coi là l?n tuy?t ch?ng n?i ti?ng nh?t. Ngoài các loài th?n l?n kh?ng l?, hon m?t n?a loài bò sát và m?t n?a loài s?ng ? bi?n dã b? tuy?t ch?ng.
• Theo Wilson (1992) thì ngoài nguyên nhân do thiên th?ch ? l?n tuy?t ch?ng th? nam và m?t ph?n do núi l?a phun trào ? l?n th? ba, s? tuy?t ch?ng còn l?i là do hi?n tu?ng bang hà toàn c?u.
• D?a trên co s? các b?ng ch?ng c? th?, các nhà khoa h?c dã nêu r?ng có 85 loài thú và 113 loài chim dã b? tuy?t ch?ng t? nh?ng nam 1600 (b?ng 3.1), tuong ?ng 2,1% các loài thú và 1,3% các loài chim (Reid & Miller, 1989; Smith et al. 1993).
B?ng 3.1. M?t s? nhóm loài tuy?t ch?ng ghi nh?n t? nam 1600 d?n nay
Nhóm loài d?ng v?t
S? tuy?t ch?ng ghi nh?n du?c
U?c tính s? loài
% S? loài b? tuy?t ch?ng
L?c d?a
Ð?o
Ð?i Duong
T?ng s?
Thú
30
51
4
85
4.000
2,1
Chim
21
92
0
113
9.000
1,3
Bò sát
1
20
0
21
6.300
0,3
?ch nhái
2
0
0
2
4.200
0,05
Cá
22
1
0
23
19.100
0,1
ÐV.k.x.s
49
48
1
98
1.000.000
0,01
Th?c v?t có hoa
245
139
0
384
250.000
0,2
• Trong khi nh?ng con s? ban d?u nêu trên có v? nhu chua ? m?c báo d?ng thì xu hu?ng tuy?t ch?ng tang r?t nhanh t? khi xu?t hi?n xã h?i loài ngu?i, d?c bi?t trong vòng 150 nam tr? l?i dây. T?c d? tuy?t ch?ng d?i v?i các loài thú và chim là kho?ng 1 loài trong 10 nam t?i th?i di?m 1600 - 1700 và tang lên 1 loài/ nam trong kho?ng 1850 - 1950. T?c d? tuy?t ch?ng tang dã cho th?y nh?ng m?i de d?a v?i ÐDSH dã tr? nên nghiêm tr?ng.
• T?c d? tuy?t ch?ng d?c bi?t l?n ? các d?o vì d?o không nh?ng là noi t?p trung các loài d?c h?u mà nó còn b? kh?ng ch? v? m?t không gian. H?u h?t s? tuy?t ch?ng c?a các loài thú, chim, bò sát và ?ch nhái du?c bi?t d?n trong vòng 350 nam tr? l?i dây h?u h?t là s?ng trên d?o và hon 80% các loài th?c v?t d?c h?u trên các d?o hi?n nay d?u dang b? de d?a tuy?t ch?ng.
• Do r?ng nhi?t d?i là noi sinh s?ng c?a ph?n l?n các loài sinh v?t trên th? gi?i nên s? gi?m sút nhanh chóng di?n tích r?ng và n?n phá r?ng còn ti?p t?c cho d?n khi ch? còn l?i các Khu b?o t?n thiên nhiên và Vu?n Qu?c Gia thì kho?ng 2/3 s? loài th?c v?t và chim s? b? tuy?t ch?ng (Simberloff, 1986). Nhi?u nhà khoa h?c d? doán r?ng s? m?t 5-10% s? loài vào nh?ng nam 1990-2020, bình quân m?i ngày m?t di 40-140 loài. Có th? s? b? m?t kho?ng 25% s? loài vào nam 2050.
1.1.2. Nguy co d? b? tuy?t ch?ng.
Khi môi tru?ng b? suy thoái, qu?n th? c?a các loài s? b? gi?m sút v? s? lu?ng, và cu?i cùng m?t s? loài s? b? tuy?t ch?ng. Các nhà sinh thái h?c dã nghiên c?u ki?m ch?ng và th?y r?ng không ph?i t?t c? các loài d?u có nguy co d? b? tuy?t ch?ng gi?ng nhau, ngu?c l?i m?t s? nhóm loài d?c bi?t d? b? tuy?t ch?ng (Gittleman, 1994). Các loài d?c bi?t d? b? tuy?t ch?ng n?m trong nh?ng nhóm sau dây:
Ø Các loài có vùng phân b? d?a lý h?p.
Ø Các loài ch? t?n t?i v?i m?t hay m?t vài qu?n th?.
Ø Các loài có kích thu?c qu?n th? nh?.
Ø Các loài có qu?n th? dang b? suy gi?m v? s? lu?ng.
Ø Các loài có m?t d? qu?n th? th?p.
Ø Các loài c?n có m?t vùng cu trú r?ng l?n.
Ø Các loài có kích thu?c cá th? l?n.
Ø Các loài không có kh? nang di chuy?n t?t.
Ø Các loài di cu theo mùa.
Ø Các loài ít có tính bi?n d? di truy?n (d? thích nghi v?i môi tru?ng s?ng thay d?i).
Ø Các loài dòi h?i nh?ng yêu c?u s?ng d?c trung (ví d? m?c nu?c, loài dòi h?i nhu c?u cao v? dinh du?ng)
Ø Các loài ch? th? cho m?t môi tru?ng ?n d?nh.
Ø Các loài s?ng b?y dàn vinh c?u ho?c t?m th?i.
Ø Các loài là d?i tu?ng khai thác c?a con ngu?i.
1.2. Suy thoái ÐDSH ? Vi?t Nam.
Hi?n nay, Vi?t Nam cung dang trong tình tr?ng chung c?a toàn c?u là ÐDSH b? de d?a và có chi?u hu?ng suy gi?m nghiêm tr?ng.
v Suy thoái v? HST:
S? suy thoái v? HST th? hi?n qua s? suy gi?m di?n tích r?ng.
• R?ng là HST da d?ng nh?t trên trái d?t, nhung hi?n nay r?ng dã và dang b? c?n ki?t. HST r?ng nhi?t d?i tuy r?t phong phú da d?ng nhung cung r?t d? b? m?t cân b?ng; ch? c?n m?t thay d?i do t? nhiên hay do nhân t?o là c? HST s? b? ?nh hu?ng, th?m chí b? suy gi?m nghèo ki?t.
• Trong th?i k? d?u c?a l?ch s?, ngu?i Vi?t Nam t?p trung sinh s?ng ? châu th? sông H?ng, sau dó phát tri?n d?n các vùng khác ? phía dông và vào châu th? sông Mê Kông. Th?i k? này r?ng nu?c ta còn bao ph? h?u kh?p d?t nu?c.
• Th?i k? Pháp thu?c, nhi?u vùng ? mi?n Nam dã b? khai phá d? tr?ng các lo?i cây công nghi?p nhu Cao su, Cà phê, Chè.... Tuy r?ng dã b? khai phá nhung d? che ph? r?ng c?a nu?c ta th?i k? này v?n còn kho?ng 43% (1943)
• Trong th?i gian chi?n tranh, di?n tích r?ng Vi?t Nam b? tàn phá nghiêm tr?ng, kho?ng trên 2 tri?u ha r?ng nhi?t d?i b? tiêu h?y (Võ Quý, 1995). ?nh hu?ng gián ti?p c?a chi?n tranh cung không nh? do m?t ph?n l?n di?n tích r?ng b? khai phá d? s?n xu?t nông nghi?p ph?c v? quân d?i và nhân dân.
• Ð? che ph? c?a r?ng ? Vi?t Nam dã gi?m sút d?n m?c báo d?ng. Di?n tích r?ng toàn qu?c dã gi?m xu?ng r?t nhi?u, nam 1954 r?ng chi?m 43% thì d?n nam 1990 ch? còn 27,8% t?ng di?n tích, trong dó ch? còn 10% là r?ng nguyên th?y.
• Trong vòng 25 nam qua, toàn b? vùng r?ng t? nhiên m?t di hon 5 tri?u ha ? c? vùng cao và vùng ven bi?n, trung bình m?i nam m?t di kho?ng 250.000 ha. Trong m?y nam qua, di?n tích r?ng có chi?u hu?ng tang lên, 28,2% theo th?ng kê d?n nam 2004 thì d? che ph? r?ng toàn qu?c lên d?n 36,7% (b?ng 3.2)
• Ð?n nam 2004, t? l? che ph? c?a r?ng d?t 36,7% du?c coi là t? l? tuong d?i an toàn. Tuy nhiên, ch?t lu?ng c?a r?ng v?n chua du?c c?i thi?n. Ph?n l?n r?ng t? nhiên hi?n nay thu?c nhóm r?ng nghèo, trong khi dó r?ng nguyên sinh ch? còn 0,57 tri?u ha phân b? r?i rác (B? NN&PTNT, 2005). Nh?ng khu r?ng t? nhiên ít b? tác d?ng, còn tuong d?i nguyên sinh và có giá tr? cao v? ÐDSH t?p trung ch? y?u ? các khu r?ng d?c d?ng. R?ng non m?i du?c ph?c h?i chua ?n d?nh, ch?t lu?ng cây g? và tính ÐDSH chua cao. Riêng r?ng tr?ng có di?n tích trên 2 tri?u ha- chi?m 18% di?n tích có r?ng, r?ng tr?ng thu?ng don di?u, tính ÐDSH th?p.
B?ng 3.2. Di?n bi?n v? di?n tích r?ng ? Vi?t Nam (don v? tính: 1.000.000ha)
Nam
1945
1976
1980
1985
1990
1995
1999
2002
2004
T?ngdi?ntích(ha)
14,30
11,16
10,60
9,89
9,17
9,30
10,99
11,78
12,30
R?ng tr?ng (ha)
0,00
0,01
0,42
0,58
0,74
1,05
1,52
1,91
2,21
R?ngt? nhiên(ha)
14,30
11,07
10,18
9,30
8,43
8,25
9,47
9,86
10,89
Ð? che ph? (%)
43,00
33,80
32,10
30,00
27,80
28,20
33,20
35,8
36,7
(ngu?n:Báo cáo hi?n tr?ng môi tru?ng Vi?t Nam, Ph?n Ða d?ng sinh h?c, 2005)
• Vi?t Nam có kho?ng 210.000ha bãi tri?n l?y có r?ng ng?p m?n. Có th? nói dây là sinh c?nh có m?c d? ÐDSH cao, bao g?m g?n 100 loµi cây ng?p m?n, là noi cu trú c?a h?u h?t các loài cá và giáp xác có giá tr? kinh t? (giai do?n con non). S? khai thác quá m?c và b?t h?p lý bãi tri?n l?y nhu ch?t phá r?ng ng?p m?n, d?p dê nuôi tôm,... dã làm gi?m di?n tích HST ki?u này, d?ng th?i gây suy thoái ÐDSH trong h?.
Các HST t? nhiên b? thu h?p làm m?t noi phân b? và cu trú c?a các loài d?ng th?c v?t. Ð?c bi?t các loài quý hi?m có gía tr? kinh t? dã gi?m sút c? v? s? lu?ng l?n ch?t lu?ng. Th?m chí m?t s? loài dang d?ng tru?c nguy co b? tiêu di?t ngay trên m?nh d?t mà chúng dã sinh t?n và phát tri?n.
v Suy thoái v? loài:
• N?u nhu tru?c nh?ng nam 1970, các ki?u r?ng và di?n tích r?ng c?a nu?c ta còn phong phú và da d?ng v?i nhi?u loài th?c v?t b?n d?a và các loài d?ng v?t có kích thu?c l?n ... thì hi?n nay, m?t s? loµi th?c v?t dã suy gi?m và tr? thành ngu?n gen quý hi?m không nh?ng d?i v?i nu?c ta mà còn c? d?i v?i th? gi?i, ví d? nhu các loài: Thông lá d?t (Pinus kremffii), Thông nu?c (Glyptostropus pensilis), Sam d? (Taxus chinensis), Tr?m huong (Aquilaria crassna), Sam bông (Ametlotaxus argotaenia), Bách xanh (Calocedrus macrolepis), C?m lai (Dalbergia oliveri),... Ðó là nh?ng loài g? quý du?c ngành Lâm nghi?p phân h?ng.
• M?t s? loài d?ng v?t l?n trên th?c t? h?u nhu dã b? di?t vong nhu: Tê giác 2 s?ng (Dicerorhynus sumatrensis), Heo vòi (Tapia indicus), Huou sao (Cervus nippon), Trâu r?ng (Bubalus bubalis), Bò xám ( Bos sauveli), Vu?n tay tr?ng (Hylobates lar), C?y nu?c (Cuynogale bennettii). Các loài chim, bò sát và ?ch nhái cung n?m trong tình tr?ng tuong t? nhu: H?c c? tr?ng, Cò á châu, Già d?y l?n, Cò qu?m cánh xanh, Ngan cánh tr?ng, Gà so c? hung, Gà lôi lam mào tr?ng, Gà lôi lam mào den, Gà lôi hông tía, Công, Cá s?u, Cá cóc tam d?o...
• Th?c t? ch?ng minh, Sách d? Vi?t Nam ph?n d?ng v?t, xu?t b?n nam 1992 và ph?n th?c v?t, xu?t b?n nam 1996 dã công b? m?t danh l?c g?m 365 loài d?ng v?t và 356 loài th?c v?t dang trong tình tr?ng de d?a tuy?t ch?ng.
v Suy thoái v? di truy?n:
• M?c d? suy gi?m c?a bi?n d? di truy?n thu?ng di cùng v?i nguy co de d?a c?a loài. Tru?ng h?p c?c doan là khi m?t loài d?ng tru?c nguy co b? tuy?t ch?ng thì lu?ng bi?n d? di truy?n c?a loài có kh? nang b? m?t di hoàn toàn.
+ M?t s? loài d?ng th?c v?t ch? còn l?i v?i s? lu?ng cá th? r?t ít nhu: Bò xám, Tê giác m?t s?ng,.... (d?ng v?t); Tr?m huong, Hoàng dàn, Mun, Th?y tùng, Lát hoa, Sam d?, Thông pà cò,... (th?c v?t). Có nh?ng loài tru?c dây dã t?ng phân b? r?ng ? Vi?t Nam nhung d?n nay dã b? tiêu di?t hoàn toàn nhu loài Tê giác hai s?ng.
• Suy thoái v? di truy?n còn th? hi?n ? s? m?t di truy?n c?a loài ph?, các xu?t x?, các qu?n th? quan tr?ng. Ch?ng h?n:
Th?y tùng là loài dã t?ng có phân b? khá r?ng su?t t? B?c d?n Nam (Vu Van C?n, Vu Van Dung, 1985), nhung hi?n nay loài này ch? còn th?y ? hai vùng h?p c?a t?nh Ðak Lak, dó là Tr?p Ksor (Krông Nang), và du?i chân d?p Ea Dra (xã Ea Vy, huy?n Ea H'leo) v?i s? lu?ng cá th? còn l?i quá ít.
Thông 5 lá Ðà l?t: tru?c dây phân b? nhi?u ? Tr?i Mát, cách thành ph? Ðà L?t kho?ng 6 -7km, và dây là noi thu du?c m?u v?t d?u tiên song hi?n t?i ch? còn tìm th?y 2 cá th? cu?i cùng t?i khu v?c, dang trong tr?ng thái b? de d?a khó có th? t?n t?i lâu dài ( Nguy?n Hoàng Nghia, 1997).
Sam d? thu?c h? Thanh Tùng (Taxaceae) hi?n ch? còn l?i r?t ít cá th? phân b? rãi rát ? m?t s? noi và cung dang d?ng tru?c nguy co b? tuy?t ch?ng....
• Nhóm thú Linh tru?ng ? Vi?t Nam da d?ng v? thành ph?n loài và có giá tr? cao v? tính d?c h?u, song vì nhi?u lý do mà ngu?n tài nguyên này dã và dang b? suy gi?m. Nguyên nhân quan tr?ng là di?n tích r?ng t? nhiên b? thu h?p mà thú Linh tru?ng là nhóm thú chuyên hóa v?i d?i s?ng leo treo ? r?ng. T?i H?i ngh? Thú Linh tru?ng Vi?t Nam t?i Hà N?i (11/1998) dã k?t lu?n r?ng các loài Linh tru?ng Vi?t Nam d?u dang b? de d?a ? các m?c d? khác nhau:
+ Nhóm b? de d?a cao: có 7 loài và phân loài.
+ Nhóm nguy c?p: có 9 loài và phân loài.
+ Nhóm s?p nguy c?p: có 7 loài và phân loài.
+ Nhóm b? de d?a th?p: có 2 loài.
(theo Ph?m Nh?t, 1998)
• M?t v?n d? khác liên quan d?n vi?c ch?n gi?ng là xói mòn di truy?n. Các gi?ng cao s?n, thu?n nh?t d?t d? d?ng d?u cao du?c gây tr?ng r?ng rãi và thay th? các gi?ng d?a phuong, các gi?ng cu làm cho n?n t?ng di truy?n b? thu h?p, nhi?u gi?ng cây tr?ng (nông lâm nghi?p) d?a phuong dã b? m?t di ho?c b? thu h?p.
2. Nguyên nhân suy thoái da d?ng sinh h?c:
S? suy gi?m ÐDSH hi?n nay có c? các nguyên nhân nhu: S? phá v? và m?t noi cu trú, s? ô nhi?m, s? bi?n d?i khí h?u toàn c?u và các ho?t d?ng nông nghi?p, công nghi?p, lâm nghi?p, s? gia tang dân s? loài ngu?i, s? m? r?ng noi cu trú sinh thái c?a con ngu?i và s? d?ng ngày càng nhi?u nang su?t sinh h?c c?a trái d?t, khai thác quá m?c các ngu?n tài nguyên thiên nhiên, h? th?ng kinh t? thi?u s? d?nh giá thích h?p cho môi tru?ng, các c?u trúc xã h?i không h?p lý và nh?ng y?u kém trong h? th?ng pháp lý và nhà nu?c. Có 2 lo?i nguyên nhân suy gi?m ÐDSH:
2. 1. Nguyên nhân gián ti?p: Là nh?ng nguyên nhân không tác d?ng ngay d?n s? còn hay m?t c?a m?t loài c? th? nào c?, song nó dóng vai trò quan tr?ng nh?t trong vi?c gia tang s? suy thoái ÐDSH b?i các nguyên nhân này chính là co s? c?a các nguyên nhân tr?c ti?p và ph?m vi ?nh hu?ng r?t l?n trên nhi?u vùng d?a lý sinh h?c khác nhau.
2.1.1. M?t và phá hu? noi cu trú: Là nguyên nhân quan tr?ng b?c nh?t và trên th?c t? là m?t nhóm các nguyên nhân c? th? hon.
M?t và phá h?y noi cu trú b?i các ho?t d?ng c?a con ngu?i: Ðó chính là tác d?ng c?a vi?c thay d?i m?c dích s? d?ng tài nguyên sinh h?c nhu: s? phát tri?n nông nghi?p, dô th?, s? du canh du cu, d?t nuong làm r?y d?n d?n cháy r?ng, khai thác r?ng b?a bãi, s?n xu?t công nghi?p th?i lu?ng cacbon dioxit và các khí khác vào khí quy?n, d?t các nhiên li?u có ngu?n g?c cacbon nhu than, d?u và gas. … d?n d?n s? h?y ho?i ho?c làm thay d?i các di?u ki?n sinh thái - noi cu trú c?a các loài sinh v?t và kéo theo s? tuy?t ch?ng ho?c s? suy gi?m v? s? lu?ng và ch?t lu?ng qu?n th? sinh v?t, kéo theo s? tan rã c?a c?u trúc qu?n xã và HST. Vi?c c?i t?o các HST cho các m?c dích kinh doanh có tính chuyên hóa cao hay vi?c s? d?ng các lo?i thu?c b?o v? th?c v?t, thu?c di?t c?, các hoá ch?t công nghi?p d?u góp ph?n phá h?y môi tru?ng s?ng d?n d?n s? tiêu di?t c?a các loài côn trùng và vi sinh v?t b?n d?a.
M?t và phá h?y noi cu trú b?i các v?n d?ng c?a t? nhiên: Vi?c phát sinh m?i hay ho?t d?ng tr? l?i c?a các núi l?a, sóng th?n, s?t l? d?t, d?ng d?t, sa m?c hóa, cháy r?ng... cung là nh?ng nguyên nhân quan tr?ng làm m?t ho?c h?y ho?i noi cu trú và góp ph?n vào vi?c làm gi?m s? ÐDSH.
2.1.2. S? thay d?i trong thành ph?n HST:
Ch?ng h?n nhu m?t ho?c suy gi?m c?a m?t loài có th? d?n d?n s? suy gi?m ÐDSH. Ví d?, n? l?c lo?i tr? chó sói châu M? ? mi?n nam California d?n d?n vi?c gi?m sút các qu?n th? chim hót trong vùng. Khi qu?n th? chó sói châu M? gi?m sút, qu?n th? con m?i c?a chúng, g?u trúc M?, s? tang lên. Do g?u trúc M? an tr?ng chim, nên khi s? lu?ng chó sói ít hon thì s? lu?ng g?u trúc an tr?ng chim l?i nhi?u lên, k?t qu? là s? lu?ng chim hót s? ít di.
2.1.3. Gia tang dân s?:
Ðe d?a l?n nh?t d?i v?i ÐDSH là s? lu?ng và t?c d? gia tang dân s? c?a loài ngu?i. Vi?c phá hu? các qu?n xã sinh h?c x?y ra nhi?u nh?t trong vòng 150 nam tr? l?i dây, trong th?i gian này dân s? loài ngu?i tang t? 1 t? ngu?i vào nam 1850 d?n 2 t? vào nam 1930, và d?n 5,9 t? vào nam 1995, d? ki?n dân s? s? tang 6,5 t? vào nam 2010 (ngu?n T?ng c?c th?ng kê, 2000).
Con ngu?i s? d?ng các ngu?n tài nguyên thiên nhiên nhu g?, c?i, các loài th?c v?t, th?t d?ng v?t hoang dã,…Con ngu?i cung khai phá, chuy?n d?i r?t nhi?u di?n tích d?t dai v?n là nh?ng noi cu trú t? nhiên c?a sinh v?t hoang dã thành d?t dai s? d?ng cho nông nghi?p và làm nhà ?, xây d?ng thành ph?, khu công nghi?p cùng co s? h? t?ng.
2.1.4. Ô nhi?m môi tru?ng s?ng.
Cho dù noi sinh s?ng không b? ?nh hu?ng m?t cách tr?c ti?p do vi?c phá hu? hay chia c?t, nhung các qu?n xã và các sinh v?t s?ng trong dó có th? b? ?nh hu?ng sâu s?c do các ho?t d?ng khác c?a con ngu?i. D?ng nguy hi?m nh?t c?a phá hu? môi tru?ng là s? ô nhi?m. Có th? li?t kê m?t s? nguyên nhân sau:
- Ô nhi?m do thu?c tr? sâu: Thu?c tr? sâu là nhân t? gây ô nhi?m n?ng n? và du?c khuy?n cáo t? nam 1962 (Rachel Carson, 1962). Thu?c tr? sâu DDT (Diclorodiphenyltricloro – ethene) và các lo?i thu?c tr? sâu có ch?t Clo h?u co khác là nh?ng ch?t không phân hu? hoàn toàn và du?c tích lu? tang lên theo các b?c tháp c?a chu?i th?c an.
+ Vi?c s? d?ng thu?c tr? sâu d? di?t các lo?i côn trùng gây h?i cho cây tr?ng, di?t ?u trùng cho các loài mu?i trong nu?c dã gây nhi?u t?n h?i t?i các qu?n th? sinh v?t khác cùng s?ng trong môi tru?ng.
+ Vi?c s? d?ng thu?c tr? sâu thu?ng ph?i tang n?ng d? theo th?i gian do các sinh v?t gây h?i b? nh?n hoá ch?t.
+ Vi?c s? d?ng thu?c tr? sâu không nh?ng gi?t h?i nhi?u loài sinh v?t có ích mà còn gây ô nhi?m không khí, ô nhi?m các y?u t? khác trong môi tru?ng s?ng c?a con ngu?i.
- Ô nhi?m nu?c: Ô nhi?m nu?c cung là nguyên nhân gây suy thoái ÐDSH thu? sinh nhu các loài cá, ?c, trai, h?n...
Nguyên nhân gây ô nhi?m nu?c ch? y?u là do các ch?t th?i công nghi?p, ch?t th?i dân d?ng, thu?c tr? sâu, thu?c di?t c?, rò r? xang d?u t? các tàu v?n t?i, các kim lo?i n?ng(thu? ngân, chì, thi?c...). Các ch?t th?i này theo dòng ch?y và lan tr?i trong m?t cùng r?ng l?n. Lu?ng các ch?t d?c này xâm nh?p, tích lu? tang d?n theo th?i gian trong co th? sinh v?t s?n xu?t và du?c dua vào chu?i th?c an. K?t qu? là m?t lo?t loài ? các b?c dinh du?ng ti?p theo trong chu?i th?c an cung b? nhi?m d?c theo.
Các tr?m tích có ngu?n g?c do xói mòn t? các vùng d?t tr?ng d?i núi tr?c cung có th? gây h?i cho HST thu? v?c. Các ch?t tr?m tích có l?n mùn lá cây, bùn, các ch?t r?n lo l?ng và c? các ch?t d?c h?i... làm tang d? d?c c?a nu?c, làm gi?m d? chi?u sáng trong nu?c nên dã làm gi?m kh? nang quang h?p c?a các loài t?o. S? gia tang l?p tr?m tích dáy dã gây h?i cho nhi?u lo?i san hô - nh?ng loài dòi h?i m?t môi tru?ng s?ng tuy?t d?i trong s?ch.
- Ô nhi?m không khí và mua axít:
Các ho?t d?ng công nghi?p x? th?i vào khí quy?n, d?t r?ng làm nuong r?y,... làm thay d?i và làm ô nhi?m b?u khí quy?n c?a trái d?t. Các n?n công nghi?p nhu luy?n thép, các nhà máy nhi?t di?n s? d?ng nhiên li?u là than d?u dã th?i ra m?t lu?ng l?n nitrat, sulphat vào không khí, các khí này khi g?p hoi nu?c trong khí quy?n s? t?o ra axit nitric và sunphuric. Các axit này liên k?t v?i nh?ng dám mây và khí t?o thành mua dã làm gi?m d? pH c?a nu?c mua xu?ng th?p và tang kh? nang h?p th? các kim lo?i n?ng d?c h?i.
+ Mua axít s? làm gi?m d? pH c?a d?t và c?a nu?c trong các h?, ao, sông su?i trên l?c d?a. Mua axít dã tiêu di?t nhi?u loài d?ng và th?c v?t.
+ Do d? axít c?a các h?, ao tang lên vì mua axít, nhi?u cá con c?a nhi?u loài cá và c? nh?ng con cá tru?ng thành cung b? ch?t ngay l?p t?c. Ð? axít tang và nu?c b? ô nhi?m là hai nguyên nhân chính d?n d?n s? suy gi?m dáng k? các qu?n th? lu?ng cu trên th? gi?i. Ð?i v?i ph?n l?n các loài lu?ng cu, ít nh?t m?t ph?n trong chu k? s?ng c?a chúng ph? thu?c vào môi tru?ng nu?c, d? pH c?a nu?c gi?m làm cho t? l? tr?ng và ?u trùng b? ch?t tang lên cao (BeeBee, 1990; Blaustein and Wake, 1995).
+ Ð? axít cung h?n ch? kh? nang phân hu?, làm ch?m t?c d? c?a quá trình khoáng hoá và kh? nang s?n xu?t c?a HST.
- Su s?n sinh ôzôn, các kim lo?i d?c h?i và l?ng d?ng khí nito.
+ Xe ô tô, các nhà máy nhi?t di?n và các ho?t d?ng công nghi?p th?i ra các khí hydrocacbon, khi ôxit nito. Du?i ánh sáng m?t tr?i, các hoá ch?t này tác d?ng v?i khí quy?n và t?o ra khí ôzôn cùng các hoá ph? ph?m khác, t?t c? các khí này du?c g?i chung là mù quang hoá. N?ng d? ôzôn cao ? t?ng khí quy?n g?n m?t d?t s? gi?t ch?t các mô th?c v?t, làm cho cây d? b? t?n thuong, làm h?i d?n các qu?n xã sinh h?c, gi?m nang su?t nông nghi?p.
