III

NHẬN THỨC LUẬN: LUẬN VỀ

TRI THỨC

Làm sao anh biết rằng anh biết thứ mà

anh nghĩ là anh biết? Loại bỏ phương án

trả lời "Đơn giản là tôi biết!" những gì

còn lại là nhận thức luận.

DIMITRI: Giờ tôi thấy dễ chịu rồi,

Tasso ạ. Nuốt trôi xong được món logic,

phần còn lại xem ra sẽ chỉ là một chuyến

dạo chơi trong Acropolis.

TASSO: Acropolis nào?

DIMITRI: Kia kìa! Ngay trước mặt

đấy! Có lẽ cậu nên làm một ly ouzo cho

dịu đầu óc, bạn ạ.

TASSO: Nhưng đó là Acropolis hay

chỉ là thứ mà cậu 

tin

 là Acropolis? Làm

sao cậu biết được nó là thật? Mà trong

chuyện này, làm sao cậu biết được một

cái gì đó

 là thật?

DIMITRI: Đấy, cậu lại thế.

LÝ TÍNH ĐỌ VỚI THIÊN KHẢI

Vậy làm sao ta 

biết

 rằng mình biết

điều gì đó, nếu quả thực ta biết điều gì

đó?

Suốt thời Trung cổ, câu hỏi này đã

dẫn đến niềm tin coi thiên khải vượt trên

lý tính, là nguồn gốc của tri thức con

người, hoặc ngược lại.

Một người trượt chân rơi xuống giếng

sâu, lao thẳng đến mấy chục mét mới

dừng lại nhờ níu được vào một đoạn rễ

cây nhỏ. Nhưng bàn tay nắm đoạn rễ cứ

yếu dần, yếu dần, anh ta tuyệt vọng kêu

lên, "Có ai ở trên đó không?"

Anh ta nhìn lên, chỉ thấy một mảnh

trời tròn. Đột nhiên, những đám mây rẽ

ra, rồi một tia sáng chói lòa chiếu thẳng

xuống anh ta. Một giọng trầm sâu rền

vang, "Ta, Đức Chúa Trời đây. Con hãy

buông tay khỏi cái rễ cây, ta sẽ cứu."

Anh chàng gặp nạn thoáng nghĩ trong

tích tắc rồi gào lên, "Có ai khác ở trên

đó không?"

Bị treo trên một cái rễ cây, người ta

dễ có xu hướng nghiêng cán cân về phía

lý tính.

Ở thế kỷ mười bảy, René Descartes

đã chọn lý tính thay vì thần linh là nguồn

gốc của tri thức. Điều này sẽ được nhận

rõ khi đặt Descartes trước nguồn gốc ấy.

Có lẽ Descartes ước gì ông chưa từng

nói 

"Cogito ergo sum"

 (

Tôi tư duy vậy

tôi tồn tại

), bởi vì đó là tất cả những gì

mà mọi người nhớ về ông - câu nói đó và

chuyện ông đã thốt ra nó khi đang ngồi

trong một lò bánh mì. Dường như thế còn

chưa đủ tệ, mà "cogito" (tôi tư duy) của

ông thường xuyên bị hiểu sai thành

Descartes tin tư duy là đặc tính căn bản

của con người. Phải, thực sự ông đã tin

như thế, nhưng điều đó không liên quan

đến Cogito ergo sum. Descartes đi đến

cái cogito thông qua một thử nghiệm hoài

nghi triệt để nhằm phát hiện liệu có cái

gì mà ông có thể tin chắc; tức là, một cái

gì mà ông không thể nghi ngờ. Ông khởi

đầu bằng cách nghi ngờ sự tồn tại của thế

giới bên ngoài. Điều đó khá dễ dàng. Có

lẽ ông đang mơ màng hay đang bị ảo

giác. Rồi ông thử nghi ngờ sự tồn tại của

chính ông. Nhưng khi ông hoài nghi, ông

vấp phải thực tế rằng để hoài nghi cần có

kẻ hoài nghi. Đó là chính ông! Ông không

thể hoài nghi chính sự hoài nghi của

mình. Lẽ ra ông đã có thể tránh được

nhiều diễn giải sai lạc nếu chỉ nói,

"Dubito ergo sum." (Tôi hoài nghi vậy

tôi tồn tại).

Các quan tòa ở tòa án hình sự Mỹ

luôn yêu cầu bồi thẩm đoàn áp dụng

phương pháp tìm kiếm độ xác tín của

Descartes bằng cách xem xét bằng chứng

kết tội bị cáo dựa trên tiêu chuẩn khắt

khe gần như ngang với Descartes. Yêu

cầu dành cho bồi thấm đoàn không giống

như dành cho Descartes; quan tòa không

quan tâm liệu bồi thẩm đoàn có 

bất kỳ

nghi ngờ nào về tội trạng của bị cáo, mà

quan tâm đến những nghi ngờ 

xác đáng

.

Nhưng thậm chí tiêu chuẩn thấp hơn ấy

cũng đòi hỏi bồi thẩm đoàn phải tiến

hành những thử nghiệm trí não tương tự,

và gần như triệt để không kém Descartes.

Một bị cáo hầu tòa vì tội giết người.

Các chứng cứ buộc tội anh ta trong vụ án

đã rất rõ ràng, nhưng không có xác chết.

Kết thúc phần tranh biện của mình, vị

luật sư bào chữa quyết định phải dùng

mẹo. "Kính thưa quý bồi thẩm đoàn,"

ông ta nói. "Tôi có một điều ngạc nhiên

dành cho tất cả quý vị - trong vòng một

phút nữa, người bị cho rằng đã chết sẽ

bước vào phòng xử án này."

Ông ta ngó ra cửa phòng xử án. Các

vị hội thẩm sửng sổt, cũng hăm hở ngó

ra. Một phút trôi qua. Không có gì xảy

ra. Cuối cùng, luật sư nói, "Nói thật là

tôi đã bịa ra chuyện người chết sẽ bước

vào. Nhưng tất cả quý vị đều nhìn ra cửa

chờ đợi. Vậy, tôi có thể nói với các vị

rằng trong vụ này có một nghi ngờ hợp

lý, rằng có phải có người đã bị giết hay

không, do đó