+ Xang có chì, các ho?t d?ng khai m?, luy?n kim và các ho?t d?ng công nghi?p khác th?i ra m?t lu?ng l?n chì, thi?c, và nhi?u lo?i kim lo?i d?c h?i khác vào khí quy?n. Các h?p ch?t này tr?c ti?p gây d?c cho cu?c s?ng c?a d?ng và th?c v?t.
2.1.5. S? bi?n d?i khí h?u.
Khí cacbonic, mêtan và các khí khác trong khí quy?n không ngan c?n ánh sáng m?t tr?i, cho phép nang lu?ng m?t tr?i xuyên qua khí quy?n và su?i ?m b? m?t trái d?t. Tuy v?y, nh?ng khí này và hoi nu?c (du?i d?ng nh?ng dám mây) gi? l?i nang lu?ng do trái d?t phát ra du?i d?ng nhi?t, làm ch?m l?i t?c d? phát tán nhi?t và b?c x? kh?i trái d?t. Cac khí này du?c g?i là khí nhà kính do tác d?ng c?a chúng r?t gi?ng v?i nhà kính – cho ánh sáng m?t tr?i di qua nhung gi? l?i nang lu?ng bên trong nhà kính và chuy?n thành nang lu?ng nhi?t. N?ng d? khí này càng d?m d?c bao nhiêu thì nhi?t lu?ng b? thu l?i g?n m?t d?t nhi?u b?y nhiêu và nhi?t d? trên b? m?t trái d?t l?i tang lên b?y nhiêu.
Vai trò c?a khi nhà kính r?t quan tr?ng vì nó gi? ?m b? m?t trái d?t. V?n d? quan tr?ng hi?n nay là n?ng d? c?a khí nhà kính tang cùng v?i ho?t d?ng c?a con ngu?i d?n m?c làm bi?n d?i khí h?u gây nên hi?n tu?ng trái d?t nóng d?n lên. Hi?n tu?ng nhi?t d? tang d?n lên còn làm cho các kh?i bang ? các vùng c?c tan ra. Do vi?c gi?i phóng m?t kh?i lu?ng nu?c l?n do bang tan, trong vòng 50 d?n 100 nam t?i m?c nu?c bi?n dâng cao t? 0,2 d?n 1,5 m. M?c nu?c bi?n dâng cao s? làm ng?p l?t nh?ng vùng d?t th?p nh?ng khu ÐNN ven b? bi?n và nhi?u thành ph? l?n. Ngoài ra, m?c nu?c bi?n dâng s? có kh? nang gây h?i d?n nhi?u lo?i san hô, nh?t là nh?ng lo?i ch? t?n t?i ? m?t d? sâu nh?t d?nh noi có ánh sáng và dòng ch?y phù h?p.
S? bi?n d?i khí h?u và n?ng d? khí cacbonic trong khí quy?n gia tang s? có kh? nang làm thay d?i tri?t d? c?u trúc c?a các qu?n xã sinh h?c và s? ch? còn m?t s? loài có kh? nang phát tri?n thích ?ng v?i di?u ki?n s?ng m?i (Bazzaz và Fajer, 1992).
2.1.6. S? b?t l?c c?a chính quy?n và nh?ng chi?n lu?c phát tri?n không h?p lý:
Nguyên nhân này có vai trò tuong d?i l?n, nh?t là d?i v?i các loài có nguy co tuy?t ch?ng và ? các nu?c nghèo. H? th?ng các van b?n pháp lu?t chua hoàn thi?n và không du?c nh?ng ngu?i có trách nhi?m th?c hi?n nghiêm túc. Do cu?c s?ng khó khan nên nh?ng ngu?i dân b?n d?a dã ti?n hành khai thác b?t h?p pháp các loài d?ng th?c v?t cung c?p cho th? tru?ng, song các c?p chính quy?n du?ng nhu không làm du?c nhi?u d? h?n ch? tình tr?ng trên, th?m chí do ngu?n l?i kinh t? r?t l?n nên m?t s? nhà ch?c trách còn ti?p tay cho các ho?t d?ng phi pháp. Bên c?nh dó chính sách di dân dã làm cho r?t nhi?u di?n tích r?ng b? m?t di nhanh chóng. Các chính sách kinh t? sai l?m dã làm giá c? gia tang nhanh và d?y m?t b? ph?n ngu?i dân thu?c vùng sâu, vùng xa, nh?ng vùng có m?c d? ÐDSH cao nh?t, ngày càng tr? nên kh?n khó, d? t? nuôi s?ng mình và gia dình h? dã khai thác tri?t d? ngu?n l?i sinh h?c t?i d?a phuong.
2. 2. Nguyên nhân tr?c ti?p:
2.2.1. Khai thác quá m?c và s? d?ng không b?n v?ng tài nguyên sinh h?c.
Nh?m th?a mãn nhu c?u c?a cu?c s?ng, con ngu?i dã thu?ng xuyên san b?n, hái lu?m th?c ph?m và khai thác các ngu?n tài nguyên khác.
+ Khi dân s? loài ngu?i v?n còn ít và phuong pháp thu hái còn thô so, con ngu?i dã thu hái và san b?t m?t cách b?n v?ng mà không làm cho các loài tr? nên tuy?t ch?ng.
+ Khi dân s? loài ngu?i tang lên, nhu c?u s? d?ng cung tang theo và h? dã s? d?ng các phuong ti?n h?u hi?u hon: Súng du?c thay cho giáo mác và cung tên; tàu dánh cá g?n máy thay cho thuy?n bu?m g? dánh b?t cá trên d?i duong; cua xang thay cho chi?c rìu tay khi ch?t g?. Phuong ti?n khai thác hi?n d?i dã làm cho các loài b? khai thác suy gi?m và tuy?t ch?ng nhanh hon. Vi?c khai thác quá m?c c?a con ngu?i u?c tính dã gây nguy co tuy?t ch?ng cho 1/3 s? loài d?ng v?t có xuong s?ng.
+ Trong nh?ng nam g?n dây, vi?c khai thác quá m?c du?c tang lên khi th? tru?ng thuong m?i du?c m? r?ng, dã gây ra nh?ng hi?m h?a không nh? d?i v?i các loài sinh v?t trong t? nhiên.
Ví d?: Th? tru?ng buôn bán áo lông thú phát tri?n ? nhi?u qu?c gia. Các món an d?c s?n (th?t các loài d?ng v?t hoang dã), thú choi cây c?nh, phong lan cung gây nh?ng hi?m h?a không nh? d?i v?i các loài này trong t? nhiên.
2.2.2. S? xâm nh?p c?a các loài ngo?i lai.
Ph?m v? s?ng v? d?a lý c?a nhi?u loài du?c gi?i h?n b?i các v?t c?n t? nhiên nhu d?i duong, các sa m?c, các dãy núi, các con sông. Ví d?: Các loài d?ng v?t có vú ? B?c Hoa K? không th? vu?t qua bi?n Thái Bình Duong d? d?n du?c Hawai. Do s? cách ly v? d?a lý nên quá trình ti?n hoá du?c phân ly theo các chi?u hu?ng khác nhau trên nh?ng khu v?c chính c?a trái d?t.
Con ngu?i dã làm thay d?i co b?n c?u trúc này b?ng vi?c v?n chuy?n, phát tán các loài trong toàn c?u. Con ngu?i dã mang v?t nuôi t? ch? này sang ch? khác khi h? t?o l?p khu d?nh cu m?i. Ngày nay, khi th? tru?ng buôn bán phát tri?n, nhi?u loài d?ng th?c v?t du?c v?n chuy?n qua nhi?u nu?c khác nhau.
V? co b?n, nh?ng loài du nh?p thu?ng không phát tri?n du?c ? nh?ng noi mà chúng du?c mang d?n do di?u ki?n s?ng không phù h?p. Tuy nhiên, m?t t? l? các loài nh?t d?nh có biên d? sinh thái r?ng, chúng phát tri?n r?t nhanh, vu?t lên trên c? các loài b?n d?a, th?m chí chúng còn thay c? các loài b?n d?a. Các loài b?n d?a có th? b? tuy?t ch?ng do b? các loài du nh?p chi?m h?t không gian dinh du?ng ho?c b? an th?t. Ví d? có kho?ng 4600 loài th?c v?t dã du?c du nh?p vào qu?n d?o Hawai, nhi?u g?p 3 l?n các loài th?c v?t b?n d?a (St.John, 1973).
Lý do chính d? các loài du nh?p phát tri?n m?nh là chua có thiên d?ch (ví d? Th? nh?p vào Châu Úc dã an h?t c? các loài c? b?n d?a) và sau n?a là con ngu?i dã t?o nh?ng di?u ki?n thu?n l?i cho các loài du nh?p phát tri?n.
2.2.3. S? lây lan c?a các d?ch b?nh.
S? lây nhi?m các sinh v?t gây b?nh là di?u thu?ng x?y ra d?i v?i d?ng v?t nuôi hay d?ng v?t hoang dã. Các tác nhân gây nhi?m có th? là các v?t ký sinh nhu virus, vi khu?n, n?m, các d?ng v?t don bào hay các ký sinh trùng kích c? l?n hon nhu giun, sán. Các lo?i d?ch b?nh có th? là nguy co de d?a d?i v?i m?t s? loài quý hi?m. Vào nam 1987, qu?n th? cu?i cùng c?a loài ch?n chân den (Mustela nigrepes) trong t? nhiên dã b? tiêu di?t b?i virut gây b?nh s?t ho c?a chó nhà và m?t s? gia súc khác (Thorne and Wiliam, 1988).
Có 3 nguyên t?c v? d?ch b?nh h?c du?c ?ng d?ng r?ng rãi trong vi?c nuôi du?ng và qu?n lý các loài thú quý hi?m.
Th? nh?t, các loài du?c con ngu?i nuôi và d?ng v?t s?ng trong t? nhiên khi s?ng trong qu?n th? v?i m?t d? cao s? có nguy co d? m?c b?nh d?ch hay b? nhi?m ký sinh trùng.
Th? hai, tác h?i gián ti?p do noi cu trú b? phá hu? là làm cho loài tr? nên d? m?c các b?nh d?ch hon. Khi các qu?n th? v?t ch? s?ng t?p trung trong m?t khu v?c nh? hon do noi sinh s?ng c?a chúng b? phá hu?, t?i dây ch?t lu?ng môi tru?ng noi cu trú thu?ng b? suy gi?m, th?c an tr? nên khan hi?m d?n d?n tình tr?ng kém dinh du?ng, các d?ng v?t tr? nên y?u hon và d? m?c b?nh hon.
Th? ba, t?i r?t nhi?u khu b?o t?n và vu?n thú, các loài ti?p xúc v?i r?t nhi?u loài mà chúng r?t ít khi, th?m chí không bao gi? g?p trong thiên nhiên hoang dã cho nên b?nh d?ch có th? truy?n t? loài này sang loài khác.
2.2.4. S? chuyên hóa trong s?n xu?t nông nghi?p:
Do s?c ép c?a s? gia tang dân s? trên th? gi?i, d?n d?n nhu c?u v? luong th?c, th?c ph?m và các lo?i nguyên, nhiên, v?t li?u s?n có trong t? nhiên, d?ng th?i cung thúc d?y loài ngu?i l?a ch?n ho?c lai t?o ra các gi?ng d?ng th?c v?t có nang su?t, ch?t lu?ng cao; và s? d?ng d?i trà các gi?ng này cho s?n xu?t trên ph?m vi toàn c?u trong nh?ng khu v?c có di?u ki?n khí h?u tuong t? nhau. Do dó, các gi?ng d?a phuong s? b? mai m?t và cu?i cùng là tuy?t ch?ng.
2.3. Các nguyên nhân suy thoái da d?ng sinh h?c ? Vi?t Nam:
2.3.1. Nguyên nhân tr?c ti?p gây suy thoái da d?ng sinh h?c ? Vi?t Nam.
v Chi?n tranh:
Chi?n tranh không nh?ng là nguyên nhân tr?c ti?p mà còn là nguyên nhân sâu xa gây suy thoái ÐDSH. Trong giai do?n 1945 d?n 1990 nu?c ta dã tr?i qua hai cu?c chi?n tranh và 2 cu?c xung d?t biên gi?i h?t s?c kh?c li?t.
Ch? trong giai do?n t? 1961 d?n 1975, 13 tri?u t?n bom và 72 tri?u lít ch?t d?c hoá h?c do M? r?i xu?ng ch? y?u ? mi?n Nam Vi?t Nam dã hu? di?t kho?ng 4,5 tri?u ha r?ng (WB, 1995). Sau khi k?t thúc chi?n tranh di?n tích r?ng c? nu?c ch? còn l?i kho?ng 9,5 tri?u ha – v?i 10% r?ng nguyên sinh, chi?m kho?ng 28% di?n tích c? nu?c.
Chi?n tranh dã gây bi?n d?ng l?n v? phân b? dân cu gi?a các vùng, d?ng th?i m?t di?n tích l?n d?t r?ng b? khai phá d? tr?ng cây luong th?c b?o d?m h?u c?n t?i ch? cho quân và dân. Không nh?ng th? các loài d?ng v?t hoang dã còn b? de d?a b?i các lo?i vu khí do chi?n tranh d? l?i sau dó.
v Khai thác quá m?c.
- Khai thác g?:
Các phuong th?c khai thác g? (h?p pháp hay b?t h?p pháp) không b?n v?ng t? tru?c d?n nay d?u du?c coi là m?i de d?a l?n d?i v?i ÐDSH. Nó không nh?ng làm nghèo ki?t tài nguyên g? t? nhiên mà còn làm gi?m sút nghiêm tr?ng ch?t lu?ng r?ng và gây ?nh hu?ng l?n d?i v?i vùng cu trú c?a các loài d?ng v?t hoang dã.
Trong giai do?n t? nam 1986 – 1991, bình quân lu?ng g? b? khai thác là 3,5 tri?u m3/nam và kho?ng 1-2 tri?u m3 ngoài k? ho?ch (kho?ng 80.000 ha b? m?t m?i nam); giai do?n 1992 -1996 kho?ng 1,5 m3 g?/nam; T? nam 1997 t?i nay kho?ng 0,35 tri?u m3 g?/nam du?c khai thác theo k? ho?ch t? r?ng t? nhiên ? Vi?t Nam.
N?n khai thác g? tr?m x?y ra ? nhi?u noi, k? c? trong các khu r?ng phòng h? và r?ng d?c d?ng cung làm cho tài nguyên r?ng b? c?n ki?t nhanh chóng. Nguyên nhân chính d?n t?i vi?c khai thác g? trái phép x?y ra nghiêm tr?ng và khó ki?m soát vì nhu c?u dùng g? trong nu?c và vi?c xu?t kh?u ngày càng tang trong khi tr? lu?ng g? ngày càng gi?m. Vi?c kinh doanh g? có lãi l?n nhung l?c lu?ng b?o v? r?ng chua d? m?nh, hi?u qu? ki?m soát th?p, vi?c x? lý nh?ng v? vi ph?m khai thác và v?n chuy?n g? trái phép còn h?n ch?.
Hình 3.1. Khai thác quá m?c tài nguyên r?ng
- Khai thác c?i làm nhiên li?u:
Khai thác c?i làm nhiên li?u có quy mô l?n và kho ki?m soát, dây cùng là m?i de d?a r?t l?n d?i v?i ÐDSH. Nhu c?u nang lu?ng t? c?i chi?m t?i 75% t?ng nhu c?u nang lu?ng c?a d?t nu?c, u?c tính hàng nam có 22-23 tri?u t?n nhiên li?u du?c khai thác t? r?ng t? nhiên (RWEDP – Nghiên c?u t?ng quan v? nhiên li?u g? c?i)
Tru?c nam 1995, có kho?ng 21 tri?u t?n c?i du?c khai thác hàng nam, bên c?nh dó còn có n?n d?t than. Khai thác c?i và d?t than d? bán còn là ngh? ki?m s?ng khó thay th? c?a nhi?u ngu?i vùng núi.
- Khai thác, buôn bán lâm s?n ngo?i g? (k? c? d?ng v?t).
R?ng Vi?t Nam có kho?ng 2.300 loài th?c v?t nhóm lâm s?n ngo?i g? nhu song, mây, lá nón, tre n?a, và cây thu?c (kho?ng 1.000 loài) du?c khai thác d? làm v?t li?u xây d?ng, hàng th? công m? ngh?, làm thu?c và xu?t kh?u.
Ð?c bi?t khu h? d?ng v?t hoang dã có kho?ng 70 loài thu?c các l?p chim, thú, bò sát b? khai thác thu?ng xuyên d? s? d?ng cho các m?c dích khác nhau. Các ho?t d?ng này dã gây ra nguy co tuy?t ch?ng nhi?u loài nhu Bò Xám, H?, Tê giác, Vo?c mui h?ch, Vo?c d?u tr?ng...
Vi?c kinh doanh các loài hoang dã, nh?t là r?n, rùa, ba ba, t?c kè, tê tê....d? làm các món an d?c s?n, làm thu?c và xu?t kh?u b?t h?p pháp ngày càng tang và di?n ra trên d?a bàn c? nu?c khó ki?m soát. Tuy nhiên, vi?c kinh doanh các loài hoang dã nói trên ph?n l?n còn d? xu?t kh?u sang các nu?c láng gi?ng nhu Trung Qu?c, Thái Lan và Singapo.
Khai thác lâm s?n v?n là ngu?n s?ng lâu d?i c?a m?t b? ph?n khá l?n nh?ng ngu?i dân s?ng ? vùng núi, dây cung là d?a bàn ho?t d?ng c?a lâm t?c và nh?ng ngu?i buôn l?u, d?ng th?i lâm s?n ngo?i g? còn là ngu?n không th? thi?u c?a m?t s? ngành th? công xu?t kh?u. Do v?y, các ho?t d?ng thu?ng xuyên ph?i bám sát m?c tiêu c? th?. Các chính sách và quy ch? chung còn ít du?c ti?p c?n và s? d?ng.
- Ðánh b?t cá:
T?i nhi?u noi v?n còn tình tr?ng dánh b?t cá mang tính hu? di?t nhu dùng mìn, ch?t n?, di?n, th?m chí c? ch?t dôc (Xyanua). Ðánh b?t quá m?c có th? th?y rõ h?u qu? qua s?n lu?ng dánh b?t m?t s? loài cá suy gi?m m?c dù cu?ng d? dánh b?t tang. Ngoài ra, s?n lu?ng dánh b?t các lo?i h?n s?n khác nhu tôm hùm (Panulirus), bào ngu (Haliotes), Sò (Chlamys), m?c (Loligo) cung gi?m. Trai ng?c dã bi?n m?t kh?i nhi?u vùng bi?n phía B?c. Tuy nhiên, vi?c khai thác các loài trên v?n ti?p t?c m?c dù loài cá trình 5 d?m, b?n loài tôm hùm và hai lo?i bào ngu dã du?c li?t kê trong nhóm (h?ng) d? t?n thuong.
Hình 3.2. Khai thác b?a bãi ngu?n l?i th?y s?n
- Khai thác trái phép tài nguyên các r?n san hô.
B?o t?n r?n san hô ít du?c chú ý tr?c ti?p. Cho d?n mãi g?n dây, t?nh Khánh Hòa m?i thành l?p Khu b?o t?n bi?n Hon Mun, cùng v?i nh?ng n? l?c nh?m b?o v? các r?n san hô ? cùng bi?n Côn Ð?o và Phú Qu?c. R?n san hô ? Vi?t Nam nói chung dang trong tình tr?ng x?u và có nhi?u b?ng ch?ng cho th?y dây là nh?ng khu v?c b? de d?a c?c k? nghiêm tr?ng. T?i m?t s? r?n san hô, cá dã b? dánh b?t c?n ki?t t?i m?c mà ngu?i ta không th? tái t?o l?i ngu tru?ng dánh b?t cá l?n n?a. M?t s? r?n san hô b? phá hu?, ch? y?u là do s? d?ng các phuong pháp dánh b?t cá mang tính hu? hi?t nhu dã nói ? trên. T?t c? nh?ng phuong pháp dánh b?t cá không ch?n l?c dõ s? gi?t ch?t ho?c làm t?t c? các loài ho?ng s?.
v M? r?ng d?t làm nông nghi?p và nuôi tr?ng thu? s?n.
M? r?ng d?t canh tác nông, nghu nghi?p l?n vào d?t r?ng là m?t trong nh?ng nguyên nhân quan tr?ng nh?t làm suy thoái ÐDSH. ? vùng núi phía B?c, khai thác r?ng ch? y?u d? l?y d?t làm nông nghi?p, ? Tây Nguyên và Ðông Nam B? phá r?ng d? tr?ng cây công nghi?p nhu cà phê, cao su, di?u,..., ? ven bi?n phá r?ng ng?p m?n d? nuôi tr?ng thu? s?n.
Vi?c m? r?ng d?t tr?ng tr?t và nuôi tr?ng thu? s?n là d? dáp ?ng nhu c?u v? luong th?c, th?c ph?m do dân s? ngày càng tang, d?ng th?i góp ph?n phát tri?n kinh t? d?t nu?c, tang thêm ngu?n nông s?n và h?i s?n xu?t kh?u có giá tr?.
Hi?n tu?ng l?n chi?m d?t s?n xu?t và nuôi tr?ng thu? s?n thu?ng x?y ra d?i v?i ngu?i nghèo và các h? di cu t? do. Các khu r?ng ng?p m?n t?i các t?nh Cà Mau, Kiên Giang và nhi?u t?nh ven bi?n khác cung là d?i tu?ng khai phá làm d?m nuôi tôm c?a ngu?i dân d?a phuong. Tuy nhiên, có không ít khu v?c d?m nuôi tôm dã b? hoang hoá do phuong th?c nuôi tr?ng không b?n v?ng.
v Xây d?ng co s? h? t?ng.
Cùng v?i ti?n trình phát tri?n kinh t? xã h?i c?a d?t nu?c, vi?c xây d?ng co s? h? t?ng bao g?m du?ng giao thông, c?u phà, b?n c?ng, m?ng lu?i di?n, h? th?ng c?p thoát nu?c...là m?t t?t y?u.
Vi?c xây d?ng các co s? h? t?ng nói trên m?t cách thi?u quy ho?ch, thi?u co s? khoa h?c có ?nh hu?ng m?nh d?i v?i ÐDSH. Ch?ng h?n nhu vi?c xây d?ng các tuy?n du?ng giao thông xuyên qua các vùng r?ng r?ng l?n nhu du?ng Tru?ng Son, các tuy?n du?ng b? di qua vùng Ð?ng Tháp Mu?i, n?i Hà Tiên v?i Cà Mau, du?ng dây di?n 500kv..., ít nhi?u dã làm m?t di tính liên t?c c?a vùng phân b? các loài, gây nhi?u lo?n và làm suy thoái môi tru?ng t? nhiên, ch? tính riêng các h? ch?a nu?c du?c xây d?ng hàng nam dã làm m?t di kho?ng hàng ngàn ha r?ng (Do nhi?u loài sinh v?t b? tiêu di?t do d?t dá vùi l?p, do ng?p sâu du?i nu?c. Nhi?u loài sinh v?t m?t noi cu trú, m?t môi tru?ng s?ng, m?t ngu?n th?c an, m?t noi sinh d? nên m?t kh?i lu?ng l?n cá th? b? ch?t, các chu?i dinh du?ng b? xáo tr?n, cân b?ng sinh thái b? t?n thuong. Vi?c ngan sông, xây d?p làm h? ch?a có th? làm m?t du?ng di cu sinh s?n c?a m?t s? loài sinh v?t nhu Cá Chình.
v Cháy r?ng
Hi?n nay, Vi?t Nam có trên 6 tri?u ha r?ng d? cháy (Ph?m Bình Quy?n và các c?ng s?, 1997), bao g?m r?ng thông, r?ng tràm, r?ng tre n?a, r?ng b?ch dàn, r?ng kh?p... Cùng v?i di?n tích r?ng d? cháy tang thêm hàng nam thì tình hình di?n bi?n th?i ti?t ngày càng ph?c t?p và khó lu?ng ? Vi?t Nam dang làm nguy co ti?m ?n v? cháy r?ng ngày càng nghiêm tr?ng hon.
Theo s? li?u th?ng kê chua d?y d? c?a C?c Ki?m lâm v? cháy r?ng và thi?t h?i do cháy r?ng gây ra trong 42 nam qua (1963 -04/2005) t?ng s? v? cháy r?ng là trên 49.600 v?, di?n tích thi?t h?i trên 646.900 ha r?ng (ch? y?u là r?ng non), trong dó có 274.251 ha r?ng tr?ng và 377.606 ha r?ng t? nhiên. Thi?t h?i tính d?n hàng tram t? d?ng m?i nam, dó là chua k? d?n nh?ng ?nh hu?ng x?u v? môi tru?ng s?ng, cung nhu nh?ng thi?t h?i do lu quét, lu ?ng và lu l?t ? vùng h? luu, làm gi?m tính ÐDSH, phá v? c?nh quan... Riêng nam 2002 dã x?y ra 1.098 v? cháy, nam 2003 x?y ra 642 v? cháy, trong dó v? cháy r?ng Tràm U Minh là nghiêm tr?ng nh?t.
S? ki?n cháy r?ng vào thàng 3,4 nam 2002 t?i Vu?n Qu?c Gia U Minh – Thu?ng là m?t tai h?a di?n hình v? cháy r?ng d?i v?i tài nguyên sinh v?t và ÐDSH. T?i U Minh Thu?ng tru?c khi b? cháy r?ng dã th?ng kê du?c 32 loài thú. Sau khi b? cháy, ít nh?t có 25 loài thú (78,2%) b? ?nh hu?ng v?i các m?c d? khác nhau. M?t s? loài có nguy co không g?p l?i ? HST d?c dáo này: Doi ng?a l?n Pteropus vampyrus; Sóc l?a Callosciurus finlaysoni; Rái cá lông mui Lutra sumatrana; Rái cá vu?t bé Aonyx cinerea; Mèo cá Drionailurus viverrinus; Tê tê Manis javanica; C?y giông d?m l?n Viverra megaspila; C?y vòi huong Paradoxurus hermaphroditus; Doi ng?a Thái Lan Pteropus lylei; Mèo r?ng Drionailurus bengalensis (ngu?n C?c Ki?m lâm, 2005)
v Di nh?p và xâm l?n c?a các loài sinh v?t l?
Trong th?i gian qua vi?c trao d?i, di nh?p m?t s? gi?ng cây tr?ng, v?t nuôi dã mang l?i hi?u qu? kinh t?. Trong co c?u cây tr?ng ? nhi?u noi s? gi?ng m?i dã chi?m t?i 70- 80% và cho nang su?t cao. Tuy nhiên vi?c di nh?p nhi?u gi?ng m?i m?t cách tràn lan, thi?u ki?m soát là nguy co ti?m tàng làm các gi?ng b?n d?a b? mai m?t. Các gi?ng m?i có th? có nh?ng di?m b?t l?i và thu?ng không b?n v?ng tru?c tác d?ng c?a ngo?i c?nh và sâu b?nh. Tác h?i ngay l?p t?c và có th? th?y là m?t s? loài di nh?p vào Vi?t Nam dã phát tri?n thµnh d?ch và gây h?i nghiêm tr?ng. Ði?u này còn liên quan d?n s? thi?u hi?u bi?t và so h? trong qu?n lý. Có th? nêu ra dây m?t s? ví d?:
+ Trong công tác tr?ng r?ng ? Vi?t Nam, chúng ta dã s? d?ng thành công khá nhi?u loài cây nh?p n?i nhu Phi lao trên vùng cát ven bi?n, các loài Keo và B?ch dàn cho vùng d?i th?p và r?ng công nghi?p. B?ch dàn tr?ng thu?n lo?i ? m?t s? vùng ? nu?c ta có nh?ng th?i di?m b? b?nh h?i gây ch?t hàng lo?t.
+ Tình tr?ng tuong t? cung x?y ra v?i các loài cây nông nghi?p, các gi?ng m?i nhu lúa, ngô, cà phê, cao su, cây an qu?... du?c nh?p nôi, gây tr?ng r?ng rãi vì nang su?t cao. Ði?u này dã làm cho m?t s? gi?ng cây tr?ng d?a phuong, có ch?t lu?ng nhung nang su?t th?p b? m?t di.
+ Vi?c nh?p và gây nuôi ?c buou vàng d?i trà dã gây h?i cho d?ng ru?ng trong m?t th?i gian dài, m?t s? loài sinh v?t lá khác gây tác h?i nghiêm tr?ng nhu ?c sên, cây trinh n? d?m l?y (cây Mai Duong), bèo Nh?t B?n.
Hình 3.3. Trinh n? d?m l?y và ?c buou vàng, 2 k? ngo?i lai nguy hi?m
v Ô nhi?m môi tru?ng
Các ho?t d?ng c?a con ngu?i nhu phát tri?n nông nghi?p, công nghi?p, khai khoáng; phát tri?n các làng ngh?, các khu dô th?, các thành ph?; hóa ch?t và ch?t th?i nông nghi?p, công nghi?p và sinh ho?t ;… dã gây ra ô nhi?m môi tru?ng (d?t, nu?c, không khí) ? nhi?u noi và gây h?i tr?c ti?p d?n s?c kh?e con ngu?i.
Ô nhi?m môi tru?ng, d?c bi?t là ô nhi?m nu?c gây tác h?i r?t l?n d?i v?i môi tru?ng nu?c ng?t và bi?n:
+ Nu?c th?i công nghi?p, s? d?ng thu?c tr? sâu là nh?ng nguyên nhân chính làm ô nhi?m các sông h? nu?c ng?t c?a Vi?t Nam. Các ngành công nghi?p Vi?t Nam tuy hi?n nay dã áp d?ng m?t s? bi?n pháp s? lý nu?c th?i song chua tri?t d?. Nu?c th?i c?a các nhà máy hoá ch?t, xà phòng... cùng v?i nu?c th?i sinh ho?t dã gây ô nhi?m n?ng cho các con sông. Trên d?ng ru?ng, vi?c l?m d?ng các hoá ch?t di?t côn trùng, ch?t di?t c? dã gây ô nhi?m môi tru?ng d?ng ru?ng.
+ Môi tru?ng s?ng ? các HST nông nghi?p cung b? ô nhi?m do vi?c s? d?ng tu? ti?n các ch?t di?t côn trùng. Các sông h? b? ô nhi?m do các ch?t th?i công nghi?p, nu?c th?i sinh ho?t.
Theo th?ng kê c?a C?c B?o v? môi tru?ng, 2005. T?ng lu?ng hoá ch?t b?o v? th?c v?t t?n d?ng hi?n nay là 57.476,9 kg d?ng b?t; 29.196,3 lít d?ng l?ng và kho?ng 1.437.183,2 bao bì ch?a hoá ch?t b?o v? th?c v?t.
Ô nhi?m bi?n du?c coi là hi?m ho? l?n nh?t d?i v?i tính ÐDSH bi?n. Giao thông v?n t?i bi?n và tham dò d?u khí là hai nguyên nhân quan tr?ng gây nên s? ô nhi?m bi?n. Nguyên nhân này b?t d?u t? các t?u thuy?n dánh cá dùng d?ng co, các tàu ch? hàng, ch? d?u. Các c?ng bi?n H?i Phòng, Qu?ng Ninh., C?a Lò, Ðà N?ng, VungTàu... d?u có m?t l?p váng d?u trên b? m?t nu?c. M?c d?u trong nu?c bi?n ? c?ng H?i Phòng, Qu?ng Ninh là 0,4-1 mg/l nu?c.
Tham dò và khai thác khí d?u ? Vi?t Nam m?i b?t d?u t? nam 1986, do không du?c theo dõi nên không có s? li?u nhung dây là nh?ng ho?t d?ng gây nhi?u ?nh hu?ng nghiêm tr?ng d?n môi tru?ng s?ng cu? sinh v?t bi?n.
Ngoài hai nguyên nhân nêu trên, v?n d? l?ng d?ng bùn ? các c?a sông, trong các c?ng và ho?t d?ng n?o hút bùn cung dã gây ?nh hu?ng d?n tính da d?ng sinh h?c bi?n. Vi?c n?o vét d? khai thông c?a sông, h?i c?ng dã khu?y d?c nu?c, trong bùn l?ng d?ng thu?ng có d?u và ch?t d?c l?n vào nên dã gây nhi?u t?n th?t cho sinh v?t bi?n.
2.2.2. Nguyên nhân sâu xa gây suy thoái ÐDSH ? Vi?t Nam.
v Gia tang dân s? và di cu.
Nh?ng thách th?c v? dân s? c?a nu?c ta r?t nghiêm tr?ng d?i v?i các v?n d? tài nguyên, môi tru?ng và ÐDSH. Trung bình trong 10 nam (1989 -1999) t? l? tang tru?ng dân s? là 1,7% nam; d?c bi?t ? vùng núi t? l? này còn cao hon, kho?ng 2,8% -3,6%/nam. Tang dân s? v?n ? m?c cao trong khi tài nguyên d?t, tài nguyên nu?c và các d?ng tài nguyên khác dang có xu th? gi?m.
Tang dân s? nhanh dã là m?t trong nh?ng nguyên nhân chính làm suy thoái ÐDSH c?a Vi?t Nam. S? gia tang dân s? d?n d?n tang nhu c?u sinh ho?t và nhu c?u thi?t y?u khác trong khi lu?ng tài nguyên có h?n, nh?t là tài nguyên d?t cho s?n xu?t nông nghi?p. H? qu? t?t y?u d?n t?i là ph?i m? r?ng d?t nông nghi?p, xâm l?n vào d?t r?ng, làm suy thoái ÐDSH.
T? nh?ng nam 1960, th?c hi?n ch? truong c?a chính ph? xây d?ng và phát tri?n các vùng kinh t? m?i, các d?a huong dã d?ng viên kho?ng 1,2 tri?u ngu?i t? vùng d?ng b?ng lên khai hoang và sinh s?ng ? vùng núi. Cu?c v?n d?ng này dã làm thay d?i co c?u dân s? và t?p quán canh tác ? mi?n núi. T? nh?ng nam 1990, dã có nhi?u d?t di cu t? do t? các t?nh phía B?c và B?c Trung B? vào các t?nh phía Nam. Tác d?ng c?a di dân t? do d?n tài nguyên thiên nhiên, d?n ÐDSH ? các vùng này dã tr? thành v?n d? b?c xúc ? m?t s? t?nh phía Nam, d?c bi?t là Tây Nguyên.
v S? nghèo dói.
Vi?t Nam du?c x?p lo?i là m?t trong nh?ng nu?c nghèo trên th? gi?i v?i g?n 80% dân s? s?ng ? nông thôn, ho?t d?ng kinh t? ch? y?u là nông – lâm – ngu nghi?p, d?i s?ng kinh t? còn nhi?u khó khan. Theo th?ng kê vào nam 2001, t? l? h? dói nghèo chi?m 17% t?ng s? dân, trong dó ph?n l?n s? h? này s?ng ? nông thôn, mi?n núi, vùng sâu và biên gi?i. Trong khu r?ng b?o t?n du?c nghiên c?u, 90% dân d?a phuong s?ng d?a vào nông nghi?p và khai thác r?ng.
Nh?ng ngu?i nghèo thu?ng không có ru?ng d?t, ph?i s?ng d?a vào d?t b?c màu, d?t d?c, d?t có d? phì kém, l?i thi?u v?n d?u tu lâu dài cho s?n xu?t, bu?c h? ph?i khai thác nhanh ru?ng d?t c?a mình ho?c phá r?ng l?y d?t canh tác.
M?i quan h? gi?a xóa dói gi?m nghèo v?i b?o v? môi tru?ng và phát tri?n kinh t? xã h?i là m?i quan h? nhân qu?. Vì v?y, xoá dói gi?m nghèo là m?t trong nh?ng m?c tiêu c?a phát tri?n, là di?u ki?n d? b?o v? môi tru?ng.
v Chính sách kinh t?.
Chính sách kinh t? ? t?m vi mô có ?nh hu?ng sâu s?c ? quy mô l?n d?n ÐDSH, d?n bi?n d?i tài nguyên và ch?t lu?ng môi tru?ng. N?n kinh t? nu?c ta có s? khác bi?t rõ r?t gi?a giai do?n tru?c d?i m?i và giai do?n d?i m?i.
Cho t?i nam 1975 các chính sách kinh t? ? nu?c ta v? co b?n phù h?p v?i n?n kinh t? th?i chi?n. Các nhu c?u c?p thi?t c?a chi?n tranh nh?t thi?t ph?i du?c dáp ?ng, k? c? vi?c khai thác các tài nguyên thiên nhiên, trong dó có tài nguyên sinh v?t - d?c bi?t là tài nguyên r?ng. Sau nam 1975, d?t nu?c dã du?c th?ng nh?t, nhung n?n kinh t? v?n còn g?p vô vàn khó khan. Trong giai do?n này g? du?c khai thác m?nh cho xây d?ng và xu?t kh?u t?o ngu?n v?n cho phát tri?n kinh t?.
Nh?ng chính sách trong th?i k? d?i m?i (t? nam 1986) m?t m?t dã góp ph?n t?o ra bu?c ti?n m?nh m? cho n?n kinh t?, m?t khác dã gây ?nh hu?ng tiêu c?c d?n ÐDSH. Chính sách d?y m?nh xu?t kh?u các s?n ph?m nông nghi?p có giá tr? cao là nguyên nhân có ý nghia nh?t làm suy thoái ÐDSH t? nam 1986. L?i nhu?n kinh t? cao c?a vi?c xu?t kh?u nông s?n dã kích thích các thành ph?n kinh t? d?u tu phá r?ng d? m? r?ng di?n tích tr?ng cây công nghi?p nhu cà phê, cao su, di?u và phá r?ng ng?p m?n d? nuôi tôm cá.
Ch? truong xu?t kh?u g? tròn kích thích vi?c khai thác g? và h?u qu? là nhi?u khu r?ng dã b? phá hu?; d?n 1996 giá tr? xu?t kh?u g? dã d?t t?i 126,5 tri?u USD. Có th? th?y nh?ng chính sách phát tri?n kinh t? trong co ch? th? tru?ng dã có nh?ng tác d?ng gây suy thoái ÐDSH là khó tránh kh?i trên ph?m vi toàn qu?c n?u không có bi?n pháp h?u hi?u nh?m qu?n lý, b?o v? các HST. Ð? gi?i quy?t t?t m?i quan h? gi?a phát tri?n kinh t? xã h?i và b?o v? môi tru?ng c?n xem xét, k?t h?p nh?ng v?n d? môi tru?ng trong vi?c ho?ch d?nh chính sách.
v Hi?u l?c thi hành pháp lu?t v? môi tru?ng.
Công tác qu?n lý, b?o v? tài nguyên và môi tru?ng dã du?c Nhà nu?c ta quan tâm t? nh?ng nam 1960. Nhi?u van b?n pháp lu?t, các ch? truong, chính sách dã du?c ban hành, m?t s? chuong trình hành d?ng liên quan d?n ÐDSH dã du?c th?c hi?n. Tuy nhiên, vi?c th?c thi chua du?c tri?t d? và ý th?c b?o v? ÐDSH c?a nhân dân, nh?t là d?ng bào mi?n núi chua cao. M?t khác, v? phuong di?n qu?n lý Nhà Nu?c, l?c lu?ng ki?m lâm chua d? m?nh, chính sách dãi ng? còn h?n ch?, trang b? k? thu?t y?u, ch? tài, lu?t pháp chua c? th? và có khi còn không d?ng viên, khuy?n khích l?c lu?ng ki?m lâm và qu?n chúng tích c?c tham gia b?o v? r?ng.
Hình 3.4. Vi?c vi ph?m pháp lu?t v?n di?n ra thu?ng xuyên
v Chính sách kinh t? c?ng d?ng.
Chính sách s? d?ng d?t: Có vai trò quy?t d?nh d?n phát tri?n kinh t? xã h?i và d?i s?ng c?a ngu?i dân. Sau th?i k? h?p tác xã tan rã, d? duy trì s? s?ng, ngu?i dân dã ph?i d?u tu vào m?nh ru?ng 5% do h?p tác xã d? l?i và ph?i lên r?ng khai hoang d? ch?ng dói. Ðây chính là giai do?n mà r?ng Vi?t Nam b? hu? ho?i.
Chính sách lâm nghi?p: Theo con du?ng làm an t?p th?, các nông tru?ng và các lâm tru?ng qu?c doanh du?c thành l?p kh?p noi trên c? nu?c. M?t trong nh?ng nhi?m v? c?a lâm tru?ng là khai thác g? theo k? ho?ch c?a nhà nu?c. Theo s? li?u th?ng kê, hàng nam vi?c khai thác g? dã làm suy thoái 70.000 ha r?ng, trong dó có 30.000 ha b? m?t tr?ng.
T?p quán du canh du cu: Trong s? 54 dân t?c ? Vi?t Nam thì có t?i 50 dân t?c v?i kho?ng 9 tri?u dân có t?p quán du canh và do s?c ép c?a gia tang dân s?, du canh tr? thành m?t nguyên nhân quan tr?ng làm m?t r?ng, thoái hoá d?t và k?t qu? là t?o ra c? m?t vùng d?t tr?ng d?i tr?c nhu hi?n nay.
3. Thang phân h?ng c?a IUCN, 1994 (IUCN, Read list Categorles):
Thang b?c phân h?ng c?a IUCN, 1994 hi?n dang du?c s? d?ng, bao g?m các h?ng nhu sau:
• Thang b?c phân h?ng m?c de d?a c? th?:
+ Các b?c phân h?ng chính:
- B? tuy?t ch?ng - EX (Extinct):
M?t don v? phân lo?i du?c coi là tuy?t ch?ng khi ch?c ch?n cá th? cu?i cùng c?a don v? phân lo?i dó dã b? tiêu di?t.
- Tuy?t ch?ng trong hoang dã - EW (Extinct in the wild) :
M?t loài du?c coi là tuy?t ch?ng trong hoang dã khi bi?t du?c loài dó ch? t?n t?i trong di?u ki?n nuôi tr?ng n?m ngoài ph?m vi phân b? l?ch s? c?a loài dó. Loài du?c coi là tuy?t ch?ng trong hoang dã khi nh?ng n? l?c di?u tra t?i nh?ng vùng s?ng c?a loài dã bi?t ho?c nh?ng sinh c?nh có hi v?ng g?p du?c, vào nh?ng th?i di?m thích h?p (theo ngày, mùa, nam) kh?p các vùng phân b? l?ch s? c?a nó, mà v?n không tìm ra m?t cá th? nào. Các cu?c di?u tra vu?t quá khung th?i gian c?a m?t vòng d?i ho?c tu?i th? c?a chúng.
- Nguy c?p cao/ R?t nguy c?p - CR (Critical Endangered):
M?t loài du?c coi là r?t nguy c?p khi nó ph?i d?i m?t v?i nh?ng m?i de do? tuy?t ch?ng t? nhiên r?t l?n trong m?t tuong lai g?n, theo d?nh nghia t? m?c A d?n E du?i dây:
A. Qu?n th? dang b? suy gi?m theo m?t trong các hình th?c sau:
1. Các u?c lu?ng ch? ra r?ng qu?n dã b?/ có xu th? ho?c nghi có s? suy gi?m ít nh?t 80% trong vòng 10 nam ho?c trong 3 th? h? v?a qua, du?c xác d?nh b?i:
(a) quan sát tr?c ti?p
(b) m?t ch? s? c?a d? phong phú sát th?cv?i donv? phân lo?i dó
(c) s? suy gi?m trong vùng chi?m c?, ph?m vi xu?t hi?n hay ch?t lu?ng c?a sinh c?nh .
(d) m?c d? khai thác hi?n t?i ho?c xu hu?ng khai thác.
(e) h?u qu? c?a du nh?p loµi m?i, t?p lai, b?nh d?ch, ô nhi?m hay ký sinh.
2. S? suy gi?m ít nh?t 80%, có xu hu?ng ho?c nghi s? có th? g?p ph?i trong 10 nam t?i ho?c trong 3 th? h? d?a trên co s? xác d?nh c?a b?t k? di?m (b), (c), (d) ho?c (e) ? trên
B. Ph?m vi xu?t hi?n u?c lu?ng nh? thua 100 km2 ho?c vùng chi?m c? nh? thua 10 km2, và du?c ch? ra b?i các u?c lu?ng sau :
1. B? phân cách nghiêm tr?ng hay du?c bi?t ch? t?n t?i trong m?t di?m duy nh?t.
2. Ti?p t?c suy gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i trong các tru?ng h?p sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) di?n tích, ph?m vi hay ch?t lu?ng sinh c?nh
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
3. Nh?ng thay d?i c?c k? b?t thu?ng theo các di?m sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) s? d?a di?m phân b? hay s? lu?ng các qu?n th? ph?
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
C. S? lu?ng qu?n th? du?c u?c lu?ng còn ít thua 250 cá th? tru?ng thành và :
1. S? lu?ng dó v?n ti?p t?c suy gi?m ít nh?t 25% trong 3 nam t?i ? 1 th? h? ho?c nhi?u hon.
2. Qu?n th? v?n ti?p t?c gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i v? s? lu?ng cá th? tru?ng thành và c?u trúc qu?n th? n?m trong các d?ng:
(a) b? chia c?t nghiêm tr?ng
(b) t?t c? các cá th? d?u n?m trong m?t qu?n th? ph? duy nh?t.
D. Qu?n th? có s? lu?ng du?i 50 cá th? tru?ng thành.
E. Các phân tích kh?i lu?ng ch? ra r?ng kh? nang tuy?t ch?ng trong t? nhiên ít nh?t là du?i 50% trong vòng 10 nam ho?c là 3 th? h? hay b?t c? khi nào dài hon.
- Nguy c?p - EN (Endangered):
M?t loài du?c coi là nguy c?p khi nó chua ph?i là nguy c?p cao nhung nó dang ph?i d?i m?t v?i nh?ng m?i de do? tuy?t ch?ng t? nhiên r?t l?n trong m?t tuong lai g?n theo d?nh nghia t? m?c A d?n E du?i dây:
A. Qu?n th? dang b? suy gi?m theo m?t trong các hình th?c sau:
1. Các u?c lu?ng ch? ra r?ng qu?n dã b?/ có xu th? ho?c nghi có s? suy gi?m ít nh?t 50% trong vòng 10 nam ho?c trong 3 th? h? v?a qua, du?c xác d?nh b?i:
(a) quan sát tr?c ti?p
(b)m?t ch? s? c?a d? phong phú sát th?c v?i donv? phân lo?i dó
(c) s? suy gi?m trong vùng chi?m c?, ph?m vi xu?t hi?n hay ch?t lu?ng c?a sinh c?nh .
(d) m?c d? khai thác hi?n t?i ho?c xu hu?ng khai thác.
(e) h?u qu? c?a du nh?p loài m?i, t?p lai, b?nh d?ch, ô nhi?m hay ký sinh.
2. S? suy gi?m ít nh?t 50%, có xu hu?ng ho?c nghi s? có th? g?p ph?i trong 10 nam t?i ho?c trong 3 th? h? d?a trên co s? xác d?nh c?a b?t k? di?m (b), (c), (d) ho?c (e) ? trên
B. Ph?m vi xu?t hi?n u?c lu?ng nh? thua 5000 km2 ho?c vùng chi?m c? nh? thua 500 km2, và du?c ch? ra b?i các u?c lu?ng sau :
1. B? phân cách nghiêm tr?ng hay du?c bi?t ch? t?n t?i trong m?t di?m duy nh?t.
2. Ti?p t?c suy gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i trong các tru?ng h?p sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) di?n tích, ph?m vi hay ch?t lu?ng sinh c?nh
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
3. Nh?ng thay d?i c?c k? b?t thu?ng theo các di?m sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) s? d?a di?m phân b? hay s? lu?ng các qu?n th? ph?
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
C. S? lu?ng qu?n th? du?c u?c lu?ng còn ít thua 2500 cá th? tru?ng thành và:
1. S? lu?ng dó v?n ti?p t?c suy gi?m ít nh?t 20% trong 3 nam t?i ? 1 th? h? ho?c nhi?u hon.
2. Qu?n th? v?n ti?p t?c gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i v? s? lu?ng cá th? tru?ng thành và c?u trúc qu?n th? n?m trong các d?ng:
(a) b? chia c?t nghiêm tr?ng
(b) t?t c? các cá th? d?u n?m trong m?t qu?n th? ph? duy nh?t.
D. Qu?n th? có s? lu?ng du?i 250 cá th? tru?ng thành.
E. Các phân tích kh?i lu?ng ch? ra r?ng kh? nang tuy?t ch?ng trong t? nhiên ít nh?t là du?i 20% trong vòng 20 nam ho?c là 5 th? h? hay b?t c? khi nào dài hon.
- S?p nguy c?p - VU (Vulnerable):
M?t loài du?c coi là s?p nguy c?p khi nó chua ph?i nguy c?p cao hay nguy c?p nhung dang ph?i d?i m?t v?i nh?ng m?i de do? tuy?t ch?ng t? nhiên r?t l?n trong m?t tuong lai theo d?nh nghia t? m?c A d?n D du?i dây:
A. Qu?n th? dang b? suy gi?m theo m?t trong các hình th?c sau :
1. Các quan sát, u?c lu?ng ch? ra r?ng qu?n dã b?/ có xu th? ho?c nghi có s? suy gi?m ít nh?t 20% trong vòng 10 nam ho?c trong 3 th? h? v?a qua ho?c lâu hon, du?c xác d?nh b?i:
(a) quan sát tr?c ti?p
(b) m?t ch? s? c?a d? phong phú sát th?c v?i donv? phân lo?i dó
(c) suy gi?m trong vùng chi?m c?
(d) m?c d? khai thác hi?n t?i ho?c có xu hu?ng khai thác.
(e) h?u qu? c?a du nh?p loài m?i, t?p lai, b?nh d?ch, ô nhi?m hay ký sinh.
2. S? suy gi?m ít nh?t 20%, có xu hu?ng ho?c nghi s? có th? g?p ph?i trong 10 nam t?i ho?c trong 3 th? h? t?i ho?c lâu hon d?a trên co s? xác d?nh c?a b?t k? di?m (b), (c), (d) ho?c (e) ? trên
B. Ph?m vi xu?t hi?n u?c lu?ng nh? thua 20.000 km2 ho?c vùng chi?m c? nh? thua 2000 km2, và du?c ch? ra b?i các u?c lu?ng sau :
1. B? phân cách nghiêm tr?ng hay du?c bi?t ch? t?n t?i trong m?t di?m duy nh?t.
2. Ti?p t?c suy gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i trong các tru?ng h?p sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) di?n tích, ph?m vi hay ch?t lu?ng sinh c?nh
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
3. Nh?ng thay d?i c?c k? b?t thu?ng theo các di?m sau:
(a) ph?m vi xu?t hi?n
(b) di?n tích chi?m c?
(c) s? d?a di?m phân b? hay s? lu?ng các qu?n th? ph?
(d) s? lu?ng cá th? tru?ng thành
C. S? lu?ng qu?n th? du?c u?c lu?ng còn ít thua 10.000 cá th? tru?ng thành và:
1. S? lu?ng dó v?n ti?p t?c suy gi?m ít nh?t 10% trong 10 nam t?i ? 1 th? h? ho?c nhi?u hon.
2. Qu?n th? v?n ti?p t?c gi?m qua quan sát ho?c có th? g?p ph?i v? s? lu?ng cá th? tru?ng thành và c?u trúc qu?n th? n?m trong các d?ng:
(a) b? chia c?t nghiêm tr?ng
(b) t?t c? các cá th? d?u n?m trong m?t qu?n th? ph? duy nh?t.
D. Qu?n th? có s? lu?ng du?i 1000 cá th? tru?ng thành.
E. Các phân tích kh?i lu?ng ch? ra r?ng kh? nang tuy?t ch?ng trong t? nhiên ít nh?t là du?i 10% trong vòng 100 nam.
- Ðe do? th?p - LR (Lower Risk):
M?t loài de do? th?p khi nó dã du?c dánh giá, không tho? mãn các tiêu chu?n dánh giá c?a m?c nguy c?p cao, nguy c?p hay s?p nguy c?p. Loài du?c coi là de do? th?p có th? chia ra ba m?c ph? sau :
A. Ph? thu?c b?o t?n - cd (Conservation Dependent): Loài là tr?ng tâm c?a chuong trình b?o t?n riêng cho loài ho?c chuong trình b?o t?n vùng s?ng, hu?ng t?i loài dang du?c quan tâm mà n?u chuong trình b?o t?n ng?ng thì loài s? roi vào m?t trong nh?ng m?c d? de d?a trên trong vòng 5 nam t?i.
B. G?n b? de d?a - nt (Near Theatened): Loài không du?c xác d?nh ? m?c d? ph? thu?c b?o t?n, song g?n v?i m?c s?p nguy c?p.
C. ít quan tâm - lc (Least Concem): Loài chua du?c x?p vào ph? thu?c b?o t?n ho?c g?n b? de do?.
+ Các nhóm chua du?c x?p h?ng:
- Thi?u s? li?u - DD (Data Deficient):
Loài thi?u s? li?u là loài không d? thông tin d? dánh giá tr?c ti?p hay gián ti?p hi?m h?a tuy?t ch?ng d?a vào phân b? ho?c tình tr?ng qu?n th?. Loài du?c x?p vào m?c này có th? du?c nghiên c?u r?t nhi?u và có nh?ng hi?u bi?t v? sinh h?c c?a chúng, song l?i thi?u nh?ng s? li?u dáng tin c?y v? m?c d? phong phú hay phân b?. Vì v?y, thi?u s? li?u không ph?i là th? h?ng b? de do? hay de do? th?p. Loài du?c li?t kê vào nhóm này c?n có thêm nhi?u thông tin d? trong tuong lai có th? x?p nó vào m?t m?c de do? nào dó trong s? các m?c de do? dã dua ra.
- Chua du?c dánh giá - NE (Not Evaluated):
Loµi chua dánh giá theo b?t c? tiêu chu?n nào mà IUCN dã dua ra.
• C?n luu ý: trong Sách Ð? Vi?t Nam, ph?n Ð?ng v?t (1992) và ph?n Th?c v?t (1996) dã s? d?ng các c?p dánh giá cu c?a IUCN (1978) và có m?t s? di?m khác nhu sau:
+ Hi?m - R (Rare): G?m nh?ng taxon có phân b? h?p, nh?t là nh?ng chi, gi?ng don loài, có s? lu?ng ít, tuy hi?n nay chua ph?i là d?i tu?ng dang ho?c s? b? de do? nhung s? t?n t?i lâu dài c?a chúng là r?t m?ng manh.
+ B? de do? - T (Threatened): Là nh?ng taxon thu?c m?t trong nh?ng c?p de do? trên nhung chua d? tu li?u d? x?p chúng vào c?p c? th? nào.
+ Không bi?t chính xác - K (Insufficiently Known): Là nh?ng taxon nghi ng? và không bi?t ch?c ch?n chúng thu?c lo?i nào trong các c?p trên vì thi?u thông tin. C?n nghiên c?u thêm d? xác d?nh c? th? m?c de do? c?a chúng.
4. B?o t?n da d?ng sinh h?c:
4. 1. S? c?n thi?t ph?i b?o t?n da d?ng sinh h?c:
* Khái ni?m: B?o t?n ÐDSH (Conservation of biodiversity) là vi?c qu?n lý m?i tác d?ng qua l?i gi?a con ngu?i v?i các gen, các loài và các HST nh?m mang l?i l?i ích l?n nh?t cho th? h? hi?n t?i và v?n duy trì ti?m nang c?a chúng d? dáp ?ng nhu c?u và nguy?n v?ng c?a các th? h? tuong lai (T? di?n Ða d?ng sinh h?c và phát tri?n b?n v?ng, 2001).
Nguyên lý khoa h?c c?a b?o t?n ÐDSH chính là sinh h?c b?o t?n. Theo Soule (1985): Sinh h?c b?o t?n là m?t khoa h?c da ngành du?c xây d?ng nh?m h?n ch? các m?i de d?a d?i v?i ÐDSH v?i hai m?c dích chính:
+ M?t là, tìm hi?u nh?ng tác d?ng tiêu c?c do ho?t d?ng c?a con ngu?i gây ra d?i v?i các loài, qu?n xã và các HST.
+ Hai là d? xây d?ng các phuong pháp ti?p c?n nh?m h?n ch? s? tuy?t di?t c?a các loài và n?u có th? du?c, c?u tr? các loài dang b? de do? b?ng cách dua chúng h?i nh?p tr? l?i các HST dang còn phù h?p v?i chúng.
* S? c?n thi?t ph?i b?o t?n ÐDSH
Th?c tr?ng ÐDSH trên ph?m vi toàn c?u dã và dang suy thoái nghiêm
tr?ng. Suy thoái ÐDSH s? dua d?n nh?ng h?u qu? to l?n và không lu?ng tru?c du?c d?i v?i s? t?n t?i và phát tri?n c?a xã h?i loài ngu?i. ÐDSH có giá tr? r?t l?n nhu dã nêu ? ph?n tru?c, chính vì th? b?o t?n da d?ng là vi?c làm c?n thi?t và kh?n c?p hi?n nay vì m?t s? lý do sau:
• Lý do kinh t?: Ðó là nh?ng s?n ph?m du?c con ngu?i tr?c ti?p ho?c gián ti?p s? d?ng.
• Lý do sinh thái: ÐDSH dã t?o l?p nên s? cân b?ng sinh thái nh? nh?ng m?i liên h? gi?a các loài v?i nhau. Cân b?ng sinh thái là co s? d? phát tri?n b?n v?ng các quá trình trao d?i ch?t vá nang lu?ng trong h? sinh thái.
• Lý do d?o d?c: Nó giúp chúng ta tôn tr?ng l?n nhau trong quá trình cùng t?n t?i. Các sinh v?t ph?i nuong t?a vào nhau d? s?ng. Chúng t?o thành m?t chu?i liên hoàn t?n t?i trong thiên nhiên và m?i sinh v?t ch? là m?t m?t xích trong chu?i liên hòan dó.
• Lý do th?m m?: ÐDSH dã t?o ra nh?ng d?ch v? t? nhiên d? con ngu?i ngh? ngoi, du l?ch sinh thái, thu?ng th?c và gi?i trí... Nó góp ph?n c?i thi?n d?i s?ng c?a con ngu?i.
• Lý do ti?m ?n: Không ph?i các loài sinh v?t d?u có nh?ng giá tr? kinh t?, sinh thái, d?o d?c, th?m m? gi?ng nhau và th?c t? hi?n nay chúng ta chua xác d?nh du?c h?t các giá tr? c?a chúng. M?t s? loài hi?n du?c coi là không có giá tr? có th? tr? thành loài h?u ích ho?c có m?t giá tr? l?n nào dó trong tuong lai, dó chính là giá tr? ti?m ?n c?a ÐDSH.
4.2. M?c tiêu c?a vi?c b?o t?n da d?ng sinh h?c:
M?c tiêu c?a vi?c b?o t?n ÐDSH du?c d?t ra t? nhi?u góc d? khác nhau và tu? thu?c vào các y?u t? van hoá và kinh t?. Các m?c tiêu b?o t?n khác nhau có các d?i tu?ng và quy mô du?c b?o t?n khác nhau. Trong s? nh?ng m?c tiêu dó có th? k? d?n:
- Ph?c v? cho m?c dích s? d?ng trong hi?n t?i và tuong lai các nhân t? c?a ÐDSH nhu các ngu?n tài nguyên sinh h?c;
- Ph?c v? cho vi?c duy trì sinh quy?n trong tr?ng thái có th? h? tr? cho cu?c s?ng con ngu?i. Th?m th?c v?t t? nhiên là chi?c áo giáp t?t nh?t b?o v? t?t d?i v?i ngu?n nu?c. Ði?u này d?m b?o r?ng s? có mua tr? l?i và n?n lu l?t gi?m di, cung c?p m?t dòng ch?y v?ng ch?c ngu?n nu?c s?ch sau khi mua và gi?m t?n xu?t h?n hán. Ði?u hoà dòng ch?y c?a nu?c là di?u c?t y?u d?i v?i s?n xu?t nông nghi?p. U?c tính r?ng 50% dao d?ng s?n lu?ng lúa c?a Vi?t Nam do tác d?ng c?a n?n m?t r?ng. Th?m chí có th? l?n hon n?u Vi?t Nam không duy trì du?c r?ng t? nhiên trên luu v?c sông, d?c bi?t ? mi?n B?c và mi?n Trung.
- Ph?c v? b?o t?n b?n thân ÐDSH mà không vì m?t m?c dích nào khác, d?c bi?t t?t c? các loài dang s?ng hi?n nay
4.3. Các nguyên t?c co b?n c?a b?o t?n da d?ng sinh h?c:
Theo khuy?n ngh? c?a các nhà nghiên c?u b?o t?n, khi ti?n hành nghiên c?u và tri?n khai vi?c phát tri?n chi?n lu?c ÐDSH, c?n ph?i tuân th? 10 nguyên t?c ch? d?o co b?n sau:
1. M?i d?ng c?a s? s?ng là d?c nh?t và c?n thi?t và m?i ngu?i ph?i nh?n th?c du?c di?u dó.
2. B?o t?n ÐDSH là m?t d?ng d?u tu dem l?i l?i ích l?n cho d?a phuong, cho d?t nu?c và toàn c?u.
3. Chi phí và l?i ích c?a b?o t?n ÐDSH ph?i du?c chia d?u cho m?i d?t nu?c và m?i ngu?i trong m?i d?t nu?c.
4. Vì là m?t ph?n c?a các c? g?ng phát tri?n b?n v?ng, b?o t?n da d?ng sinh h?c dòi h?i nh?ng bi?n d?i l?n v? hình m?u và th?c ti?n c?a phát tri?n kinh t? toàn c?u.
5. Tang kinh phí cho b?o t?n da d?ng sinh h?c, t? nó không làm gi?m m?t mát ÐDSH. C?n ph?i th?c hi?n c?i cách chính sách và t? ch?c d? t?o ra các di?u ki?n d? ngu?n kinh phí du?c s? d?ng m?t cách có hi?u qu?.
6. M?i d?a phuong, d?t nu?c và toàn c?u d?u có các uu tiên khác nhau v? b?o t?n ÐDSH và chúng c?n du?c xem xét khi xây d?ng chi?n lu?c b?o t?n. M?i qu?c gia và m?i c?ng d?ng d?u quan tâm d?n b?o t?n ÐDSH riêng c?a mình, nhung không nên t?p trung ch? cho riêng m?t s? h? sinh thái hay các d?t nu?c giàu có v? loài.
7. B?o t?n ÐDSH ch? có th? du?c duy trì khi nh?n th?c và quan tâm c?a m?i ngu?i dân du?c d? cao và khi các nhà l?p chính sách nh?n du?c thông tin dáng tin c?y làm co s? xây d?ng chính sách.
8. Ho?t d?ng b?o t?n ÐDSH ph?i du?c lên k? ho?ch và du?c th?c hi?n ? ph?m vi dã du?c các tiêu chu?n sinh thái và xã h?i xác d?nh. Ho?t d?ng c?n t?p trung vào noi có ngu?i dân hi?n dang sinh s?ng và làm vi?c, và trong các vùng r?ng c?m hoang d?i.
9. Ða d?ng van hoá g?n li?n v?i ÐDSH. Hi?u bi?t t?p th? c?a nhân lo?i v? ÐDSH cung nhu vi?c qu?n lý, s? d?ng ÐDSH d?u n?m trong da d?ng van hoá. B?o t?n ÐDSH góp ph?n tang cu?ng các giá tr? và s? th?ng nh?t van hoá.
10. Tang cu?ng s? tham gia c?a ngu?i dân, quan tâm t?i các quy?n co b?n c?a con ngu?i, tang cu?ng giáo d?c và thông tin và tang cu?ng kh? nang t? ch?c là nh?ng nhân t? co b?n c?a b?o t?n da d?ng sinh h?c.
(Ngu?n: Nguy?n Hoàng Nghia - 1994 - B?o t?n da da d?ng sinh h?c)
4.4. Các hình th?c b?o t?n:
B?o t?n ÐDSH ? m?i m?c d? v? co b?n là duy trì các qu?n th? loài dang t?n t?i và phát tri?n. Công vi?c này có th? du?c ti?n hành bên trong ho?c bên ngoài noi s?ng t? nhiên. M?t s? chuong trình qu?n lý t?ng h?p dã b?t d?u liên k?t các hu?ng ti?p c?n co b?n khác nhau này .
4.4.1. B?o t?n t?i ch? (B?o t?n In situ)
Là hình th?c b?o t?n các HST và nh?ng noi cu trú t? nhiên, duy trì và ph?c h?i các qu?n th? loài dang t?n t?i trong di?u ki?n s?ng t? nhiên c?a chúng. Trong tru?ng h?p các loài du?c thu?n hoá và canh tác, công vi?c này du?c ti?n hành t?i khu v?c mà các gi?ng v?t nuôi cây tr?ng dó hình thành nên d?c tính c?a mình.
Ð? b?o t?n nguyên v?, các qu?c gia trên th? gi?i d?u thành l?p các khu b?o v?, theo Hi?p h?i b?o t?n th? gi?i (IUCN) thì khu b?o v?: “ Là m?t vùng d?t hay bi?n d?c bi?t du?c dành cho vi?c b?o v? và duy trì tính da d?ng sinh h?c, các tài nguyên thiên nhiên, tài nguyên van hóa và du?c qu?n lý b?ng các hình th?c h?p pháp hay các hình th?c h?u hi?u khác”. Tính d?n nam 1997, trên th? gi?i có kho?ng 30.300 v?i 13,2 tri?u ha khu b?o v?, chi?m 8,84% d?t c?a th? gi?i. S? lu?ng và di?n tích các khu b?o v? nh?ng nam g?n dây tang lên r?t nhanh. IUCN cung dã dua ra 6 lo?i hình khu b?o v?:
a) Khu b?o v? nghiêm ng?t (Strict Protection): G?m 2 hình th?c
- Khu d? tr? thiên nhiên nghiêm ng?t (Strict Nature Reserve): Là vùng d?t ho?c bi?n ch?a m?t s? h? sinh thái n?i b?t ho?c d?i di?n, có nh?ng d?c di?m sinh v?t ho?c d?a lý ho?c nh?ng loài nguyên sinh ph?c v? cho nghiên c?u khoa h?c, quan tr?c môi tru?ng, giáo d?c và d? duy trì ngu?n tài nguyên di truy?n trong m?t tr?ng thái d?ng và ti?n hóa.
- Vùng hoang dã (Wilderness Area): Là m?t vùng d?t r?ng l?n chua b? tác d?ng hay bi?n d?i không dáng k? ho?c là vùng bi?n còn gi? l?i du?c nh?ng d?c di?m t? nhiên c?a nó, không b? ?nh hu?ng thu?ng xuyên và là noi s?ng d?y ý nghia mà vi?c b?o t?n nh?m d? gi? du?c các di?u ki?n t? nhiên c?a nó.
b) Vu?n qu?c gia (National Park) hay Khu b?o t?n h? sinh thái và gi?i trí (Ecosystem Consevation and Recreation): Là vùng d?t ho?c bi?n t? nhiên du?c quy ho?ch d?:
- B?o v? s? toàn v?n sinh thái c?a m?t ho?c nhi?u HST cho các th? h? hi?n t?i và mai sau;
- Lo?i b? s? khai thác ho?c chi?m dung không mang tính thiên nhiên d?i v?i nh?ng m?c dích c?a cùng d?t;
- T?o co s? n?n móng cho t?t c? các co h?i tinh th?n, khoa h?c, gió d?c, vui choi gi?i trí và tham quan mà các ho?t d?ng dó ph?i phù h?p v?i van hóa và môi tru?ng. Vu?n qu?c gia hay Khu b?o t?n h? sinh thái và gi?i trí th? hi?n m?t hình m?u tiêu bi?u cho tr?ng thái t? nhiên c?a m?t vùng d?a lý, m?t qu?n xã sinh h?c, tài nguyên di truy?n và nh?ng loài có nguy co b? tuy?t ch?ng d? t?o ra tính ?n d?nh và da d?ng.
c) V?t l? ni?m thiên nhiên (Natural Monument) hay Khu b?o t?n d?c di?m t? nhiên (Conservation of Natural Feature): Là vùng d?t ch?a d?ng m?t ho?c nhi?u d?c di?m t? nhiên ho?c van hóa n?i b?t ho?c có giá tr? d?c dáo ph?c v? cho m?c dích thuy?t minh, giáo d?c và thu?ng ngo?n c?a nhân dân.
d) Khu d? tr? thiên nhiên có qu?n lý (Conservation through Active Management) hay Khu b?o t?n sinh c?nh/ B?o t?n loài (Habitat/ Species Management Area): Là m?t vùng d?t hay bi?n b?t bu?c ph?i can thi?p tích c?c cho m?c tiêu qu?n lý d? d?m b?o nh?ng di?u ki?n c?n thi?t cho vi?c b?o v? nh?ng loài có t?m quan tr?ng qu?c gia, nh?ng nhóm loài, qu?n xã sinh h?c ho?c nh?ng d?c di?m t? nhiên c?a môi tru?ng noi mà chúng c?n có s? qu?n lý d?c bi?t d? t?n t?i lâu dài. Nghiên c?u khoa h?c, quan tr?c môi tru?ng và ph?c v? giáo d?c là nh?ng ho?t d?ng thích h?p v?i lo?i hình này
e) Khu b?o t?n c?nh quan d?t li?n/c?nh quan bi?n ( Protected Landscape/ Seascape): Là m?t vùng d?t hay bi?n lân c?n, noi tác d?ng gi?a con ngu?i v?i t? nhiên du?c di?n ra thu?ng xuyên. M?c tiêu qu?n lý là duy trì nh?ng c?nh quan có t?m quan tr?ng qu?c gia th? hi?n tính ch?t tác d?ng qua l?i hài hòa gi?a ngu?i v?i d?t ho?c bi?n. Ðây là nh?ng khu mang tính k?t h?p gi?a van hóa và c?nh quan t? nhiên có giá tr? th?m m? cao và dó cung là noi ph?c v? m?c dích da d?ng sinh thái, khoa h?c, van hóa và giáo d?c.
f) S? d?ng b?n v?ng các HST t? nhiên ( Sustainable Use of Natural Ecosystem) hay Khu qu?n lý tài nguyên (Managemed Resource Protected Area): M?t vùng ch?a các h? th?ng t? nhiên chua ho?c ít b? bi?n d?i du?c qu?n lý b?o v? m?t cách ch?c ch?n dài h?n và duy trì tính ÐDSH d?ng th?i v?i vi?c cung c?p b?n v?ng các s?n ph?m dáp ?ng du?c nhu c?u c?a con ngu?i.
4.4.2. B?o t?n chuy?n v? (B?o t?n Ex situ)
Là hình th?c b?o t?n các h?p ph?n c?a ÐDSH bên ngoài sinh c?nh t? nhiên c?a chúng. Th?c t?, b?o t?n chuy?n ch? hay b?o t?n noi khác là phuong th?c b?o t?n các cá th? trong nh?ng di?u ki?n nhân t?o du?i s? giám sát c?a con ngu?i.
Các qu?n th? dang t?n t?i c?a nhi?u sinh v?t có th? du?c duy trì trong canh tác ho?c nuôi gi?. Th?c v?t có th? du?c b?o t?n trong ngân hàng h?t gi?ng và các b? suu t?p mô; các k? thu?t tuong t? cung du?c phát tri?n cho d?ng v?t (luu gi? phôi, tr?ng, tinh trùng), nhung khó gi?i quy?t hon nhi?u. Trong m?i tru?ng h?p, b?o t?n ex-situ hi?n t?i rõ ràng ch? kh? thi d?i v?i m?t t? l? sinh v?t nh?. Công vi?c này dòi h?i chi phí r?t l?n d?i v?i ph?n l?n các loài d?ng v?t, và m?c dù theo nguyên t?c công vi?c b?o t?n ex-situ có th? ti?n hành v?i m?t t? l? l?n các loài th?c v?t b?c cao, nhung v?n ch? chi?m m?t t? l? nh? trong s? các sinh v?t c?a trái d?t. Công vi?c này thu?ng d?n d?n suy gi?m da d?ng di truy?n do nh?ng hi?u ?ng xói mòn di truy?n và do xác su?t lai c?n huy?t cao. Có m?t s? phuong pháp b?o t?n chuy?n v? nhu sau:
- Vu?n d?ng v?t (Zoo): Tru?c dây ngu?i ta ch? chú ý d?n các d?ng v?t có xuong s?ng và ch? y?u là ph?c v? cho vi?c tham quan du l?ch, nhung m?y nam g?n dây các vu?n d?ng v?t dã thay d?i và du?c coi là noi nuôi các loài d?ng v?t dang có nguy co tuy?t ch?ng (chi?m 10% s? loài thú dang có nguy co tuy?t ch?ng) và ph?c v? nghiên c?u. Các vu?n thú trên th? gi?i hi?n nuôi kho?ng 500.000 loài d?ng v?t có xuong s?ng ? c?n, d?i di?n cho các loài thú, chim, bò sát và ?ch nhái. Các nhà khoa h?c dang c? g?ng tìm m?i bi?n pháp t?i uu d? nhân gi?ng, phòng ch?ng b?nh t?t, nuôi và hu?n luy?n d? dua các d?ng v?t dó v? v?i t? nhiên.
- Vu?n th?c v?t và vu?n cây g? (Botanical Garden and Arboretum): Hi?n có kho?ng 1.500 vu?n th?c v?t trên th? gi?i luu gi? ít nh?t 35.000 loài th?c v?t, chi?m kho?ng 15% s? loài th?c v?t toàn c?u (IUCN,WWF, 1989, Given, 1994). Vu?n th?c v?t l?n nh?t là vu?n th?c v?t Hoàng gia Anh ? Kew có kho?ng 25.000 loài th?c v?t dã du?c tr?ng b?ng kho?ng 10% s? loài trên th? gi?i, trong dó có 2.700 loài th?c v?t dã du?c li?t kê trong Sách Ð? th? gi?i (Reid and Miller, 1989).Vu?n th?c v?t có vai trò quan tr?ng trong vi?c b?o t?n th?c v?t vì các b? suu t?m s?ng c?a chúng cung nhu các b? tiêu b?n khô là m?t trong nh?ng ngu?n thông tin t?t nh?t v? phân b? cung nhu yêu c?u v? noi cu trú c?a th?c v?t.
- B? nuôi (Aquarium): Truy?n th?ng c?a b? nuôi là trung bày các loài cá l? và h?p d?n, nhung g?n dây các chuyên gia v? cá, thú bi?n và san hô dã cùng h?p tác v?i các vi?n nghiên c?u bi?n, các th?y cung và các b? nuôi t? ch?c nhân nuôi b?o t?n các loài dang có nguy co tuy?t ch?ng. Có kho?ng 580.000 loài cá dang du?c nuôi trong các b? nuôi (Olney and Ellis, 1991).
- Ngân hàng h?t gi?ng – Gen (Seed Bank): Trên th? gi?i có kho?ng 60 – 70% loài th?c v?t có th? tái sinh và b?o t?n nòi gi?ng b?ng phuong thuc t?o h?t h?u tính là có th? b?o qu?n khô l?nh, khi du?c khô, d? ?m 5 – 7%, h?t có th? kéo dài s? s?ng trong kho l?nh. Tuy nhiên có kho?ng 15% s? loài th?c v?t trên th? gi?i (trong dó có loài r?t có giá tr? nhu cao su, cà phê) có h?t không th? t?n t?i ho?c không th? ch?u d?ng du?c các di?u ki?n nhi?t d? th?p nên không th? c?t gi? trong các ngân hàng h?t gi?ng. Ngân hàng h?t gi?ng d?c bi?t có giá tr? trong vi?c b?o t?n ex situ b?i nó cho phép b?o t?n nhi?u loài quý hi?m trong m?t không gian nh?, th?i gian dài và chi phí th?p. Hi?n có kho?ng 50 ngân hàng h?t gi?ng trên th? gi?i v?i hon 2 tri?u b? suu t?p h?t gi?ng cây nông nghi?p. Tuy nhiên n?u b?o qu?n quá lâu thì h?t cung m?t d?n kh? nang n?y m?m nên ngu?i ta ph?i ti?n hành gieo tr?ng d?nh k? d? l?y h?t gi?ng m?i cho b?o qu?n.
- T?p doàn co b?n: Là t?p doàn các m?u h?t gi?ng th?c v?t du?c b?o qu?n dài h?n và ch? du?c s? d?ng trong tru?ng h?p c?n thi?t. T?p doàn co b?n ph?i có s?c n?y m?m t? 85% tr? lên và ?n d?nh v? di truy?n. H?t du?c b?o qu?n ? nhi?t d? - 18oC, và d? ?m tuong d?i vào kho?n 35 – 40%, hàm lu?ng nu?c trong h?t 3 – 7% và thu?ng xuyên du?c ki?m tra d?nh k? v? s?c n?y m?m.
- T?p doàn ho?t d?ng: Là m?u gi?ng t?p doàn co b?n du?c nh?c l?i, du?c b?o qu?n v?i s? lu?ng l?n hon d? có th? cung c?p cho ngu?i s? d?ng, t?p doàn này thu?ng bi?n d?ng và du?c nhân l?i b? sung d? s? d?ng. T?p doàn ho?t d?ng thu?ng du?c b?o qu?n ? nhi?t d? + 5oC, d? ?m tuong d?i 50 – 60%, lu?ng nu?c trong h?t 7 – 8 %, th?i gian b?o qu?n t? 10 – 15 nam, có khi là 30 – 40 nam.
- T?p doàn công tác: Là các m?u h?t gi?ng c?a các co s? nghiên c?u khoa h?c và ch?n t?o gi?ng d? ph?c v? công tác nghiên c?u c?a mình và ch? c?n gi? m?t s? lu?ng gi?ng d? d? ph?c v? chuong trình nghiên c?u. T?p doàn công tác thu?ng du?c b?o qu?n ng?n h?n (2-3 nam) v?i nhi?t d? 18 – 20oC, d? ?m tuong d?i 50 – 60%, hàm lu?ng nu?c trong h?t 8 – 10%.
- Ngân hàng gen In-itro: Là t?p doàn các v?t li?u di truy?n du?c b?o qu?n trong môi tru?ng dinh du?ng nhân t?o, trong di?u ki?n vô trùng. Ð?i tu?ng b?o qu?n In-vitro là nh?ng v?t li?u sinh s?n vô tính, các loài cây có h?t không th? b?o qu?n trong di?u ki?n khô l?nh, các v?t li?u dùng d? nhân nhanh ph?c v? các chuong trình ch?n t?o và nhân gi?ng h?t ph?n và ngân hàng AND. Có 3 lo?i kho b?o qu?n in-vitro ng?n, trung và dài h?n tùy theo nhu c?u b?o qu?n. B?o qu?n ng?n h?n v?t li?u là d? cung c?p cho nhu c?u ch?n, t?o gi?ng và nghiên c?u. B?o qu?n b?ng sinh tru?ng ch?m (trung h?n), t?c d? sinh tru?ng c?a v?t li?u du?c làm gi?m m?t cách dáng k? ? di?u ki?n nhi?t d?, ánh sáng th?p ho?c làm gi?m n?ng d? ôxy ti?p c?n v?t li?u. B?o qu?n trong ho?c trên b? m?t nito l?ng (-15oC) là b?o qu?n dài h?n, ? nhi?t d? này các ph?n ?ng sinh hóa b? ngung d?ng hoàn toàn nên lo?i tr? du?c kh? nang x?y ra bi?n d? sinh du?ng, tuy nhiên b?o qu?n dông l?nh thu?ng ?nh hu?ng d?n s?c s?ng, kh? nang tái sinh và có th? x?y ra bi?n d? sinh du?ng n?u có quá trình phát tri?n “ không có t? ch?c co quan”
Bên c?nh các d?ng b?o t?n trên, vi?c tr?ng cây, chan nuôi trong các trang tr?i, d?ng ru?ng, ao h?, vu?n cây d?c s?n cung du?c coi là m?t d?ng c?a b?o t?n ÐDSH (b?o t?n on –farm). D?ng b?o t?n này s? là b?o t?n Ex situ khi nó luu gi? các t?p doàn th?c v?t s?ng ngoài noi cu trú t? nhiên và là b?o t?n In situ khi các loài du?c nuôi tr?ng ? dó s?ng ngay trên khu v?c phân b? c?a mình ho?c trên khu v?c mà các d?c di?m c?a loài du?c hình thành sau khi du?c thu?n hóa và canh tác. Nu?c ta có trên 400 gi?ng lúa mùa d?a phuong ? phía Nam có tính ch?u chua, phèn, m?n, nu?c sâu và khô h?n n?i ti?ng nhu gi?ng lúa M?t B?i; các gi?ng ch?u m?n nhu Cu?m, B?u, Chiêm Ðá ? các tình phía B?c chua có gi?ng nào thay th? du?c (hi?n v?n tr?ng nhi?u ? H?i Phòng, Qu?ng Ninh, 4.000ha); ? Tây nguyên v?n còn 160 gi?ng lúa nuong các lo?i; ? các t?nh mi?n núi phía B?c cung có hàng tram gi?ng lúa d?a phuong (riêng 6 huy?n c?a Lào Cai dã có 150 gi?ng lúa) trong dó có nhi?u gi?ng lúa quí nhu: N?p C?m, G?o Tám, Ngô N?p. Các loài cây Lâm nghi?p có giá tr? nhu: Qu?, H?i, Gi? Cao B?ng, các gi?ng cây an qu? d?c s?n nhu: Cam xã Ðoài, cam B? H?, Bu?i Phúc Tr?ch, Bu?i Ðoan Hùng, Bu?i Nam Roi, D?a Xiêm, Nhãn l?ng Hung Yên, V?i thi?u Thanh Hà, … Các loài v?t nuôi nhu: Gà ri, L?n ?, L?n c?p nách, chó Phú Qu?c, … dã và dang du?c b?o t?n và phát tri?n t?i các trang tr?i, vu?n nhà, vu?n r?ng và ao chu?ng c?a các h? nông dân.
5. B?o t?n và phát tri?n b?n v?ng:
5.1. Phát tri?n b?n v?ng:
- Theo U? Ban Qu?c t? v? môi tru?ng và phát tri?n (WCEF, 1991): Phát tri?n b?n v?ng là phát tri?n d? dáp ?ng các nhu c?u c?a th? h? này mà không làm t?n h?i d?n kh? nang dáp ?ng nhu c?u c?a th? h? sau.
Hay có th? hi?u: Phát tri?n b?n v?ng là s? phát tri?n mà trong dó các giá tr? kinh t?, môi tru?ng và xã h?i luôn luôn tuong tác v?i nhau trong su?t quá trình quy ho?ch; phân b? l?i nhu?n công b?ng gi?a các t?ng l?p xã h?i và kh?ng d?nh các co h?i cho s? phát tri?n k? ti?p, duy trì m?t cách liên t?c cho các th? h? mai sau.
- Thách th?c ?nh hu?ng d?n s? phát tri?n b?n v?ng: Phát tri?n b?n v?ng là m?c tiêu theo du?i c?a loài ngu?i nhung cung là m?c tiêu khó d?t du?c nh?t, b?i:
+ Nhu c?u v? tài nguyên sinh h?c luôn l?n hon kh? nang cung c?p c?a t? nhiên trong khi dó con ngu?i chua d? hi?u bi?t d? kh?ng ch? t? nhiên, không t?n d?ng h?t các ki?n th?c dã có;
+ S?c ép c?a gia tang dân s? và s? c?i thi?n di?u ki?n s?ng thông qua phát tri?n c?a kinh t? luôn tác d?ng x?u d?n môi tru?ng và ÐDSH nhung con ngu?i không th? d?ng l?i vi?c phát tri?n c?a mình.
+ S? phân chia quy?n l?i gi?a các t?ng l?p trong xã h?i, gi?a các qu?c gia, gi?a các th? h? không công b?ng.
- Nguyên t?c d? phát tri?n b?n v?ng: V?n d? d?t ra là chúng ta c?n ph?i gi?i quy?t nh?ng thách th?c trên trong quá trình phát tri?n c?a mình, và IUCN, UNEP, WWF (1991) dã dua ra 9 nguyên t?c d? phát tri?n b?n v?ng, dó là:
+ Tôn tr?ng và quan tâm d?n c?ng d?ng;
+ C?i thi?n ch?t lu?ng cu?c s?ng c?a con ngu?i;
+ B?o v? s?c s?ng và tính da d?ng c?a trái d?t;
+ H?n ch? m?c th?p nh?t ngu?n tài nguyên không tái t?o;
+ Gi? v?ng kh? nang ch?u d?ng c?a trái d?t;
+ Thay d?i thái d? và thói quen c?a con ngu?i;
+ Cho phép các c?ng d?ng t? qu?n lý l?y môi tru?ng c?a mình;
+ T?o ra m?t qu?c gia th?ng nh?t thu?n l?i cho vi?c phát tri?n và b?o v?;
+ Ki?n t?o m?t co c?u liên minh toàn c?u.
5.2. B?o t?n và phát tri?n:
B?o t?n và phát tri?n có nh?ng m?i quan h? r?t m?t thi?t v?i nhau, nó v?a có s? mâu thu?n v?a có s? g?n bó. B?i d? th?c hi?n t?i da các m?c tiêu b?o t?n thì s? ph?i h?n ch? vi?c m? r?ng s?n xu?t, h?n ch? vi?c cung c?p tài nguyên cho nhu c?u phát tri?n c?a xã h?i nhung n?u chúng ta vì nhu c?u xã h?i mà khai thác tài nguyên sinh h?c m?t cách tri?t d? và phát tri?n m?t cách b?a bãi các nhà máy, xí nghi?p,… thì môi tru?ng s? b? h?y ho?i và s? s?ng s? bi?n m?t. V?n d? là chúng ta c?n ph?i dung hòa các mâu thu?n gi?a b?o t?n và phát tri?n d? d?m b?o s? cân b?ng c?n thi?t c?a môi tru?ng.
Nguyên t?c phát tri?n b?n v?ng ch? ra cho chúng ta các phuong pháp d? th?c hi?n t?t nhi?m v? b?o t?n và phát tri?n, dó là:
- Khuy?n khích l?i ích kinh t?: Ngu?i dân b?n d?a t?i các khu v?c có s? ÐDSH cao thu?ng có cu?c s?ng th?p hon các khu v?c khác trong m?t qu?c gia, d?c bi?t là ? các nu?c nghèo thì s? cách bi?t v? m?c s?ng gi?a các khu v?c dó là r?t l?n vì th? h? thu?ng khai thác các s?n ph?m cho cu?c s?ng c?a mình t? môi tru?ng xung quanh.
Tuy nhiên, khi thành l?p các khu b?o v?, ngu?i dân b?n d?a thu?ng b? c?m không du?c khai thác tài nguyên nhu tru?c dây h? v?n làm, trong khi dó h? không du?c quan tâm d? có m?t ngu?n thu nh?p khác do dó d?i s?ng ngày càng khó khan hon nên khi l?i nhu?n t? các khu b?o v? dó thu?c v? nh?ng ngu?i qu?n lý ho?c ngay c? khi thu?c v? c?ng d?ng da s? thì ngu?i dân s? t?i v?n vi ph?m các quy d?nh c?a pháp lu?t d? ti?n hành khai thác trái phép tài nguyên dang nuôi s?ng b?n thân và gia dình h? và vi?c khai trái phép s? d? l?i nh?ng h?u qu? khôn lu?ng b?i h? nghi r?ng tài nguyên tru?c dây là c?a h? nhung nay dã thu?c s? h?u c?a ngu?i khác. Ðây là nguyên nhân c?a h?u h?t các v? xung d?t dã x?y ra.
Vi?c kh?c ph?c nh?ng v?n d? này ph?i d?a trên nh?ng l?i ích kinh t? b?ng vi?c l?p ra k? ho?ch và chu k? mà c?ng d?ng du?c phép khai thác tài nguyên t?i vùng d?m c?a khu b?o v?.
- Ph?i h?p v?i ngu?i dân b?n d?a trong ho?t d?ng b?o t?n: Thay vì vi?c dua m?t d?i ngu cán b? v?i nh?ng hi?u bi?t máy móc t? noi khác d?n d? làm m?i vi?c, chúng ta nên hu?ng ngu?i dân vào vi?c th?c hi?n các ho?t d?ng trong khu b?o t?n, t? vi?c l?p k? ho?ch, các phuong án qu?n lý, s? d?ng và nh?ng th?a thu?n c?n thi?t cho c? hai phía.
M?t v?n d? chúng ta cung nên nhìn nh?n, dó là: Các cán b? k? thu?t du?c dào t?o t?t có r?t nhi?u ki?n th?c c?n thi?t cho công tác b?o t?n nhung nh?ng ki?n th?c b?n d?a cung là nh?ng ki?n th?c h?t s?c c?n thi?t và dôi khi nó dem l?i l?i ích cao hon g?p nhi?u l?n nh?ng ki?n th?c ph? thông dã du?c cung c?p b?i các giáo trình khoa h?c chuyên ngành. Vi?c ph?i h?p v?i ngu?i dân b?n d?a trong công tác b?o t?n s? giúp chúng ta k?t h?p du?c các ki?n th?c khoa h?c và b?n d?a d?ng th?i t?o cho ngu?i dân d?a phuong m?t tâm lý t?t v? s? chuy?n giao m?c dích c?a khu b?o v?. Ðó chính là s? d?m b?o cho các ho?t d?ng b?o t?n th?c s? có hi?u qu? v? ÐDSH và phát tri?n c?ng d?ng.
- Giáo d?c và dào t?o: Ðây là m?t nhi?m v? quan tr?ng có ?nh hu?ng l?n d?n công tác b?o t?n và phát tri?n. Vi?c giáo d?c và dào t?o ? dây bao g?m c? vi?c dào t?o nâng cao ý th?c, trách nhi?m và hi?u bi?t c?a m?i ngu?i v? công tác b?o t?n (d?c bi?t là ngu?i dân s?ng trong và xung quanh khu b?o t?n), dào t?o d?i ngu cán b? có d? trình d? th?c hi?n các nhi?m v? và có kh? nang ti?p thu, ?ng d?ng các ki?n th?c b?n d?a ph?c v? cho công tác b?o t?n và công tác dào t?o ngh? phù h?p cho ngu?i dân d?a phuong d? thay d?i ngu?n thu nh?p và nâng cao d?i s?ng.
- Quy ho?ch và xây d?ng chi?n lu?c dài h?n: Vi?c ho?ch d?nh các chính sách, chi?n lu?c v? phát tri?n kinh t? và b?o v? môi tru?ng ? c?p vi mô c?a qu?c gia cung h?t s?c quan tr?ng. C?n ph?i quy ho?ch lâu dài và có có h? th?ng các khu b?o t?n, l?a ch?n chi?n lu?c phát tri?n kinh t? cho t?ng khu v?c nh?t d?nh. Tránh xây d?ng các nhà máy, xí nghi?p, khu công nghi?p, du?ng cao t?c ho?c th?i ch?t th?i quá g?n các khu b?o t?n.
6. Các công u?c qu?c t? v? b?o t?n da d?ng sinh h?c:
6.1. Lý do ra d?i c?a các công u?c qu?c t?:
B?o t?n ÐDSH c?n có s? tham gia c?a m?i c?p ? m?i qu?c gia trên toàn th? gi?i. Các co ch? ki?m soát hi?n dang t?n t?i trên th? gi?i du?c d?a trên co s? c?a m?i qu?c gia và s? th?a hi?p qu?c t? là tang cu?ng kh? nang b?o t?n loài và sinh c?nh (De Klemn, 1990, 1993). H?p tác qu?c t? là c?n thi?t vì m?t s? lý do sau:
+ Các loài sinh v?t không có khái ni?m v? biên gi?i trong phân b?. N? l?c b?o t?n là ph?i b?o v? loài ? t?t c? m?i di?m trong vùng phân b? c?a chúng. Nhu v?y, s? n? l?c c?a m?t qu?c gia là không hi?u qu? n?u trong khi noi s?ng c?a loài dó ? qu?c gia khác dang b? phá h?y.
+ N?n buôn bán các s?n ph?m sinh h?c hi?n dang di?n ra trên th? tru?ng qu?c t?. Nhu c?u l?n ? các nu?c giàu có th? s? d?n d?n h?u qu? khai thác quá m?c các loài ? nh?ng nu?c nghèo. Ð? ngan ch?n vi?c khai thác quá m?c, vi?c ki?m soát và qu?n lý buôn bán là yêu c?u trên c? trong nh?p kh?u và xu?t kh?u.
+ Nh?ng l?i ích mà ÐDSH mang l?i có t?m quan tr?ng qu?c t?. Các qu?c gia giàu có thu?c vùng ôn d?i du?c hu?ng l?i t? ÐDSH c?a vùng nhi?t d?i, do dó c?n ph?i s?n sàng giúp d? các nu?c nghèo khó hon vì h? dã tham gia th?c hi?n vi?c b?o t?n ngu?n ÐDSH t?i dó.
+ R?t nhi?u các v?n d? c?a các loµi hay các HST b? de do? có quy mô toµn c?u nên dòi h?i s? h?p tác qu?c t? d? gi?i quy?t nhu: dánh b?t thu? h?i s?n quá m?c, san b?n quá m?c, ô nhi?m không khí và mua axít, ô nhi?m h? sông và d?i duong, bi?n d?i khí h?u toàn c?u và suy thoái t?ng ô zôn.
V?i các lý do trên, các công u?c qu?c t? dã du?c ra d?i nh?m di?u ch?nh s? h?p tác c?a các qu?c gia.
6.2. M?t s? công u?c qu?c t? quan tr?ng:
6.2.1. Công u?c v? da d?ng sinh h?c:
- Ký ngày 6/1992, t?i H?i ngh? thu?ng d?nh Rio de Janeiro (Braxin), có 150 nuoc tham gia.
- Công u?c ÐDSH có hi?u l?c t? tháng 12/1993 và d?n nay (nam 2005) có 188 qu?c gia và vùng lãnh th? phê chu?n. Trong dó, Vi?t Nam dã phê chu?n vào tháng 10/1994.
a) M?c tiêu c?a công u?c:
- B?o t?n ÐDSH
- S? d?ng lâu b?n các thành ph?n c?a ÐDSH
- Chia s? m?t cách công b?ng h?p lý l?i ích có du?c nh? vi?c khai thác và s? d?ng ngu?n gen bao g?m c? vi?c ti?p c?n h?p lý ngu?n gen và chuy?n giao thích h?p công ngh? c?n thi?t có tính d?n các quy?n s? h?u tài nguyên, công ngh?, nh? có các tài tr? thích dáng.
b) Ph?m vi c?a công u?c: Bao g?m ÐDSH ? c? 3 m?c d?: Gen, loài và HST. Công u?c áp d?ng cho t?t c? các d?ng hoang d?i và thu?n hóa, trong di?u ki?n n?i vi và ngo?i vi.
c) Ði?u kho?n chung c?a công u?c: Công u?c thành l?p m?t co ch? và nguyên t?c v? b?o t?n và s? d?ng b?n v?ng ngu?n tài nguyên sinh h?c, bao g?m các di?u kho?n v?:
+ S? h?p tác gi?a các bên, cách th?c chung cho b?o t?n (chi?n lu?c ÐDSH),
+ Nh?n d?ng và ki?m d?nh,
+ B?o t?n n?i vi và ngo?i vi,
+ S? d?ng lâu b?n các b? ph?n h?p thành ÐDSH,
+ Các bi?n pháp khuy?n khích,
+ Nghiên c?u và dào t?o, h?p tác khoa h?c k? thu?t, qu?n lý công ngh? sinh h?c và phân ph?i l?i ích
+ Ðánh giá ?nh hu?ng và t?i thi?u hoá các ?nh hu?ng x?u,
+ Các ngu?n và co ch? tài chính.
d) Co c?u t? ch?c c?a công u?c: Bao g?m H?i ngh? các bên, co quan thu ký, H?i d?ng tu v?n KHKT và Công ngh?, Các h?i d?ng ph? tr? khác (nhóm công tác) và co ch? báo cáo.
e) Ti?p c?n ngu?n gen và chia s? l?i ích:
- Khái ni?m: Ti?p c?n ngu?n gen là vi?c ngu?i ngoài ti?n hành di?u tra, kh?o sát, nghiên c?u, thu th?p ngu?n gen và ki?n th?c s? d?ng nh?m b?o t?n, phát tri?n và s? d?ng ngu?n gen có hi?u qu? ph?c v? các nhu c?u b?o v? ÐDSH và l?i ích c?a con ngu?i.
Nhu v?y, v? nguyên t?c thì vi?c ti?p c?n ngu?n gen bao g?m các công tác di?u tra, thu th?p các ngu?n gen có ? d?a phuong, ti?n hành nghiên c?u kh? nang sinh h?c, ti?m nang kinh t? và giá tr? thuong m?i d? bi?n các giá tr? ti?m ?n dó thành các s?n ph?m khoa h?c và s?n ph?m thuong m?i nh?m dem l?i l?i nhu?n cho nh?ng ngu?i ti?p c?n và s? h?u ngu?n gen. Tuy nhiên tru?c dây l?i ích do ngu?n gen dem l?i không du?c chia s? cho nh?ng ngu?i s? h?u và có ki?n th?c v? s? d?ng ngu?n gen; công u?c này di?u ch?nh vi?c chia s? l?i nhu?n cho c? 2 phía (ngu?i s? h?u và ngu?i ti?p c?n) thông qua thuong lu?ng và th?a thu?n, quá trình này g?i là th?a thu?n v?i thông báo tru?c và ngu?i s? h?u ngu?n gen can c? vào các di?u kho?n dã th?a thu?n (g?i là di?u kho?n th?a thu?n chung) d? quy?t d?nh xem có cho ti?p c?n ngu?n gen c?a mình hay không.
Hình 3.5. So d? ti?p c?n và chia s? ngu?n gen
- Ch? quy?n d?i v?i ngu?n gen: Công u?c công nh?n r?ng: “ …..các qu?c gia có toàn quy?n d?i v?i tài nguyên thiên nhiên c?a mình, quy?n ti?p c?n ngu?n gen thu?c v? các chính ph? qu?c gia và là d?i tu?ng quy d?nh c?a lu?t pháp qu?c gia”.
Do dó, ngu?n gen du?c cung c?p ph?i do bên có ch? quy?n ho?c bên có du?c ngu?n gen phù h?p v?i công u?c ÐDSH và m?t s? ti?p c?n ch? du?c công nh?n khi nó d?a trên các di?u ki?n du?c s? d?ng ý l?n nhau và phù h?p v?i công u?c. Ð?ng th?i s? ti?p c?n ngu?n gen ph?i du?c s? ung thu?n tru?c c?a bên cung c?p ngu?n gen dó, tr? khi có s? ?n d?nh khác và l?i ích t? vi?c ti?p c?n tài nguyên (bao g?m c? ti?p c?n và s? d?ng công ngh?) c?n ph?i du?c chia s? công b?ng v?i ch? s? h?u ngu?n gen.
Công u?c cung quy d?nh r?ng: Các bên c?n t?o di?u ki?n thu?n l?i cho vi?c ti?p c?n tài nguyên di truy?n, quy?n s? h?u trí tu? c?n du?c tôn tr?ng vì nó tác d?ng d?n b?o t?n ÐDSH.
- Chia s? l?i ích: L?i ích gi?a các bên tham gia du?c chia s? thông qua:
1. Ti?p c?n thích h?p tài nguyên di truy?n;
2. Ti?p nh?n và chuy?n giao công ngh?, g?m c? công ngh? sinh h?c và công ngh? du?c b?o h? b?i quy?n s? h?u trí tu? trên co s? c?a s? th?a thu?n;
3. L?p qu? thích h?p;
4. Phát tri?n chung v? công ngh?;
5. Tham gia vào l?i ích thuong m?i do s? d?ng tài nguyên di truy?n;
6. Trao d?i thông tin, s? li?u, nâng cao nang l?c và dào t?o;
7. C?ng c? nang l?c qu?c gia.
6.2.2. Công u?c CITES v? b?o t?n loài:
Công u?c CITES là th?a hi?p duy nh?t và quan tr?ng d?i v?i b?o t?n loài du?c ký ngày 3/3/1973 t?i Washington D.C; phê chu?n 1/7/1975, hi?n có 152 nu?c tham gia; Vi?t Nam là thành viên th? 122, du?c ch?p nh?n ngày 20/4/1994.
M?c dích: Gi? m?i cân b?ng gi?a vi?c b?o t?n và s? d?ng tài nguyên b?ng h? th?ng gi?y phép và ch?ng ch? d?c bi?t nh?m gi?i h?n s? khai thác, s? d?ng tài nguyên thông qua buôn bán qu?c t?.
H? th?ng t? ch?c c?a CITES bao g?m: H?i ngh? các nu?c thành viên, Ban thu ký (H?i hi?n hành; h?i d?ng d?ng v?t, th?c v?t, thu?t ng?, các nhóm công tác), ? các nu?c thành viên có các co quan qu?n lý chuyên ngành và co quan th?m quy?n khoa h?c.
Công u?c g?m 25 di?u, trong dó di?u 2: Nh?ng nguyên t?c co b?n, CITES dã l?p danh sách 30.000 loài d?ng th?c v?t du?c b?o v? theo 3 ph? l?c quan tr?ng.
Ph? l?c I bao g?m: 675 loài d?ng th?c v?t b? de do? tuy?t ch?ng ho?c có th? do buôn bán. Vi?c buôn m?u v?t c?a nh?ng loài này ph?i tuân theo nh?ng quy ch? nghiêm ng?t d? không ti?p t?c de do? s? t?n t?i c?a chúng và ch? có th? th?c hi?n du?c trong nh?ng tru?ng h?p ngo?i l?.
Ph? l?c II bao g?m: 3.700 loài d?ng v?t và 21.000 loài th?c v?t c?n có s? ki?m soát trong buôn bán qu?c t?, bao g?m:
a. T?t c? nh?ng loài m?c dù hi?n chua b? de do? tuy?t di?t nhung có th? d?n d?n tuy?t ch?ng n?u vi?c buôn bán nh?ng m?u v?t c?a nh?ng loài dó không tuân theo nh?ng quy ch? nghiêm ng?t nh?m tránh vi?c s? d?ng không phù h?p v?i s? t?n t?i c?a chúng, và
b. Nh?ng loài khác cung ph?i tuân theo quy ch? d? cho vi?c buôn bán m?u v?t c?a m?t s? loài có liên quan d?n m?c (a) có th? ph?i du?c ki?m soát h?u hi?u .
Ph? l?c III bao g?m: T?t c? các loài mà m?i nu?c thành viên quy d?nh theo lu?t pháp c?a h? nh?m ngan ch?n ho?c h?n ch? vi?c khai thác và c?n thi?t ph?i có s? h?p tác v?i các nu?c thành viên khác d? ki?m soát vi?c buôn bán.
Nh?ng nu?c thành viên không cho phép buôn bán m?u v?t c?a nh?ng loài thu?c ph? l?c I, II, III không phù h?p v?i nh?ng di?u kho?n c?a Công u?c này.
Nguyên t?c xây d?ng ph? l?c I, II và III c?a Vi?t Nam nhu sau:
- Nh?ng loài d?ng, th?c v?t hoang dã c?a Vi?t Nam dã du?c CITES dua vào ph? l?c I và II thì cung thu?c ph? luc I ho?c II c?a Vi?t Nam và vi?c buôn bán chúng ph?i tuân th? theo qui d?nh c?a công u?c.
- Nh?ng loài d?ng th?c v?t quý hi?m c?a Vi?t Nam là d?i tu?ng di?u ch?nh c?a Ngh? d?nh NÐ 18-HÐBT, ngày 17/1/1992 c?a HÐBT mà không có tên trong ph? l?c I ho?c II c?a CITES Th? gi?i thì du?c xem là ph? l?c III c?a CITES Vi?t Nam. Vi?c buôn bán các loài này ph?i tuân theo các quy d?nh ghi trong van b?n c?a Ngh? d?nh 18 –HÐBT và c?a CITES.
Hi?n Vi?t Nam có 51 loài d?ng v?t, 3 loài th?c v?t du?c nghi vào ph? l?c I; 16 loài d?ng v?t, 6 loài th?c v?t du?c ghi vào ph? l?c II c?a CITES th? gi?i. Ph? l?c 3 c?a Vi?t Nam có 31 loài d?ng v?t và 42 loài th?c v?t.
6.2.3. Công u?c Ramsar:
Ðu?c thi?t l?p nam 1971, nh?m ngan ch?n s? xu?ng c?p c?a các vùng d?t u?t và th?a nh?n các giá tr? sinh thái, khoa h?c, kinh t?, van hóa và gi?i trí c?a vùng d?t u?t. Công u?c Ramsar v? d?t u?t bao hàm các vùng nu?c ng?t, c?a sông, sinh c?nh b? bi?n c?a 600 di?m khác nhau v?i 37 tri?u ha. Vi?t Nam gia nh?p Ramsar nam 1994 và vùng ng?p nu?c Xuân Th?y là khu v?c Ramsar c?a Vi?t Nam.
6.2.4. Công u?c v? b?o t?n van hóa th? gi?i và các di s?n thiên nhiên c?a UNESCO và IUCN:
Hi?n có 109 nu?c tham gia. M?c dích c?a công u?c là b?o v? các vùng thiên nhiên có ý nghia qu?c t? thông qua chuong trình Ð?a danh Di s?n th? gi?i, nh?n m?nh c? ý nghia van hóa l?n ý nghia sinh h?c c?a các khu thiên nhiên mà c?ng d?ng qu?c t? có nghia v? h? tr? v? tài chính. Vi?t Nam gia nh?p vào ngày 19/10/1987 v?i s? công nh?n V?nh H? Long là di s?n Thiên nhiên th? gi?i.
6.2.5. M?t s? công u?c khác v? b?o t?n:
B?ng 3.3. M?t s? công u?c khác v? b?o t?n da d?ng sinh h?c
Tên công u?c
Ngày ký
Công u?c IAEA v? thông báo s?m s? c? h?t nhân,1986
29/12/1987
Công u?c IAEA v? tr? giúp trong các tru?ng h?p s? c? h?t nhân ho?c c?p c?u v? phóng x?, 1986
29/12/1987
Th?a thu?n v? m?ng lu?i các trung tâm th?y s?n ? Châu Á - Thái Bình Duong, 1988
2/2/1989
Công u?c qu?c t? v? ngan ng?a ô nhi?m do tàu thuy?n MARPOL, 1973
B?n b? sung Luân Ðôn cho công u?c, Luân Ðôn, 1990
B?n b? sung Copenhagen, 1992
29/8/1991
Ngh? d?nh thu Montreal v? các ch?t làm suy gi?m t?ng ô zôn, 1987
26/1/1994
Công u?c Vienna v? b?o v? t?ng ô zôn, 1985
Vienna convention for the protection of the zone layer
26/4/1994
Công u?c Liên Hi?p Qu?c v? Lu?t bi?n, 1982
25/7/1994
Công u?c khung c?a Liên H?p Qu?c v? bi?n d?i khí h?u, 1992
United nations framework convention on climate change, 1992
16/11/1994
Công u?c v? ki?m soát vi?c v?n chuy?n xuyên biên gi?i các ch?t th?i nguy h?i và vi?c lo?i b? chúng (Basel), 1989
Basel convention on the control of transboundary movements of hazardous wastes and their disposal
13/3/1995
Tuyên b? Qu?c t? c?a Liên Hi?p Qu?c v? s?n xu?t s?ch hon
International declaration on cleaner production
22/9/1999
Công u?c Chicagô v? hàng không dân d?ng qu?c t?, 1944
Th?a thu?n v? thi?t l?p ?y ban ngh? cá ?n Ð? Duong- Thái Bình
Hi?p u?c v? kho?ng không ngoài vu tr?, 1976
Công u?c v? c?m phát tri?n, s?n xu?t và tàng tr? vu khí hóa h?c, vi trùng và công vi?c tiêu h?y chúng
Cam k?t qu?c t? v? ph? bi?n và s? d?ng thu?c di?t côn trùng, FAO, 1985
Các công u?c/ th?a thu?n qu?c t? VN dang xem xét d? tham gia
1. Công u?c Qu?c t? v? trách nhi?m hình s? d?i v?i thi?t h?i do ô nhi?m d?u,1969
2. Công u?c Qu?c t? liên quan t?i can thi?p vào các bi?u vi d? cao trong tru?ng h?p thi?t h?i do ô nhi?m d?u, 1969
3. Công u?c v? phòng ng?a ô nhi?m do d? ch?t th?i và các ch?t khác, 1971
4. Công u?c v? phòng ng?a ô nhi?m bi?n do d? ch?t th?i và các ch?t khác, 1972
5. Công u?c Qu?c t? v? b?o t?n các loài d?ng v?t hoang dã di cu, 1979
6. Hi?p d?nh ASEAN v? b?o t?n thiên nhiên và các tài nguyên thiên nhiên, 1985
7. Công u?c Qu?c t? v? s? s?n sàng ?ng phó và h?p tác d?i v?i ô nhi?m d?u.
7. Ho?t d?ng b?o t?n da d?ng sinh h?c t?i Vi?t Nam:
7.1. Pháp lu?t c?a Vi?t Nam liên quan d?n da d?ng sinh h?c:
Nh?n th?c du?c t?m quan tr?ng c?a ngu?n tài nguyên thiên nhiên, c?a tính ÐDSH, Chính ph? Vi?t Nam dã có nh?ng hành d?ng tích c?c trong công tác b?o v? ÐDSH t? nh?ng nam 1960. Nhi?u van b?n lu?t pháp và du?i lu?t dã du?c ban hành. Ngoài ra trong phong trµo chung c?a toàn th? gi?i v? b?o t?n và phát tri?n b?n v?ng, Vi?t Nam tham d? h?u h?t các h?i ngh? toàn c?u v? nh?ng v?n d? có liên quan và cung dã ký k?t nhi?u công u?c v? môi tru?ng liên quan d?n b?o t?n ÐDSH.
B?ng 3.4. Các van b?n pháp lu?t và du?i lu?t dã ban hành.
Nam
Các van b?n pháp lu?t và du?i lu?t
1960
- Ch? th? 134/TTg c?a Ph? Th? tu?ng v? c?m san b?t Voi.
1962
- Quy?t d?nh 72/TTg c?a Th? tu?ng chính ph? thành l?p Vu?n qu?c gia Cúc Phuong
1963
- Ngh? d?nh 39/CP c?a H?i d?ng chính ph? ban hành Ði?u l? t?m th?i v? san b?t chim thú r?ng.
1972
- Pháp l?nh v? b?o v? r?ng.
1977
- Quy?t d?nh 41/TTg c?a Chính ph? v? vi?c quy d?nh các khu r?ng c?m.
1986
- Quy?t d?nh 194/CT c?a Ch? t?ch H?i d?ng B? tru?ng v? vi?c công nh?n 87 khu r?ng c?m.
1987
- Quy?t d?nh 582/QÐ-NSY c?a Ch? nhi?m U? ban KH-KT nhà nu?c quy d?nh t?m th?i v? nhi?m v?, quy?n h?n c?a các co quan b?o t?n, luu gi?, s? d?ng ngu?n gen.
- Kh?i xu?ng vi?c xây d?ng chuong trình B?o t?n ngu?n gen qu?c gia do B? Khoa h?c công ngh? và môi tru?ng ch? trì.
1988
- Lu?t d?t dai du?c ban hµnh (có s?a d?i nam 1993).
1989
- Quy?t d?nh 276 c?a B? Lâm nghi?p c?m san b?n 38 loài hoang dã.
- Quy?t d?nh 433 c?a B? Lâm nghi?p dình ch? khai thác và xu?t kh?u 7 lo?i g? quý hi?m (Lát, Nghi?n, Giáng huong, Tr?c, C?m lai, Gõ d?, Mun)
- Thành viên c?a công u?c RAMSAR.
1991
- Ch? t?ch nu?c C?ng hòa xã h?i ch? nghia Vi?t Nam công b? Lu?t b?o v? và phát tri?n r?ng.
- K? ho?ch qu?c gia v? môi tru?ng và phát tri?n b?n v?ng.
- K? ho?ch Hành d?ng Lâm nghi?p nhi?t d?i (TFAP).
1992
- Ngh? d?nh 17/HÐBT c?a H?i d?ng B? tru?ng v? vi?c thi hành Lu?t b?o v? và phát tri?n r?ng.
- Ngh? d?nh 18/HÐBT c?a H?i d?ng B? tru?ng quy d?nh danh m?c th?c v?t r?ng, d?ng v?t r?ng quý hi?m và ch? d? qu?n lý b?o v?.
- Quy?t d?nh s? 1171/QÐ ban hành quy ch? qu?n lý r?ng s?n xu?t, r?ng phòng h? và r?ng d?c d?ng c?a B? Lâm Nghi?p.
- Xu?t b?n Sách d? Vi?t Nam ph?n d?ng v?t.
1993
- Ch? th? 130/TTg c?a Th? tu?ng Chính ph? v? qu?n lý và b?o v? d?ng th?c v?t quý hi?m.
- Ch? th? 283/TTg c?a Th? tu?ng Chính ph? v? th?c hi?n các bi?n pháp c?p bách d? qu?n lý g? quý hi?m.
- Ch? th? 462/TTg c?a Th? tu?ng Chính ph? v? qu?n lý ch?t ch? vi?c khai thác, v?n chuy?n và xu?t kh?u g?.
- Ký công u?c ÐDSH.
- Thông báo c?a Chính ph? chính th?c gia nh?p CITES
1994
- Ban hành lu?t b?o v? môi tru?ng.
- Ký công u?c CITES.
- Ngh? d?nh 39/CP c?a Chính ph? v? h? th?ng t? ch?c ki?m lâm.
1995
- B?n th?o K? ho?ch hành d?ng v? môi tru?ng (VNNEAP).
- Quy?t d?nh s? 845/TTg do Th? tu?ng Chính ph? ban hành v? vi?c phê duy?t K? ho?ch hành d?ng ÐDSH c?a Vi?t Nam (BAP).
1996
- Xu?t b?n sách d? Vi?t Nam ph?n th?c v?t.
- Ch? th? 359/TTg c?a Th? tu?ng chính ph? v? nh?ng bi?n pháp c?p bách d? b?o v? và phát tri?n d?ng v?t hoang dã.
- Công van 280KL/PC c?a C?c Ki?m lâm v? ki?m tra, x? lý vi ph?m v? qu?n lý, s? d?ng d?ng v?t hoang dã.
- Công van 2472 NN-KL/CV c?a B? NN&PTNT v? tang cu?ng và b?o v? và phát tri?n d?ng v?t hoang dã.
1997
- Quy?t d?nh 2177/1997/QÐ-BKHCNMT v? vi?c ban hành quy ch? qu?n lý và b?o t?n ngu?n gen th?c v?t, d?ng v?t và vi sinh v?t.
- Quy?t d?nh 301/1997/QÐ-BNN&PTNT v? vi?c ban hành quy ch? xác d?nh ranh gi?i và c?m c?c m?c các lo?i r?ng.
1999
- Quy?t d?nh 242/1999/QÐ-TTg c?a Th? tu?ng Chính ph? v? di?u hành xu?t nh?p kh?u hàng hóa nam 2000, trong dó có các loài d?ng v?t hoang dã và d?ng th?c v?t quý hi?m du?c li?t vào hàng c?m xu?t kh?u do B? NN & PTNT hu?ng d?n.
2001
- Quy?t d?nh 08/2001/QÐ-TTg c?a Th? tu?ng Chính ph? v? vi?c ban hµnh Quy ch? qu?n lý r?ng d?c d?ng, r?ng phòng h? và r?ng s?n xu?t là r?ng t? nhiên.
B?ng 3.5. Các công u?c liên quan dã ký k?t th?c hi?n
Nam
Các công u?c
1983
- Công u?c b?o v? các vùng d?t u?t RAMSAR.
1994
- Công u?c v? buôn bán và v?n chuy?n các loài d?ng, th?c v?t quý hi?m (CITES).
- Công u?c Liên Hi?p Qu?c v? Lu?t bi?n.
- Công u?c b?o v? t?ng Ô zôn.
- Ngh? d?nh thu v? các ch?t làm suy thoái t?ng Ô zôn.
- Công u?c khung c?a Liên Hi?p Qu?c v? bi?n d?i khí h?u.
- Công u?c Ða d?ng sinh h?c.
1995
- Công u?c v? ki?m soát v?n chuy?n xuyên biên gi?i và tiêu h?y ch?t th?i nguy hi?m.
Hi?n nay, Qu?c H?i dã d? th?o xong Lu?t Ða d?ng Sinh h?c, dang l?y ý ki?n dóng góp c?a các co quan chuyên môn và nhân dân.
7.2. Quá trình B?o t?n ÐDSH trong nh?ng nam v?a qua ? Vi?t Nam:
- Vu?n Qu?c gia Cúc Phuong là vu?n Qu?c gia d?u tiên c?a c? nu?c, du?c thành l?p nam 1962.
- Nam 1972 m?t s?c l?nh v? b?o v? r?ng du?c l?p d?n d?n vi?c tuy?n m? 10.000 ki?m lâm viên và biên ch? vào m?i c?p ? h?u kh?p d?t nu?c.
- Ð?n 2000, Chính ph? dã quy?t d?nh thành l?p 11 vu?n Qu?c gia (Ba B?, Ba Vì, B?ch Mã, B?n En, Cát Bà, Cát Tiên, Côn Ð?o, Cúc Phuong, Tam Ð?o, Tràm Chim, Yok Ðôn), 52 khu b?o t?n thiên nhiên, 16 khu b?o t?n d?ng v?t hoang dã và 22 khu Van hóa - l?ch s? - môi tru?ng v?i t?ng di?n tích kho?ng 2,3 tri?u ha (s? li?u C?c Ki?m Lâm).
• Nh?ng t?n t?i c?a h? th?ng các khu b?o t?n Vi?t Nam.
- Di?n tích các khu b?o t?n so v?i di?n tích lãnh th? còn th?p, chua th? d?i di?n du?c d?y d? các HST r?ng nhi?t d?i và yêu c?u c?a ho?t d?ng b?o t?n ÐDSH.
- Vi?c x?p h?ng, phân lo?i r?ng d?c d?ng v?n chua thích h?p, chua ti?p c?n v?i phân lo?i qu?c t?.
- Trong các KBTTN hi?n có, nhi?u khu có di?n tích quá nh? chua d? d?i di?n cho các HST cung nhu sinh c?nh t?i thi?u cho m?t s? loài d?ng v?t, d?c bi?t là các loài quý hi?m.
- Ranh gi?i c?a m?t s? VQG và KBTTN chua h?p lý v? m?t b?o t?n ÐDSH.
- ? da s? các khu b?o t?n, công tác di?u tra co b?n chua ti?n hành m?t cách d?y d?, chua có lu?n ch?ng d?u tu, chua du?c c?p quy?n s? d?ng d?t và xác d?nh ranh gi?i c? th? ngoài th?c d?a m?t cách d?y d?.
- H? th?ng di?u hµnh qu?n lý các KBTTN chua nh?t quán t? d?a phuong d?n trung uong. Vi?c phân c?p qu?n lý gi?a d?a phuong và trung uong chua du?c quy d?nh c? th?, Chính ph? ch?m ban hành quy ch? qu?n lý r?ng d?c d?ng, vì v?y nên công tác b?o v? các khu r?ng d?c d?ng thi?u co s? v?ng ch?c gây nên nh?ng tranh ch?p không có l?i cho b?o t?n.
- T? ch?c b? máy, biên ch? c?a các Ban qu?n lý ? các KBTTN chua h?p lý nên hi?u qu? công tác b?o t?n chua cao.
• Vì v?y, trong quy ho?ch h? th?ng r?ng d?c d?ng nam 2000 dã áp d?ng h? th?ng phân h?ng m?i c?a IUCN, 1994 và d? xu?t h? th?ng phân h?ng m?i c?a Vi?t Nam v?i 4 h?ng nhu sau:
H?ng 1: Vu?n Qu?c gia (National Park)
Là m?t di?n tích trên d?t li?n ho?c trên bi?n, chua ho?c m?i b? tác d?ng nh? do các ho?t d?ng c?a con ngu?i, có các loài d?ng th?c v?t quý hi?m và d?c h?u ho?c có các c?nh quan d?p có t?m c? qu?c gia ho?c qu?c t?.
M?c tiêu b?o v? c?a VQG là:
+ B?o v? các HST và các loài d?ng, th?c v?t quý hi?m có t?m quan tr?ng qu?c gia ho?c qu?c t?.
+ Nghiên c?u khoa h?c.
+ Phát tri?n du l?ch sinh thái.
H?ng 2: Khu b?o t?n thiên nhiên (Nature Reserve)
Là các khu v?c có di?n tích tuong d?i r?ng có các HST tiêu bi?u ho?c các loài d?ng, th?c v?t có giá tr? b?o t?n cao còn tuong d?i nguyên v?n.
M?c tiêu b?ov?:
+ B?o v? và duy trì các HST và các loài d?ng, th?c v?t trong di?u ki?n t? nhiên.
+ Ph?c v? công tác nghiên c?u khoa h?c, qu?n lý môi tru?ng và giáo d?c.
+ Du l?ch sinh thái ? dây b? h?n ch?.
H?ng 3: Khu b?o t?n các loµi hay sinh c?nh (Species/Habitat management protected area)
Là m?t khu v?c có di?n tích r?ng hay h?p , du?c hình thành nh?m:
+ B?o v? m?t hay nhi?u qu?n th? d?ng, th?c v?t có nguy co b? tiêu di?t và noi s?ng c?a chúng nh?m duy trì và phát tri?n các loài này v? lâu dài.
+ Ð? b?o v? các m?c tiêu trong khu b?o t?n, con ngu?i có th? ti?n hành m?t s? ho?t d?ng cho phép n?u nó không ?nh hu?ng d?n các m?c tiêu b?o v?.
H?ng 4: Khu b?o v? c?nh quan (Protected Landscape or Seascape)
Là các khu v?c có di?n tích trung bình hay h?p, du?c thành l?p nh?m:
+ B?o v? các c?nh quan d?c dáo c?a thiên nhiên ho?c các công trình van hóa có giá tr? qu?c gia.
+ B?o v? các r?ng cây d?p, các hang d?ng, thác nu?c, doi cát, d?o san hô, mi?ng núi l?a, …
So v?i b?n phân h?ng các khu r?ng d?c d?ng c?a Vi?t Nam tru?c dây, h? th?ng phân lo?i m?i có thêm m?t h?ng, dó là khu B?o t?n loài hay sinh c?nh. Các KBT này có quy ch? ho?t d?ng r?ng rãi hon so v?i quy ch? qu?n lý tru?c dây nên ch?c s? du?c chính quy?n và nhân dân d?a phuong ?ng h? hon. H?ng 4 c?a h? th?ng phân h?ng m?i dã lo?i b?t d?i tu?ng là các khu van hóa, l?ch s? don thu?n. M?c tiêu b?o v? c?a h?ng này là b?o v? c?nh quan và môi tru?ng.
• Hi?n nay danh sách các khu b?o v? ? Vi?t Nam dã lên d?n 126 khu, trong dó có 28 Vu?n Qu?c gia, 48 khu d? tr? thiên nhiên, 11 khu b?o t?n loài sinh c?nh và 39 khu b?o v? c?nh quan du?c phân b? d?u trong c? nu?c v?i t?ng di?n tích kho?ng 2,54 tri?u ha chi?m 7,7% di?n tích lãnh th?.
B?ng 3.6. H? th?ng r?ng d?c d?ng Vi?t Nam (tính d?n tháng 12/2003).
TT
Lo?i
S? lu?ng
Di?n tích (ha)
1
Vu?n Qu?c gia
28
957.330
2
Khu d? tr? thiên nhiên
48
1.283.209
3
Khu b?o t?n loài/sinh c?nh
11
85.849
4
Khu b?o v? c?nh quan
39
215.287
T?ng
126
2.541.675
(Ngu?n: Chi?n lu?c qu?n lý h? th?ng b?o t?n thiên nhiên VNam d?n nam 2010, 2003)
B?ng 3.7. Các Vu?n Qu?c gia Vi?t Nam
STT
Tên Vu?n
Di?n tích (ha)
Ð?a di?m
1
Ba B?
7.610
Ba B? - B?c C?n
2
Ba Vì
7.377
Ba Vì – Hà Tây
3
B?ch Mã
22.031
Th?a Thiên Hu?
4
Bái T? long
15.783
Vân Ð?n - Qu?ng Ninh
5
B?n En
38.153
Thanh Hoá
6
Bù Gia M?p
26.032
Bình Phu?c
7
Cát Bà
15.200
Cát Bà- H?i Phòng
8
Cát Tiên
73.878
Ð?ng Nai,Lâm Ð?ng,Bình Phu?c
9
Côn Ð?o
19.998
Bà R?a- Vung Tàu
10
Cúc Phuong
22.000
Ninh Bình, Hoà Bình, Thanh Hoá
11
Chu Mom Ray
56.621
Kom Tum
12
Chu Yang Sin
8.947
Ð?k L?k
13
Hoàng Liên Son
29.845
Sapa – Lào Cai
14
Kon Ka Kinh
41.780
Gia Lai
15
Lò Giò – Xà Mát
18.756
Tân Biên – Tây Ninh
16
Mui Cà Mau
41.862
Cà Mau
17
Núi Chúa 2
9.865
Ninh Thu?n
18
Pù Mát
91.113
Ngh? An
19
Phong Nha - K? Bàng
85.754
B? Tr?ch - Qu?ng Bình
20
Phú Qu?c
31.422
Phú Qu?c – Kiên Giang
21
Tam Ð?o
36.883
VinhPhúc,TuyênQuang,Thái Nguyên
22
Tràm Chim
7.588
Tam Nông - Ð?ng Tháp
23
U Minh Thu?ng
8.053
Kiên Giang
24
Vu Quang
55.028
Hà Tinh
25
Xuân Son
15.054
Phú Th?
26
Xuân Thu?
7.100
Nam Ð?nh
27
Yok Ðôn
58.200
Ðaklak
28
Bi – Doup-Núi Bà
64.800
Lâm Ð?ng
(Ngu?n: H?i b?o v? thiên nhiên và môi tru?ng Vi?t Nam, 2004)
H? th?ng 15 khu b?o t?n bi?n và 63 khu b?o t?n d?t ng?p nu?c dã du?c hoàn thi?n trình ch?nh ph? xem xét. Tràm Chim ? t?nh Ð?ng Tháp là Vu?n Qu?c gia d?c bi?t du?c thành l?p d? b?o v? loài S?u d?u d? hay còn g?i là S?u c? tr?i nhung d?ng th?i b?o v? HST d?t ng?p nu?c di?n hình ? d?ng b?ng Sông C?u Long; Vu?n Qu?c gia Xuân Thu? ? c?a Sông H?ng là d? b?o v? d?t ng?p nu?c và các lo?i chim di cu. Ðây cung là khu b?o v? RAMSAR d?u tiên ? Vi?t Nam, d?ng th?i cung la khu b?o v? RAMSAR d?u tiên ? vùng Ðông Nam Á.
Ngoài h? th?ng khu b?o t?n, dã có m?t s? hình th?c khu b?o khác du?c công nh?n:
+ Khu d? tr? sinh quy?n: R?ng ng?p m?n C?n Gi? (Tp H? Chí Minh), Vu?n Qu?c gia Cát Tiên, qu?n d?o Cát Bà và d?t ng?p nu?c d?ng b?ng Sông H?ng.
+ Khu di s?n thiên nhiên th? gi?i: V?nh H? Long (Qu?ng Ninh) và Phong Nha - K? Bàng (Qu?ng Bình).
+ Khu di s?n thiên nhiên ASEAN: Vu?n Qu?c gia Ba B? (B?c C?n), Vu?n Qu?c gia Hoàng Liên Son (Lào Cai), Vu?n Qu?c gia Chu Mom Rây (Kon Tum) và Vu?n Qu?c gia Kon Ka Kinh (Gia Lai)
+ Khu Ramsar: Vu?n Qu?c gia Xuân Thu? (Nam Ð?nh) và khu d?t ng?p nu?c Bàu S?u thu?c Vu?n Qu?c gia Cát Tiên (Ð?ng Nai).
7.3. K? ho?ch hành d?ng c?a Vi?t Nam:
Ngày 22 tháng 12 nam 1995, Th? tu?ng chính ph? dã phê duy?t “K? ho?ch hành d?ng ÐDSH c?a Vi?t Nam – KHHÐÐDSH”, dây là co s? pháp lý quan tr?ng cho vi?c s? d?ng, b?o v? và phát tri?n b?n v?ng ngu?n tài nguyên sinh v?t và các HST ? Vi?t Nam. KHHÐÐDSH dã tuyên b? nhi?m v? chính là làm th? nào d? qu?n lý du?c các khu b?o v? vì dó chính là nh?ng trung tâm ÐDSH ? nu?c ta. KHHÐÐDSH dã dua ra 4 chuyên d? l?n:
Chuyên d? I: Tình tr?ng b?o t?n da d?ng sinh h?c ? Vi?t Nam
Chuyên d? dã t?p h?p các tài li?u v? r?ng, bi?n và vùng d?t u?t. Cung c?p khá d?y d? và c?p nh?t các thông tin kh?o sát v? tính ÐDSH và nh?ng de d?a d?i v?i ÐDSH. ÐDSH Vi?t Nam du?c d?nh hình b?ng tính da d?ng v? loài, da d?ng HST và th?c tr?ng hi?n nay. Chuyên d? này cung ch? ra s? suy thoái ÐDSH hi?n nay ? nu?c ta là do 5 nguyên nhân chính: Khai thác quá m?c, du canh và xâm l?n d?t, ô nhi?m ngu?n nu?c, s? xu?ng c?p c?a các vùng b? bi?n và s? h?i nh?p c?a n?n kinh t? th? tru?ng.
Chuyên d? II: Nh?ng khuy?n ngh? v? chính sách và các chuong trình b?o t?n
Chuyên d? nµy dua ra nh?ng khuy?n ngh? liên quan d?n các v?n d?:
- Trách nhi?m c?a các t? ch?c nhµ nu?c vµ s? ph?i h?p gi?a các ngµnh;
- Ði?u ch?nh lu?t, quy ch? vµ tang cu?ng vi?c thi hµnh lu?t;
- Nhìn nh?n l?i chính sách lâm nghi?p vµ th?c ti?n;
-V?n d? các khu b?o t?n liên qu?c gia
- Nghiên c?u chính sách.
Chuyên d? III: Nh?ng thay d?i du?c d? xu?t trong vi?c qu?n lý các khu r?ng d?c d?ng:
R?ng d?c d?ng là các trung tâm ÐDSH c?a qu?c gia, song trong quá trình xây d?ng, qu?n lý còn có nhi?u b?t c?p, d? kh?c ph?c nh?ng t?n t?i dó, KHHÐÐDSH dã dua ra nh?ng thay d?i nhu sau:
- L?p th? t? uu tiên cho các khu r?ng d?c d?ng: V?n d? uu tiên d?u tiên dó là công tác b?o v?. Tuy nhiên công tác b?o v? cung có nh?ng m?c d? khác nhau:
+ Tính d?c bi?t: M?t qu?n xã du?c b?o v? cao hon n?u dó là noi sinh s?ng c?a nhi?u loài d?c h?u quí hi?m so v?i nh?ng qu?n xã ch? g?m vài loài ph? bi?n. Loài nào càng ít taxon thì giá tr? b?o t?n cao hon nhi?u l?n so v?i gi?ng hay h? có nhi?u loài.
+ Tính nguy c?p: M?t s? loài dang có nguy co tuy?t ch?ng s? du?c quan tâm nhi?u hon so v?i nh?ng loài không b? de d?a tuy?t ch?ng. Các qu?n xã dang b? de d?a và s?p b? tiêu di?t cung s? du?c uu tien hon các qu?n xã khác.
+ Tính d?c h?u: Nh?ng loài có giá tr? kinh t? ho?c có ti?m nang d?i v?i con ngu?i s? du?c uu tiên b?o v? hon các loài chua xác d?nh du?c gía tr? m?t cách rõ ràng.
- S?a d?i h? th?ng r?ng d?c d?ng:
+ Khu b?o t?n thiên nhiên và Vu?n qu?c gia;
+ Khu d?t u?t;
+ Khu b?o v? bi?n.
- Tang cu?ng công tác qu?n lý các KBTTN và VQG.
- Chuong trình b?o t?n bi?n.
- Chuong trình b?o t?n các khu d?t u?t.
Chuyên d? IV: Nh?ng hành d?ng d?ng b? d?i v?i công tác b?o t?n da d?ng sinh h?c:
- Xây d?ng ngân hàng gen qu?c gia;
- B?o t?n ÐDSH nông nghi?p;
- Ki?m soát kinh daonh các loài nguy c?p và cháy r?ng;
- Ph?c h?i các sinh c?nh t? nhiên;
- Chuong trình ki?m soát ÐDSH;
- Chuong trình nghiên c?u;
- Ðòi h?i d?i v?i b?o t?n ngo?i vi;
- Chuong trình giáo d?c và truy?n thông;
- Các phuong di?n kinh t? xã h?i c?a m?t chuong trình ÐDSH
- H?p tác qu?c t?.
Ngoài ra KHHÐÐDSH còn d? ra hon 50 d? cuong d? án d? c?p d?n toàn b? các ho?t d?ng c?a b?o t?n ÐDSH t?i Vi?t Nam
CHUONG IV
ÐI?U TRA VÀ GIÁM SÁT ÐA D?NG SINH H?C
1. Ði?u tra, giám sát và nh?ng y?u t? c?n giám sát trong các khu b?o v?:
1.1. Khái ni?m:
Ði?u tra và giám sát ÐDSH là thu?t ng? ch? các ho?t d?ng nh?m theo dõi di?n bi?n c?a các tài nguyên sinh v?t theo không gian và th?i gian.
1.2. Nh?ng y?u t? c?n giám sát trong t?ng lo?i khu b?o v?:
M?i khu b?o v? d?u có nh?ng lý do thành l?p khác nhau và chính nh?ng lý do dó cho ta can c? d? l?p nên danh sách nh?ng gì c?n uu tiên di?u tra và giám sát.
- Khu v?c b?o v? các h? sinh thái c?n thi?t cho nhi?u loài sinh v?t: Nhi?m v? co b?n c?a di?u tra giám sát:
+ Xác d?nh trên b?n d? các sinh c?nh chính dã t?o nên toàn b? h? sinh thái trong khu b?o v? dó.
+ Xác d?nh các loài ch? th? (ho?c loài chính) d?i di?n cho m?i d?ng sinh c?nh.
+ Giám sát dài h?n các loài ch? th? dó d? theo dõi s? bi?n d?i c?a các loài dó và nh?ng m?i de d?a nghiêm tr?ng nh?t.
+ Tìm ra các bi?n pháp ho?c ki?n ngh? các gi?i pháp gi?m m?i de d?a nói trên. Giám sát s? thay d?i tính nghiêm tr?ng c?a các m?i de d?a dó.
- Khu v?c b?o v? m?t loài d?ng ho?c th?c v?t quan tr?ng có nguy co tuy?t ch?ng. Ví d?: Giám sát loài Tê giác ? Vu?n qu?c gia Cát Tiên, Giám sát Vooc d?u tr?ng ? Vu?n qu?c gia Cát Bà, …thì nhi?m v?.
+ Xác d?nh hi?n tr?ng qu?n th? loài dó.
+ Xác d?nh các m?i de d?a nghiêm tr?ng d?i v?i quàn th? loài b?o v?.
+ Giám sát các xu hu?ng thay d?i lâu dài kích thu?c (qui mô) qu?n th?.
+ Tìm ra các bi?n pháp và d? xu?t ki?n ngh? b?o t?n loài hi?u qu? nh?t.
+ Giám sát s? thay d?i tính nghiêm tr?ng c?a các m?i de d?a.
- Khu v?c b?o v? các tài nguyên sinh v?t quan tr?ng cho d?i s?ng c?a khu dân cu. Ví d?: R?ng phòng h?, các công viên cây xanh trong thành ph?,…
+ Xác d?nh ngu?n tài nguyên có trong khu b?o v? có ?nh hu?ng l?n d?n các khu dân cu trong vùng.
+ Xác d?nh m?i de d?a ti?m nang d?i v?i các ngu?n tài nguyên dó. Tìm gi?i pháp d? làm gi?m các m?i de d?a dó.
+ Giám sát s? thay d?i tính nghiêm tr?ng trong các m?i de d?a dó.
- Khu b?o v? m?t giá tr? l?ch s?, van hóa ho?c gi?i trí cho con ngu?i: Ví d?: Khu di tích Ð?n Hùng, Khi di tích Ð?n Ki?p B?c, Khu di tích Ð?n Bà Tri?u, Khu di tích l?ch s? - tôn giáo Yên T?,…
- Xác d?nh hình th?c s? d?ng các d?a danh van hóa, l?ch s? ho?c gi?i trí cho con ngu?i trong khu b?o v? dó.
- Xác d?nh m?c d? t?n h?i c?a vi?c s? d?ng các d?a danh dó.
- Ðua ra các ki?n ngh? v? m?c d? s? d?ng các d?a danh du?c b?o v?.
Trong th?c t?, có nh?ng chuong trình giám sát dánh giá v?i nhi?m v? có tính t?ng h?p bao g?m m?t trong các nhi?m v? nói trên. Ví d?: VGG Cát Tiên không ch? là m?t trong 2 KBTTN duy nh?t trên th? gi?i d? b?o v? loài tê giác Java mà còn là di?m nóng c?a ÐDSH ? Ðông Nam Châu Á.
2. Thi?t k? chuong trình di?u tra giám sát da d?ng sinh h?c:
2.1. Nguyên t?c thi?t k? chuong trình:
- Chuong trình di?u tra giám sát ÐDSH ph?i du?c l?p l?i nhi?u l?n b?i cùng m?t n?i dung, phuong pháp trên cùng m?t khu v?c di?u tra.
- Ph?i có k? ho?ch d?nh hu?ng di?u tra phù h?p v?i s? thay d?i c?a khu b?o v? d?a trên các hi?u bi?t c?n k? v? các loài, sinh c?nh có trong khu b?o v? v? v? trí, phân b?, các y?u t? de d?a, m?c d? de d?a và di?n bi?n c?a d?i tu?ng di?u tra qua các nam.
- Xây d?ng danh l?c các loài tru?c di?u tra và ch? b? xung các loài m?i vào trong danh l?c các loài c?a khu b?o v? khi có s? li?u du?c ki?m ch?ng nhi?u l?n và không có s? thay d?i dáng k? trong các l?n di?u tra.
2.2. Nh?ng v?n d? c?n quan tâm tru?c khi xây d?ng chuong trình giám sát:
- M?i tuong quan gi?a loài và di?n tích: Ðây là bu?c xác d?nh s? giàu có c?a loài trong m?t vùng nh?t d?nh và dánh giá kích thu?c qu?n th? t?i thi?u c?a loài trong khu b?o v?;
- Các loài có vai trò quy?t d?nh: Các loài dóng vai trò ch? d?o trong vi?c duy trì c?u trúc và s? toàn v?n c?a HST. Ví d?: Qu? c?a các loài sung, v? – ngu?n th?c an quan tr?ng c?a chim và các loài linh tru?ng;
- Loài ch? th? c?a HST (Ecological indicator species): La nh?ng loài thích nghi v?i nh?ng bi?n d?i môi tru?ng d?c bi?t ho?c s? da d?ng c?a chúng có liên quan v?i s? da d?ng c?a m?t hay nhi?u loài khác. Ví d?: M?t s? loài d?ng v?t chân d?t du?i nu?c (Plecoptera và Odonata) du?c dùng d? dánh giá ch?t lu?ng nu?c sông ? Vuong qu?c Anh (Klein, 1989; Brown, 1991).
- Các c?p b?c phân lo?i (Taxic group): Loài hay c?p phân lo?i trên loài cung du?c dùng d? so sánh các l?p d?a hay các HST v? s? da d?ng và tình tr?ng b?o t?n. Gân dây dã phát tri?n nhi?u phuong pháp d? xác d?nh vùng uu tiên b?o t?n, không ch? d?a vào s? giàu có v? loài mà còn c? s? khác bi?t v? phân lo?i c?a các loài quan tâm. Các vùng có các loài xa nhau v? phân lo?i s? du?c uu tiên hon là vùng có các loµi g?n nhau v? phân lo?i.
- Các nhóm ch?c nang (Functional group): Là nhóm các loài có cùng ch?c nang và c?u t?o hình thái gi?ng nhau trong m?t h? sinh thái. Ví d?: Cây dây leo (th?c v?t ngo?i t?ng) có th? du?c coi là m?t nhóm mà không c?n chia thành các loài khác nhau.
- Các loài có giá tr? kinh t?: Trong khu b?o v? có nhi?u ch? tiêu dánh giá, song giá tr? kinh t? du?c coi tr?ng hon. Tuy nhiên nh?ng giá tr? v? du l?ch, sinh thái, du?c li?u cung du?c dánh giá cao.
- S? sinh tru?ng và phát tri?n c?a m?t qu?n th? sinh v?t thu?ng tuân theo m?t qui lu?t nh?t d?nh. Rõ ràng nh?t là s? tang tru?ng c?a qu?n th? sinh v?t luôn ph? thu?c vào s?c d?i kháng v?i môi tru?ng s?ng và c?nh tranh n?i t?i ngay trong qu?n th?. Vì v?y, m?t d? c?a qu?n th? có th? bi?n d?i theo th?i gian. S? bi?n d?i dó th?c t? có th? theo chi?u hu?ng ti?n tri?n ho?c suy thoái và do nhi?u nguyên nhân. Nh?ng d?u hi?u bi?u hi?n th?c tr?ng c?a qu?n th?, c? th? hon là m?c d? suy gi?m c?a qu?n th? sinh v?t t?i m?t vùng có th? du?c xem là các ch? báo c?n thi?t cho ho?t d?ng b?o t?n ÐDSH.
2.3. Xác d?nh các d?ng sinh c?nh chính:
- Phân lo?i sinh c?nh và ch?n v? trí di?u tra ng?u nhiên cho m?i sinh c?nh;
- Ti?n hành di?u tra d?c l?p t?i các v? trí dó nêu nhu dó là các cu?c di?u tra có m?c dích gi?ng nhau và k?t qu? cu?i cùng chính là k?t qu? t?ng h?p c?a các k?t qu? di?u tra du?c ? m?i d?ng sinh c?nh. S? li?u này ph?n ánh các hu?ng bi?n d?i c?a qu?n th?, s? li?u v? m?t d? qu?n th? cho toàn khu b?o v?;
- C?n mang theo b?n d? (d?c bi?t là b?n d? hi?n tr?ng tài nguyên) c?a khu b?o v?, b?n d? càng chi ti?t càng thu?n l?i cho công tác di?u tra;
- Truy?n t?i các thông tin lên b?n d? phân lo?i sinh c?nh, thông tin trong b?n d? qui ho?ch, hi?n tr?ng r?ng, phân b? d?ng th?c v?t c?a khu b?o v? dã du?c làm tru?c và các thông tin b? xung (n?u có). B?n d? này s? cho nh?ng ngu?i ti?p c?n bi?t du?c v? trí các sinh c?nh chính, s? có m?t hay không c?a các loài quan tr?ng và nh?ng noi dang b? de d?a nh?t. Các thông tin chuy?n tài vào b?n d? ph?i d?m b?o tính chính xác theo các qui d?nh c?a chuong trình giám sát v?ch ra.
2.4. L?p tuy?n di?u tra.
Sau khi chia khu b?o t?n thành các sinh c?nh chính, trên co s? di?u ki?n cho phép, c?n xác d?nh v? trí và d?a di?m l?p tuy?n. M?t s? di?m luu ý khi l?p tuy?n di?u tra:
- Tuy?n di?u tra ph?i ? noi d? ti?p c?n, d? nh?n bi?t. Thông thu?ng ngu?i ta d?a vào d?a hình, d?a v?t có tính ?n d?nh tuong d?i s?n có d? nh?n ra tuy?n di?u tra. Song tuy?n di?u tra không du?c trùng v?i các con sông, su?i, du?ng di. Các tuy?n di?u tra có th? cách d?u ho?c không d?u nhau, t?t nh?t là nh?ng du?ng th?ng và có hu?ng b?t kì nhung không giao nhau, kho?ng cách gi?a các tuy?n di?u tra t? 500 – 1.000m. Ð?u tuy?n ph?i du?c dánh d?u b?ng các v?t li?u ho?c tín hi?u d? nh?n bi?t có tu?i th? lâu dài. Tuy?n di?u tra du?c l?p b?ng d?a bàn và c?c tiêu, sau dó phát d?n d? d? di l?i. Trên tuy?n c?n chia do?n 100m d? l?p tuy?n c?p II (tuy?n vuông góc), d?t b?y, d?t lu?i m? ho?c d?t ô nghiên c?u. N?u tuy?n di qua nhi?u sinh c?nh thì ? m?i d?ng sinh c?nh c?n ph?i dánh d?u m?c. M?i sinh c?nh du?c coi là m?t cung do?n;
- T?i di?m d?u và cu?i tuy?n, m?i cung do?n trên tuy?n ph?i có phi?u dánh d?u và cung do?n, các thông tin c?a phi?u du?c ghi nhu sau:
Phi?u dánh d?u tuy?n
Tên tuy?n: ...…………………
Ð? dài tuy?n: …………………….
S? cung do?n ……………………..
T?a d? di?m d?u: …………………
Phi?u dánh d?u cung do?n
Tên cung do?n:….………………
Cung do?n s?:……..……………
Ð? dài:…………………………
T?a d? di?m d?u: ……………….
2.5. Ch?n loài giám sát:
Do có nhi?u loài d?ng, th?c v?t trong khu b?o t?n nên không th? di?u tra giám sát ton b? các loài, vì v?y chúng ta c?n ph?i ch?n m?t s? loài tiêu bi?u; dó g?i là nh?ng loài ch? th?.
Vì các khu b?o t?n không gi?ng nhau nên c?n tìm ra các loài ch? th? t?t cho m?i khu và dòi h?i dúng phuong pháp cho chuong trình giám sát. Ðó là m?t giai do?n quan tr?ng b?i vì khi m?t chuong trình di?u tra giám sát dã du?c thi?t l?p thì vi?c thay d?i s? gây s? lãng phí vì không s? d?ng du?c các s? li?u thu th?p tru?c dây.
- Ch?n loài d? b?y b?t ho?c d? quan sát. Không nên ch?n loài sinh ho?t ch? y?u vào ban dêm ho?c s?ng ch? y?u trong b?i r?m. Các loài th?c v?t du?c ch?n có th? là loài ch? th?, d?c bi?t là các loài dang du?c chú ý khai thác. S? hi?n di?n, s? lu?ng và ch?t lu?ng loài này có th? cho th?y s? tác d?ng m?t cách rõ nét c?a con ngu?i vào khu b?o v?.
- Không nên ch?n các loài r?t hi?m ho?c hi?m vì nh?ng loài này thu?ng khó quan sát và s? hi?m hoi c?a loài dã làm m?t di vai trò ch? th? c?a nó. Tuy nhiên vai trò c?a loài hi?m ho?c r?t hi?m là r?t quan tr?ng d?i v?i khu b?o v? vì th? c?n ph?i có chuong trình giám sát d?c bi?t và không ph?i là loài giám sát chính c?a khu b?o v?.
- Không nên ch?n loài giám sát quá phong phú (cây có t? thành cao, thú có s? lu?ng l?n) vì các loài này không ph?i là loài có tính ch? th? t?t cho khu b?o v? và nhi?u khi s? phong phú c?a loài là do tác d?ng c?a con ngu?i. Ví d?: S? phong phú c?a chu?t nhà là nh? ho?t d?ng s?n xu?t cây luong th?c, ...
- Trong giám sát ÐDSH, ngu?i ta thu?ng ch?n các loài có th? ch? th? d?i di?n cho t?t c? sinh c?nh c?a khu b?o v?, dó là các loài chuyên an m?t lo?i th?c an nh?t d?nh ho?c loài th?c v?t ch? sinh tru?ng và phát tri?n du?c trong m?t di?u ki?n vi khí h?u h?n h?p vì ch? nhu v?y thì khi di?u ki?n s?ng, ngu?n th?c an thay d?i nó m?i có s? thay d?i rõ nét và giúp chúng ta bi?t du?c tình tr?ng sinh c?nh mà chúng s? d?ng.
- Có th? ch?n nhóm loài ch? th? là nhóm thu?ng có chung các nhu c?u, ví d? các loài chim s? d?ng các cây b?i, cây th?p d? làm t? và ki?m an trong các cây du?i tán r?ng, vì chúng ta có th? b?t chúng b?ng lu?i m?; các loài bò sát cung có th? là nhóm loài ch? th? vì có th? b?t b?ng b?y h?.
M?i khu b?o v? có m?t m?c dích riêng và luôn có nhóm loài hay loài ch? th? khác nhau vì th? c?n du?c tìm hi?u k? càng tru?c khi ti?n hành xác d?nh loài giám sát.
2.6. Ti?n trình l?p k? ho?ch giám sát:
Ti?n trình l?p k? ho?ch chi?n lu?c giám sát, dánh giá ÐDSH bao g?m các bu?c sau:
• Phân tích nhu c?u: Ð? phân tích nhu c?u giám sát, dánh giá ÐDSH có th? d?a vào:
+ Ch?c nang, nhi?m v? c?a t?ng khu b?o t?n.
+ Nhu c?u c?a c?ng d?ng.
+ K?t qu? phân tích chi?n lu?c, chính sách.
• Xác d?nh m?c tiêu t?ng th?, m?c tiêu c? th?: Sau khi xác d?nh du?c các v?n d?, nhu c?u c?n giám sát, dánh giá ÐDSH bu?c ti?p theo là t?ng h?p các nhu c?u d? xác d?nh m?c dích, m?c tiêu c?a vi?c giám sát, dánh giá.
• K?t qu? mong d?i c?a b?o t?n ÐDSH: Có th? du?c xác d?nh thông qua phân tích so d? cây v?i các bên liên quan, nh?m tr? l?i du?c câu h?i: “Ð? d?t du?c m?c tiêu s? có nh?ng k?t qu? nào?”.
• Các ho?t d?ng: Ti?p t?c phân tích so d? cây v?i các bên liên quan, nh?m tr? l?i du?c câu h?i: “Ð? có du?c nh?ng k?t qu? trên c?n ph?i làm nh?ng gì?”. Ð? d?t du?c m?t k?t qu? mong d?i c?n có m?t hay nhi?u ho?t d?ng liên quan v?i nó. Ho?t d?ng s? xác d?nh chi?n lu?c hành d?ng d? d?t du?c k?t qu? mong d?i.
So d? k? ho?ch giám sát
So d? Grannt v? l?p k? ho?ch giám sát theo th?i gian
Ma tr?n l?p k? ho?c giám sát theo th?i gian
Chúng ta có th? s? d?ng so d? trên d? xác d?nh m?c dích và l?p k? ho?ch v? th?i gian cho m?t chuong trình giám sát da d?ng sinh h?c ? các khu b?o v?.
3. Giám sát các loài thú:
Thú là m?t trong nh?ng nhóm sinh v?t quan tr?ng c?a khu b?o t?n. S? phát tri?n hay suy thoái các loài thú nói lên tính hi?u qu? c?a vi?c qu?n lý.
3.1. Giám sát các loài thú l?n:
Thu?ng thì các loài thú l?n (c? các loài chim l?n) du?c chú ý hàng d?u trong khu b?o t?n và dó là nh?ng loài ch? th? quan tr?ng. Nhi?u loài thú có s?c thu hút l?n nên m?i ngu?i d? nh? và d? nh?n d?ng, ví d? nhu Voi, Tê giác, Vo?c, Vu?n (ho?c m?t s? loài chim l?n nhu Công, Tri sao, Gà lôi, Phu?ng hoàng d?t...). Ðó cung là nh?ng loài d? dµng thuy?t ph?c m?i ngu?i b?o t?n hon các loài nh? khó nhìn th?y.
Hon n?a, các loài thú l?n c?n m?t không gian s?ng r?ng hon các loài khác và di?u dó có nghia n?u chúng nó du?c b?o v? thì t?t c? các loài d?ng v?t s?ng trong cùng khu dó cung du?c b?o v?. Ðôi khi khu b?o t?n du?c xây d?ng ch? d? b?o v? loài ch? th? dó vì các loài này thu?ng ch? có m?t ? các sinh c?nh còn nguyên v?n, nên khi b?o t?n chúng cung giúp chúng ta b?o t?n các sinh c?nh nguyên sinh dó.
Vi?c giám sát có th? du?c b?t d?u t? di?u tra d? có s? li?u chính xác v? qui mô qu?n th?, m?t d? loài giám sát. Tuy nhiên d? chính xác c?a s? lu?ng cá th? các loài thú l?n, chim l?n r?t th?p và chúng có th? n?m ? dâu dó trong kho?ng: Th?c t?? – U?c tính? – U?c tính có co s?? – Ph?ng doán?
3.2. Các phuong pháp giám sát qu?n th? thú l?n:
Có 2 nhóm phuong pháp co b?n: Nhóm phuong pháp ki?m kê s? loài và nhóm phuong pháp tính các ch? s? c?a qu?n th?.
3.2.1. Nhóm phuong pháp ki?m kê s? loài: Ðây là nhóm phuong pháp d? th?c hi?n nhung l?i không cung c?p d?y d? s? li?u v? tình tr?ng qu?n th?.
Yêu c?u c?a nhóm phuong pháp này dòi h?i ph?i s? d?ng thành th?o các b?n d? và k? nang dánh d?u dúng v? trí các thông tin có du?c v? loài. Có th? dùng các phuong pháp c? th? sau dây d? ki?m kê s? loài:
- T?ng h?p các tài li?u hi?n có trong các báo cáo v? san b?t, v?n chuy?n, các sách hu?ng d?n, các báo cáo khoa h?c, các báo cáo hành chính dã công b? và b? suu t?p m?u (n?u có) d? có m?t danh l?c bu?c d?u v? t? thành loài. Tuy nhiên danh l?c này ph?i du?c c?p nh?t liên t?c b?ng các phuong pháp di?u tra ti?p theo;
- Ph?ng v?n ngu?i d?a phuong: Ti?n hành h?i ngu?i dân s?ng trong ho?c quanh khu b?o v? (d?c bi?t là th? san và nh?ng ngu?i già). Ch?n l?c các thông tin h?p lý d? dua vào b?n d?, k? c? s? lu?ng cá th? tru?c dây và hi?n nay c?a các loài n?u s? li?u dó có co s? d? tin tu?ng. Ti?n hành phân c?p d? phong phú c?a loài theo các m?c: Thu?ng g?p, có g?p, hi?m g?p ho?c không g?p. Ph?ng v?n ngu?i dân d?a phuong có th? qua h?i dáp tr?c ti?p, có th? thông qua phi?u di?u tra (thu?ng dùng v?i loài quá hi?m nhu: H?, Tê giác, Bò xám,…). Phuong pháp này dòi h?i ph?ng v?n viên ph?i có k? nang trong vi?c d?t câu h?i và cách th?c ti?p c?n c?ng d?ng;
- Quan sát các vung nu?c, các di?m mu?i - noi d?ng v?t hay lui t?i: K?t qu? quan sát có th? cho ta bi?t s? lu?ng loài, kích thu?c qu?n th? và xu hu?ng thay d?i c?a m?i loài v?i d? tin c?y tuong d?i cao. Ð? s? d?ng phuong pháp này c?n ph?i xác d?nh di?m h?p d?n d?i v?i các loài d?c bi?t (theo loài, theo ngày và theo t?ng mùa trong nam) ;
3.2.2. Nhóm phuong pháp tính các ch? s? qu?n th?:
Nhóm phuong pháp này ph?c t?p, c?n d?u tu nhi?u th?i gian và kinh phí hon nhóm phuong pháp ki?m kê nhung l?i cung c?p nhi?u tu li?u co b?n cho vi?c d? xu?t và quy?t d?nh các gi?i pháp qu?n lý. Ch? s? qu?n th? là s? lu?ng các con v?t d?m du?c th?c t? qua nhi?u th?i k? liên ti?p khác nhau b?ng m?t phuong pháp t?t nh?t và tuong t? nhau, cho th?y xu th? phát tri?n hay suy thoái c?a qu?n th?. Có th? xác d?nh ch? s? qu?n th? b?ng 3 cách sau:
- Quan sát t?i m?t di?m: Vung nu?c, di?m mu?i ho?c các di?m h?p d?n khác. Vi?c quan sát ph?i tuân th? quy trình nghiêm ng?t: Quan sát su?t gi?/ngày, v?i s? l?p l?i t? 3 - 5 l?n/1 mùa dã d?nh. S? li?u quan sát này s? cho ta th?y s? thay d?i theo ngày, theo mùa, vi?c s? d?ng các di?m h?p d?n c?a các loài khác nhau. Phuong pháp này dòi h?i cán b? di?u tra ph?i có k? nang l?p k? ho?ch, có hi?u bi?t sâu r?ng v? loài giám sát, b? trí khoa h?c v? nhân l?c, th?i gian, v? trí, d?ng c? quan sát, kh? nang ti?p nh?n, x? lý thông tin quan sát t?t, ghi chép c?n th?n và t? m? các thông tin v? loài, th?i gian d?n, s? lu?ng cá th?, gi?i tính và tu?i u?c tính.
Hình 4.1. Quan sát noi bò r?ng thu?ng lui t?i t?i KBTTN Easo - Daklak
- Theo các du?ng di b?: Quan sát ban dêm ho?c ban ngày (tùy theo t?p tính c?a loài c?n giám sát), tính s? lu?ng thú có m?t d?c theo du?ng di s? cho ta s? li?u v? s? có m?t c?a các loài và qui mô (u?c tính) c?a m?i loài trong khu b?o v?. Ðây là m?t phuong pháp d? làm và t?n ít nhân công, kinh phí nhung v?n cho th?y du?c xu th? bi?n d?i c?a qu?n th? theo th?i gian n?u du?c th?c hi?n theo m?t th?i gian bi?u nghiêm ng?t trong m?t th?i gian dài. Ð? có s? li?u v?i d? tin c?y cao nên k?t h?p v?i l?ch di?u tra thu?ng xuyên c?a khu b?o v?, ch?n di?u tra viên có kinh nghi?m và ph?i th?c hi?n s? d?ng nh?t v? nhân l?c, th?i gian quan sát m?i l?n, mùa quan sát và phuong pháp quan sát trong m?i d?t ti?n hành di?u tra;
M?u bi?u ghi s? li?u di?u tra ven du?ng
Tên du?ng di?u tra: …………………. Phuong ti?n di l?i: ……………………..
Ngày ….tháng……nam……Th?i gian b?t d?u:…… Th?i gian k?t thúc:………
Ch? s? (km) c?a d?ng h? xe lúc b?t d?u di?u tra: ……………………………….
Ch? s? (km) c?a d?ng h? xe lúc k?t thúc di?u tra: ………………………………
Quan sát bên trái:…………………….Quan sát bên ph?i: ……………………...
Ngu?i ghi: ……………………………Lái xe: …………………………............
- Theo s? d?ng phân: Phuong pháp này ch? c?n quan sát th?y phân c?a d?ng v?t, nhung khó khan l?n nh?t là ph?i phân bi?t du?c phân c?a các loài khác nhau và t? s? d?ng phân ph?i xác d?nh du?c s? lu?ng c?a loài. Mu?n th?c hi?n t?t phuong pháp này c?n:
+ Xây d?ng m?t b? suu t?p phân g?m: Phân m?i (du?i 1 tu?n, còn u?t, nh?t và tron), phân trung bình (1 tu?n – 3 tháng, phân khô nhung bên trong còn ch?c và nguyên v?n), phân cu (3 tháng – 1 nam, phân khô và bên trong dã phân h?y);
+ Hu?n luy?n nh?n bi?t phân c?a loài và cách xác d?nh nhóm tu?i c?a phân.
Ð? s? d?ng phuong pháp này, chúng ta ph?i ch?n tuy?n di?u tra, bao g?m: Tuy?n b?c I, m?i tuy?n dài 1 km, d?i di?n cho m?i sinh c?nh trong khu v?c; tuy?n b?c II, c? 200 m trên tuy?n b?c I l?p 1 tuy?n b?c II vuông góc v?i tuy?n b?c I, các tuy?n b?c II d?u n?m trong 1 sinh c?nh; tuy?n b?c III, c? 50m trên tuy?n b?c 2 l?p 1 tuy?n b?c III tuong t? nhu tuy?n b?c II.
So d? l?p tuy?n di?u tra theo s? d?ng phân
Ði d?c tuy?n b?c III và quan sát s? lu?ng d?ng phân n?m trong ph?m vi 1m v? 2 phía cu? tuy?n, chi?u dài c?a tuy?n b?c III là 25 m, nhung n?u 60% tuy?n b?c III có t? 1 d?ng phân tr? lên thì chi?u dài tuy?n b?c III c?n tang lên t?i 50 m ho?c thay th? tuy?n b?c 3 b?ng l?p ô tiêu chu?n hình tròn bán kính 1,13 m (di?n tích ô tròn là 4 m2, bán kính 1,13m).
Cu?i cùng là tính t?ng s? d?ng phân cho m?i tuy?n b?c III sau dó g?p chúng l?i theo các tuy?n b?c II c?a t?ng lo?i sinh c?nh, làm co s? tính t?ng di?n tích khu v?c d?m phân. Tính m?t d? các d?ng phân b?ng cách chia t?ng s? d?ng phân cho di?n tích khu v?c d?m ho?c sinh c?nh. C?n luu ý r?ng m?t d? d?ng phân c?a các loài khác nhau, trong các mùa khác nhau, trong các sinh c?nh khác nhau thu?ng khác nhau r?t nhi?u vì th? ph?i luôn d?t các s? li?u có du?c trong s? nghi v?n d? ti?p t?c nghiên c?u và dua ra s? li?u v? loài chính xác nh?t trong kh? nang có th?.
M?u bi?u ghi s? li?u d?m phân
Vùng nghiên c?u …………………………….Ngày di?u tra: ………………….
V? trí c?a tuy?n b?c I: ………………………………………………………….
Tuy?n sinh c?nh b?c II
Tuy?n nghiên c?u b?c III
Loài 1 – S? d?ng phân
Loài 2 – S? d?ng phân
Loài 3 – S? d?ng phân
Mô t? sinh c?nh
A
A
A
B
B
B
C
1
2
3
1
2
3
1
- Tính m?t d? qu?n th? theo tuy?n:
Vi?c di theo tuy?n d? d?m các loài thú l?n (hay chim l?n) g?p du?c nh?m tính m?t d? qu?n th? c?a chúng có th? s? không d?t du?c k?t qu? nhu mong mu?n n?u cá th? c?a loài c?n tính còn quá ít. N?u vùng còn kh? nang gap t? 40 cá th? tr? lên c?a m?t loài ho?c m?t nhóm nh? thì phuong pháp tính theo tuy?n là phuong pháp t?t. N?u s? d?ng phuong pháp này thì c?n ph?i tính chính xác di?n tích quan sát vì nó liên quan m?t thi?t d?n m?t d? loài quan sát.
Gi? s? m?t d? này gi?ng nhau cho toàn sinh c?nh ch?a tuy?n kh?o sát và t?ng di?n tích quan sát t? 5% di?n tích khu v?c tr? lên thì m?t d? qu?n th? s? du?c tính b?ng công th?c sau:
S? cá th? trung bình c?a m?t tuy?n x di?n tích sinh c?nh (km2)
N (con/km2) =
Di?n tích trung bình c?a m?t tuy?n (km2)
Di?n tích c?a m?t tuy?n có th? tính b?ng 2 cách:
Cách 1: Ðo c? ly vuông góc t? con v?t d?n tuy?n di?u tra và di?n tích tuy?n di?u tra: Sr (km2) = L (dài tuy?n – km) x 2 X (r?ng tuy?n – km).
Cách 2: Ðo c? ly t? ngu?i quan sát d?n con v?t (K) km, d? l?ch góc quan sát t?o nên gi?a hu?ng quan sát và hu?ng tuy?n m?t góc (?), di?n tích tuy?n di?u tra là: Sr (km2) = L (dài tuy?n – km) x 2 K x sin? (r?ng tuy?n – km).
Ð? tránh các sai s? có th? m?c ph?i, c?n luu ý m?t s? di?m:
+ Các tuy?n ph?i cách nhau 1- 2km, tùy theo tình hình th?c bì d? tránh gap 1 con 2 l?n;
+ Tính khách quan c?a s? li?u;
+ Tính d?ng nh?t c?a ngo?i c?nh trong th?i gian quan sát (mua, n?ng, rét…);
+ Tính c?nh giác c?a con v?t và gi?a các loài, ki?u và m?t d? th?m th?c bì, s? nhanh nh?n và kinh nghi?m c?a quan sát viên.
Phân tích các k?t qu? di?u tra thú l?n: K?t qu? thu du?c có th? có 2 cách tính nhu sau:
+ Tính t?ng s? con v?t nhìn th?y, d?m du?c chia cho 2 l?n giá tr? trung bình c?a kho?ng cách nhìn, r?i chia cho chi?u dài c?a tuy?n. Ðây là phuong pháp “King’s estimate”. Phuong pháp này kho?ng cách là K ch? không ph?i là X.
S? cá th? S? cá th?
+ M?t d? = =
Di?n tích 2 x Kho?ng cách nhìn x L
3.3. Giám sát các qu?n th? thú nh?:
Thú nh? nhi?u khi r?t nh?y c?m v?i s? bi?n d?i c?a môi tru?ng vì v?y m?c d? giàu nghèo c?a loài và s? lu?ng qu?n th? c?a m?i loài cho ta bi?t di?n bi?n c?a môi tru?ng và nh?ng tác d?ng mà chúng có th? gây ra d?i v?i s?n xu?t nông nghi?p trong vùng ho?c gây h?i cho các loài khác trong khu b?o v?. Chính vì v?y, ? m?t m?c d? nào dó chúng có th? là v?t ch? th? cho tình tr?ng c?a các loài thú l?n.
3.3.1. B?y b?t ki?m kê:
B?y b?t là phuong pháp nghiên c?u có hi?u qu? nh?t d?i v?i các loài khó nhìn th?y. B?y b?t cho phép chúng ta dánh d?u các cá th? và thu th?p các thông tin v? tình tr?ng sinh s?n c?a chúng ta. T? dó, chúng ta bi?t rõ v? tình tr?ng c?a qu?n th? trong khu b?o v?. Các loài nh? không th? b?y b?t thì có th? dùng lu?i m? ho?c b?y b?ng h?. N?u ch? thu th?p s? li?u v? s? có m?t c?a nh?ng loài nào trong khu b?o v? thì vi?c d?t b?y tuong d?i d? dàng và du?c g?i là ki?m kê. N?u mu?n bi?t d? phong phú c?a các loài và s? bi?n d?i s? lu?ng trong qu?n th? qua các nam thì vi?c d?t b?y s? ph?c t?p hon và du?c g?i là giám sát các xu hu?ng c?a qu?n th?.
Ch?n khu v?c d?t b?y: B?y du?c d?t trên các tuy?n dã ch?n. T?ng quát phuong pháp d?t b?y nhu sau:
+ Ði d?c tuy?n c?p I và trên m?i tuy?n c?p II d?t 2 b?y cách nhau 50 m, dánh d?u noi d?t b?y.
+ Khi sinh c?nh có thay d?i, c?n ch?n noi d?t b?y m?i thích h?p.
+ S? b?y ? m?i sinh c?nh ph?i b?ng nhau.
B?y 1
B?y 2
Tuy?n c?p II Tuy?n c?p III
Tuy?n c?p I
B?y 3
B?y 4
So d? gi?i thi?u cách d?t b?y
3.3.2. Giám sát xu hu?ng c?a qu?n th?:
Ð? giám sát xu hu?ng bi?n d?i s? lu?ng c?a qu?n th? thú nh? trong khu b?o v? thì ta d?t b?y trên tuy?n. S? b?y d?t ph?i tuong x?ng v?i qui mô c?a m?i ki?u sinh c?nh. Cách d? nh?t là d?t b?y d?u nhau (50 – 100 m/1 b?y).
S? lu?ng cá th? b?y b?t c?a m?i loài ? nam th? nh?t s? cho phép ta so sánh m?t d? tuong d?i c?a m?i loài trong t?ng sinh c?nh, k?t qu? c?a nh?ng nam ti?p theo s? cho th?y xu th? c?a qu?n th?.
3.3.3. Ð?t b?y giám sát m?t d? qu?n th? trong sinh c?nh:
N?u mu?n ki?m tra sinh c?nh m?t cách k? hon, chúng ta có th? d?t t?t c? s? b?y hi?n có vào sinh c?nh dó thành m?t h? th?ng “lu?i b?y” hình tròn, s? li?u t? lu?i b?y cho bi?t m?t d? thú nh? trong t?ng sinh c?nh riêng bi?t.
So d? b? trí h? th?ng lu?i b?y d? xác d?nh m?t d? ch?ng qu?n trong sinh c?nh.
3.3.4. Ki?m tra và x? lý con v?t sa b?y:
B?y du?c ki?m tra thu?ng xuyên sau 12 gi?, cách x? lý con v?t khi b?y du?c nhu sau:
Dùng túi v?i b?t c?a b?y, m? c?a và xóc cho con v?t roi vào túi v?i, túm ch?t vào gáy con v?t t? phía ngoài túi và và l?n túi v?i d? nghiên c?u con v?t theo yêu c?u sau:
+ Xác d?nh loài và gi?i tính con v?t;
+ Xác d?nh tu?i trên co s? màu lông, mô t? t? m? màu lông;
+ Tình tr?ng sinh s?n (xem các co quan sinh s?n nhu vú, l? sinh s?n, n?n nh? vào b?ng ho?c kích thu?c tinh hoàn – tinh hoàn con d?c thu?ng l?n hon trong mùa sinh s?n);
+ Xác d?nh tr?ng lu?ng con v?t b?ng cân ho?c u?c lu?ng b?ng cách do m?t trong các chân c?a nó theo qui d?nh tru?c (chân trái) và do kho?ng cách t? c? chân d?n khu?u chân. S? d?ng các s? do này d? so sánh các cá th? khác nhau c?a cùng m?t loài;
+ Ðánh d?u con v?t: N?u con n?ng du?i 100g, dùng kéo c?t ngón chân theo mã s? qui d?nh. N?u con v?t n?ng trên 100g thì b?m l? tai.
+ Th? con v?t l?i noi mà dã b?t chúng.
3.3.5. Phân tích k?t qu? b?y b?t:
T?t c? các s? li?u thu th?p du?c ghi theo bi?u sau và g?i là s? li?u g?c.
B?ng s? li?u g?c
Ki?u sinh c?nh
A
B
C
….
S? di?m d?t b?y
S? b?y ? m?i di?m
S? ngày cài b?y
1. Loài: ……………….
- S? cá th? b?t ngày d?u
- S? cá th? b?t l?i l?n 2
- S? cá th? b?t l?i l?n 3
- S? cá th? b?t l?i l?n n
2. Loài: ……………….
- S? cá th? b?t ngày d?u
- S? cá th? b?t l?i l?n 2
- S? cá th? b?t l?i l?n 3
- S? cá th? b?t l?i l?n n
………….
B?ng s? li?u này du?c l?p cho m?i nam và qua nhi?u nam thì vi?c phân tích b?ng s? li?u g?c s? cho ta các thông tin c?n thi?t c?a loài giám sát.
4. Giám sát các qu?n th? chim:
Ð? có th? giám sát các qu?n th? chim m?t cách thích h?p và hi?u qu?, chúng ta c?n xác d?nh m?t nhóm các loài tuong d?i d? quan sát, không t?n kém, d? d?nh lo?i và nh?ng d?a di?m mà ? dó có th? s? d?ng cùng m?t phuong ti?n nhung dánh b?t du?c nhi?u loài nhu các loài s?ng trong sinh c?nh tr?ng, d? quan sát, nh?ng loài ki?m an, làm t? trong các cây b?i và có th? b?t t?i ?. Cung có th? ch?n các loài d? dàng s? d?ng cho m?c dích tuyên truy?n, giáo d?c.
Chuong trình giám sát các qu?n th? chim du?c b?t d?u b?ng vi?c xây d?ng danh l?c các loài chim và xác d?nh phuong pháp di?u tra. Phuong pháp thu?ng dùng trong các chuong trình giám sát các loài chim là phuong pháp s? d?ng lu?i m?.
4.1. Ch?n d?a di?m giang lu?i m?:
Lu?i m? thu?ng du?c giang trên các tuy?n di?u tra dã xác d?nh. Cách giang lu?i: Treo lu?i m? lên 2 cây ho?c dóng 2 c?c tre (g?) d?ng cách nhau dúng b?ng chi?u dài c?a lu?i (12 hoac 16 m), dùng lu?i m? thì không dùng m?i nh? mà ch? b?t chim tình c? b? vu?ng vào lu?i vì th? c?n chú ý giang lu?i sao cho các loài chim khó phát hi?n và tránh lu?i. T?i ranh gi?i gi?a cánh d?ng và r?ng cây, gi?a sinh c?nh tr?ng và sinh c?nh kín, noi chim bay t? vùng có ánh sáng vào vùng t?i là nh?ng di?m d?t lu?i t?t nh?t vì lu?i khó phát hi?n.
4.2. Ði?u tra ki?m kê:
N?u ch? ti?n hành ki?m kê xem nh?ng loài nào có m?t trong khu b?o v? thì di d?c tuy?n và giang lu?i m? t?i m?i di?m, noi sinh c?nh thay d?i. N?u g?p ki?u sinh c?nh chua có tru?c dây thì ph?i mô t? sinh c?nh và d?t lu?i d? thu th?p s? li?u. N?u mu?n so sánh gi?a các sinh c?nh thì các lu?i ph?i d?t cách nhau t? 100m tr? lên và s? lu?i ph?i b?ng nhau ? m?i sinh c?nh.
V? trí d?t lu?i du?c dánh d?u và c? d?nh cho các nam nghiên c?u, s? l?n và s? lu?i s? d?ng trong m?i l?n ? m?i nam hay m?i mùa ph?i b?ng nhau thì m?i cho bi?t s? xu?t hi?n hay bi?n m?t c?a các loài trong các ki?u sinh c?nh khác nhau.
4.3. Giám sát xu hu?ng c?a qu?n th?:
M?c dích nh?m d? bi?t s? lu?ng chim tang hay gi?m. Giang lu?i d?c các tuy?n t? l? thu?n v?i d? phong phú tuong d?i (hay qui mô) c?a m?i ki?u sinh c?nh v?i kho?ng cách 100 m m?t d?c tuy?n di?u tra.
4.4. Ki?m tra lu?i m?:
Lu?i c?n du?c ki?m tra thu?ng xuyên, ch? râm mát thì c? 90 – 120 phút ki?m tra 1 l?n, ch? n?ng ho?c khi tr?i mua nh? thì sau 30 – 60 phút ki?m tra 1 l?n. Khi tr?i mua to thì không giang lu?i. Nên d?t lu?i vào lúc bình minh ho?c chi?u t?i, th?i gian giang lu?i tình t? khi b?t d?u giang cho d?n lúc thu b?y l?n th? nh?t, lu?i s? du?c thu ho?c cu?n l?i vào m?i bu?i t?i. S? gi? giang lu?i, s? lu?i du?c giang ? các sinh c?nh ph?i nhu nhau.
4.5. X? lý chim b?t du?c:
- G? chim ra kh?i lu?i m?t cách h?t s?c nh? nhàng, không du?c gây thuong tích cho chúng và không làm rách lu?i.
- Xác d?nh tu?i trên co s? màu lông, mô t? t? m? màu lông t?i m?i b? ph?n c?a chim;
- Tình tr?ng sinh s?n: Chim b? m?t lông ? ph?n ng?c có th? dang ?p tr?ng (thông thu?ng là chim mái). Chim tr?ng có th? ki?m tra hi?n tu?ng tích tinh d?ch quanh khu h?u môn, n?u vùng quanh h?u môn sung lên, dó là chim d?c dang trong mùa sinh s?n;
- Ki?m tra s? thay lông: Trong th?i gian thay lông, các lông cánh và duôi không dài b?ng nhau;
- Ðánh d?u chim: N?u có vòng s? do thì deo nó vào chân chim, n?u không có vòng thì c?t m?t ít lông duôi ngoài;
- Th? chim t?i noi mà dã b?t chúng.
4.6. M?t s? s? c? trong b?y b?t chim:
- Chim có th? b? ch?t do b? n?ng ho?c b? mua, vì th? khi th?i ti?t b?t l?i nên rút ng?n th?i gian gi?a các l?n tham lu?i . Nguyên t?c chung là t? l? ch?t ph?i ít hon 5%, n?u l?n hon 5% thì ph?i d?ng l?i d? xem xét phuong pháp và quy trình dang làm;
- Lu?i không b?t du?c chim: Nguyên nhân có th? do ch?t lu?ng lu?i, v? trí d?t, ánh sáng noi d?t, th?i gian d?t, m? lu?i kéo dài nên b? chim phát hi?n.
4.7. Phân tích k?t qu? b?y b?t.
T?t c? các s? li?u thu th?p du?c ghi theo bi?u sau và g?i là s? li?u g?c.
B?ng s? li?u g?c
Ki?u sinh c?nh
A
B
C
….
S? di?m d?t lu?i
S? lu?i ? m?i di?m
S? ngày m? lu?i
1. Loài: ……………….
- S? cá th? b?t ngày d?u
- S? cá th? b?t l?i l?n 2
- S? cá th? b?t l?i l?n 3
- S? cá th? b?t l?i l?n n
2. Loài: ……………….
- S? cá th? b?t ngày d?u
- S? cá th? b?t l?i l?n 2
- S? cá th? b?t l?i l?n 3
- S? cá th? b?t l?i l?n n
………….
B?ng s? li?u này du?c l?p cho m?i nam và qua nhi?u nam thì vi?c phân tích b?ng s? li?u g?c s? cho ta các thông tin v? tình tr?ng, di?n bi?n c?a loài giám sát và hi?u qu? c?a vi?c b?o t?n.
5. Giám sát th?c bì:
Th?c v?t không nh?ng làm nên tính ÐDSH mà còn cho chúng ta bi?t du?c nh?ng thông tin v? tình tr?ng c?a khu b?o v?. Ði?u tra giám sát th?c bì s? cho bi?t t? thành loài ? các ki?u sinh c?nh, dây là co s? quan tr?ng d? chúng ta nh?n d?ng sinh c?nh và phân b? c?a chúng trong khu b?o v?.
Th?c v?t sinh tru?ng nhanh nên có ?nh hu?ng d?n nh?ng thay d?i môi tru?ng, vi?c di?u tra giám sát các loài th?c v?t s? cho th?y s? thay d?i và nguyên nhân thay d?i sinh c?nh, t? dó chúng ta s? có các bi?n pháp thích h?p trong vi?c qu?n lý, b?o v?, ph?c h?i sinh c?nh c?a khu b?o v?. Các loài th?c v?t nh?y các v?i nh?ng bi?n d?i d?c bi?t còn du?c coi là nh?ng loài ch? th? cho s? thay d?i sinh c?nh và có th? ph?c v? cho h? th?ng c?nh báo s?m v? các v?n d? môi tru?ng. Co s? d? s? d?ng các phuong pháp di?u tra th?c v?t là m?c tiêu qu?n lý và nh?ng thông tin c?n thu th?p. Có 2 phuong pháp di?u tra th?c v?t:
5.1. Phuong pháp di?u tra theo tuy?n:
- L?p tuy?n di?u tra: Sau khi xác d?nh sinh c?nh chính, chúng ta d?a trên co s? c?a ngu?n nhân l?c, kinh phí và m?c tiêu c?a chuong trình giám sát d? xác d?nh khu v?c l?p tuy?n di?u tra, s? tuy?n và s? l?n l?p l?i cho m?i d?t di?u tra;
+ C? ly tuy?n di?u tra: Ph? thu?c vào m?c d? chi ti?t c?a chuong trình có th? ch?n c? ly t? 100 – 1000 m.
+ Hu?ng tuy?n: Tuy?n di?u tra ph?i vuông góc v?i du?ng d?ng m?c và di qua t?t c? các d?ng d?a hình d? có th? thu th?p du?c các s? li?u v? s? thay d?i c?a thành ph?n th?c v?t theo d?a hình ho?c sinh c?nh.
- Thu th?p d? li?u trên tuy?n:
+ Xác d?nh c? ly ghi chép: M?i tuy?n di?u tra c?n du?c dánh d?u chia do?n d? ghi chép, thu th?p s? li?u. C? ly ghi chép du?c xác d?nh t? 100 – 500 m, tùy theo yêu c?u v? d? chi ti?t c?a chuong trình giám sát.
+ Ghi chép d? li?u: Ghi chép toàn b? các loài cây g?p du?c trên tuy?n, d? li?u ghi chép ph? thu?c vào t?ng d?ng th?c v?t khác nhau:
• Ð?i v?i cây thân g?: Ghi tên loài, chi?u cao vút ng?n (Hvn), chi?u cao du?i cành (Hdc), D1.3 (d?i v?i nh?ng cây có Hvn> 3,9cm, D1.3> 1m), x?p thành nhóm theo D1.3, mô t? d?c di?m sinh tru?ng, ph?m ch?t cây g?;
• Ð?i v?i cây thân th?o: Ghi tên loài, u?c lu?ng d? che ph? (%), d?c di?m phân b?, tình hình sinh tru?ng, các di?m d?c bi?t,…
• Ð?i v?i th?c v?t ngo?i t?ng: Ghi tên loài, d? phong phú, t?ng phân b? các luu ý d?c bi?t,…
Chú ý: Các cây miêu t? c?n du?c dánh d?u, d?t ký hi?u cho cây, thu hái m?u ho?c ch?p ?nh d? làm tài li?u luu tr? và ki?m tra.
Phuong pháp di?u tra theo tuy?n tuong d?i d? th?c hi?n nhung không bi?t du?c chính xác di?n tích di?u tra (các cây to thu?ng vu?t ra kh?i ph?m vi tuy?n di?u tra còn nh?ng cây nh? thì không), do dó không xác d?nh du?c m?t d? cây c?a các loài cây thân g?.
5.2. Phuong pháp di?u tra trên ô tiêu chu?n:
- Ô tiêu chu?n du?c l?p d?c theo các tuy?n di?u tra có th? là ô tiêu chu?n c? d?nh ho?c t?m th?i tùy thu?c vào yêu c?u c?a chuong trình, nhung thông thu?ng m?t chuong trình di?u tra giám sát c?a khu b?o v? ph?i du?c l?p l?i nên ngu?i ta ch? y?u s? d?ng ô tiêu chu?n c? d?nh. S? li?u thu th?p trên ô là s? li?u c?a toàn b? nh?ng cây tìm th?y trong m?i ô. Phuong pháp cho ta bi?t m?t d? cây/ha;
- Có 3 phuong pháp d?t ô: H? th?ng, ng?u nhiên hay di?n hình;
Hình 4.2. Ði?u tra trên ô tiêu chu?n
- Ð?i v?i th?c v?t thân g?:
+ Xác d?nh hình d?ng, kích thu?c và s? lu?ng ô tiêu chu?n (otc):
• Ð?i v?i otc di?n hình: Ð? di?u tra s? da d?ng v? thành ph?n loài th?c v?t thân g? chúng ta ph?i d?a trên tình hình th?c t? c?a hi?n tru?ng di?u tra d? xác d?nh di?n tích otc. Vi?c di?u tra du?c ti?n hành trên otc sau dó m? r?ng ra xung quanh cho d?n khi s? li?u v? thành ph?n loài không còn thay d?i thì d?ng l?i, di?n tích otc d?ng này du?c g?i là di?n tích bi?u hi?n loài. Hình d?ng otc có th? là hình ch? nh?t, hình vuông ho?c hình tròn. Có th? bi?u th? vi?c xác d?nh di?n tích bi?u hi?n loài b?ng d? th? sau:
Ð? th? xác d?nh di?n tích bi?u hi?n loài
• Ð?i v?i phuong pháp ng?u nhiên, h? th?ng: Di?n tích otc thu?ng du?c ?n d?nh tru?c, có th? ch?n t? 100 – 2.500 m2, otc d?ng hình ch? nh?t, hình vuông ho?c hình tròn. Chúng ta xác d?nh s? lu?ng otc (dung lu?ng m?u) cho t?ng sinh c?nh b?ng công th?c:
Trong dó:
t = 1,96;
V% : H? s? bi?n d?ng v? loài, du?c tính theo công th?c:
S: là sai tiêu chu?n m?u;
n : S? ô rút m?u th? (thu?ng = 30) ;
x : S? loài trên m?i ô ;
X : Chi?u r?ng trung bình tuy?n di?u tra ;
?% là sai s? cho phép t? 1% - 10%.
Luu ý: N?u s? li?u ghi nh?n không d?m b?o dung lu?ng m?u c?n thi?t theo công th?c trên thì c?n ph?i ti?n hành di?u tra b? sung, n?u ngu?c l?i thì 30 otc là d?t yêu c?u.
• Sau khi xác d?nh s? lu?ng otc rút m?u th?, ti?n hành xác d?nh c? ly gi?a các tuy?n và c? ly gi?a các ô trên tuy?n.
+ T? ch?c di?u tra và thu th?p s? li?u trên otc: Ti?n hành thu th?p s? li?u trên otc theo t?ng sinh c?nh, trong t?ng ô c?n ghi tên loài, các ch? tiêu sinh tru?ng nhu(Hvn), (Hdc), D1.3, Dtán, ph?m ch?t cây, tình hình sinh tru?ng, phát tri?n,…
Bi?u di?u tra, giám sát th?c v?t thân g?
Otc s?: Ngày di?u tra: Ngu?i/nhóm di?u tra:
Tr?ng thái r?ng/ki?u sinh c?nh: V? trí Otc: chân/su?n/d?nh
STT
Loài cây
Hvn
(m)
Hdc
(m)
D1.3
(cm)
Dt
(m)
T?ng th?
Sinh tru?ng /sâu b?nh h?i
Ph?m ch?t
V?t h?u
+ M?i quan h? loài: Tính da d?ng th?c v?t còn th? hi?n ? m?i quan h? gi?a các loài, d?c bi?t ? r?ng nhi?t d?i bao g?m nhi?u loài cây cùng t?n t?i. Th?i gian d? các loài có th? s?ng cùng nhau ph? thu?c vào m?i quan h? dó là quan h? tuong h? hay quan h? c?nh tranh d?i kháng, có th? phân ra 3 tru?ng h?p:
• Liên k?t duong: Là tru?ng h?p các loài cây có th? t?n t?i trong su?t quá trình sinh tru?ng, gi?a chúng không có s? c?nh tranh v? ánh sáng và dinh du?ng trong d?t và không làm h?i nhau thông qua các ch?t hay các sinh v?t khác trung gian.
• Liên k?t âm: Là tru?ng h?p các loài cây không th? t?n t?i lâu dài bên nhau do có s? d?i kháng quy?t li?t trong quá trình l?i d?ng các y?u t? môi tru?ng (ánh sáng, ch?t dinh du?ng, nu?c,...) d?n d?n s? lo?i tr? nhau thông qua các y?u t? nhu: d?c t? lá cây, tinh d?u ho?c sinh v?t trung gian,…
• Quan h? ng?u nhiên: Là tru?ng h?p nh?ng loài cây t?n t?i tuong d?i d?c l?p v?i nhau.
Chúng ta có th? s? d?ng các tiêu chu?n th?ng kê sau d? dánh giá quan h? theo t?ng c?p loài:
Trong dó: ? là h? s? tuong quan gi?a 2 loài A và B;
? = 0: hai loài A, B d?c l?p nhau;
0 = 1: A và B liên k?t duong;
- 1= ?
G?i: nA: s? otc ch? xu?t hi?n loài A;
nB: s? otc ch? xu?t hi?n loài B;
nAB: s? otc xu?t hi?n c? loài A và B;
n: t?ng s? otc quan sát ng?u nhiên;
P(A): xác su?t xu?t hi?n A;
P(B): xác su?t xu?t hi?n B;
P(AB): xác su?t xu?t hi?n d?ng th?i c? A và B;
Bi?t du?c ba lo?i quan h? trên là co s? d? góp ph?n trong vi?c l?a ch?n các bi?n pháp k? thu?t tác d?ng cung nhu các gi?i pháp b?o t?n phù h?p v?i t?ng lo?i d?i tu?ng, loài cây, sinh c?nh,... khác nhau.
- Ð?i v?i th?c v?t thân th?o: Ði?u tra tuong t? cây thân g?. Tuy nhiên di?n tích otc ch? t? 2 – 25 m2, ti?n hành thu th?p s? li?u và ghi vào bi?u sau:
Bi?u di?u tra giám sát th?c v?t thân th?o
Otc s?: Ngày di?u tra: Ngu?i/nhóm di?u tra:
Tr?ng thái r?ng/ki?u sinh c?nh: V? trí Otc: chân/su?n/d?nh
Stt
Loài cây
Ð? che ph? (%)
S? lu?ng
- Ð?i v?i th?c v?t ngo?i t?ng:
Ti?n hành thu th?p s? li?u th?c v?t ngo?i t?ng ngay trên otc di?u tra cây thân g? và các thông tin thu th?p cung tuong t? nhu v?i cây thân g?.
Bi?u di?u tra giám sát th?c v?t ngo?i t?ng
OTC s?: Ngày di?u tra: Ngu?i/nhóm di?u tra:
Tr?ng thái r?ng/ki?u sinh c?nh: V? trí otc:
STT
Loài cây
T?ng phân b? chính
S? lu?ng
V?t h?u
6. Giám sát tác d?ng c?a con ngu?i d?n khu b?o v?:
Con ngu?i chính là m?i de d?a l?n nh?t hi?n nay d?i v?i các khi b?o v? và s? tác d?ng c?a con ngu?i trên th? gi?i d?i v?i các khu b?o v? d?u gi?ng nhau nhung m?c d? thì có s? khác bi?t gi?a các qu?c gia, gi?a các khu b?o v?. Có th? chia tác d?ng c?a con ngu?i thành các nhân t? ti?m nang, bao g?m: S? xâm nh?p trái phép, thu lu?m c?i, ch?t phá r?ng.
6.1. Tác d?ng c?a con ngu?i lên sinh c?nh:
Các khu dân cu tác d?ng lên sinh c?nh b?ng nhi?u cách nhu: S? d?ng các ngu?n tài nguyên, chan th? gia súc,… S? tác d?ng này có th? tang ho?c gi?m theo th?i gian do s? thay d?i v? co c?u kinh t?, m?t d? dân cu, nhu c?u s? d?ng ho?c s? thay d?i c?a nh?n th?c,…
M?c tác d?ng ? các khu b?o v? khác nhau thu?ng có s? khác nhau, thông thu?ng khu b?o v? càng ? g?n khu dân cu, g?n ngu?n nu?c, g?n ngu?n khoáng s?n, g?n du?ng giao thông,… càng ch?u tác d?ng m?nh.
M?c d? tác d?ng và th?i gian tác d?ng c?a con ngu?i có th? n?ng, nh?, ng?n, dài. Tác d?ng t?c th?i nhu chan th? gia súc quá m?c làm m?t ngu?n th?c an c?a d?ng v?t hoang dã, tác d?ng lâu dài làm cho th?c v?t không còn kh? nang tái sinh t? nhiên c?a các loài cây g? và lau s?y chi?m uu th?.
Khi ti?n hành giám sát s? tác d?ng c?a con ngu?i lên sinh c?nh c?n ph?i xác dinh du?c m?c tiêu mà c?ng d?ng dân cu dó tác d?ng d?n sinh c?nh là gì? T? dó m?i thu th?p du?c thông tin m?t cách chính xác và k?p th?i d? lên k? ho?ch qu?n lí.
6.2. L?p tuy?n di?u tra tác d?ng c?a con ngu?i:
Tuy?n di?u tra nên d?c theo các con du?ng mòn vì dây chính là du?ng do ngu?i dân t?o ra d? xâm nh?p vào r?ng và khai thác tài nguyên r?ng. Ði?m xu?t phát c?a tuy?n di?u tra là t? trung tâm làng và k?t thúc t?i noi cu?i cùng c?a tuy?n du?ng mòn (thu?ng di theo du?ng mòn chính), t?c là d?n noi không tìm th?y d?u v?t c?a s? tác d?ng thì h?t tuy?n di?u tra.
6.3. Ðánh giá tác d?ng theo kho?ng cách 100 m ho?c 200 m:
Tuy?n kh?o sát b?t d?u t? ngôi nhà cu?i cùng c?a làng (trên du?ng mòn di vào r?ng), t?i di?m kh?o sát (thu?ng l?p ô kh?o sát hình tròn 400 m2, bán kính 11,3 m) ti?n hành xem xét nhanh và dánh giá so b? m?c d? tác d?ng:
- Xói mòn: M?c nghiêm tr?ng c?a xói mòn rãnh, máng, khe nh?;
- An g?m: Chi?u cao c?a cây c? ho?c % d?t tr?ng;
- Ch?t cây: T? l? ho?c s? lu?ng cây g?, cây b?i b? ch?t ho?c c?t cành;
- Ð?ng v?t nuôi: S? lu?ng ho?c t?n s? g?p phân c?a d?ng v?t nuôi;
- C? lau, s?y: Có ho?c không có, m?c d?, ph?m vi;
- Ð?t: Kích thu?c khu v?c b? d?t quang.
Ðánh giá m?c d? nghiêm tr?ng c?a các tác d?ng trên b?ng cách cho di?m m?i lo?i tác d?ng, di?m cho là 0 (n?u không tác d?ng) d?n 3 (n?u tác d?ng nghiêm tr?ng).
Tuy?n di?u tra tác d?ng c?a con ngu?i d?n khu b?o v?
Bi?u ghi s? li?u tác d?ng c?a ngu?i và v?t nuôi
Ngày …..Gi? b?t d?u………..Gi? k?t thúc………T? s? ………C?a t?…….
Ngu?i di?u tra th? nh?t………………………………………………………
Ngu?i di?u tra khác ….………………………………………………………
Ngu?i ghi …………….………………………………………………………
Tên khu v?c…………..………………………………………………………
Tuy?n di?u tra………...………………………………………………………
Th?i ti?t tru?c và khi di?u tra ..………………………………………………
S? l?n do
Kho?ng cách (m)
Ch?t cây
Ch?t cành
D?u v?t v?t nuôi an/phân
Ð?t/ phá quang
D?u v?t d?ng v?t hoang
Ð?c di?m khác
1
2
3
…….
6.4. Phân tích k?t qu? di?u tra, giám sát tác d?ng c?a con ngu?i:
- Tính t?ng “di?m tác d?ng” cho m?i tuy?n trên m?i “kho?ng cách t? trung tâm làng” cho t?ng y?u t? tác d?ng và cho t?t c? các y?u t?, th? hi?n k?t h?p trên bi?u d? c?t. L?y giá tr? trung bình cho m?i kho?ng cách t? t?t c? các tuy?n c?a m?t làng.
- So sánh s? li?u gi?a các làng d? tìm s? khác bi?t. Xác d?nh nguyên nhân c?a s? khác bi?t (n?u có th?).
Trên co s? các k?t qu? dánh giá d? xu?t các gi?i pháp phù h?p cho khu b?o v? và gi?i quy?t nh?ng nhu c?u b?c thi?t c?a c?ng d?ng.
Bạn đang đọc truyện trên: Truyen247.Pro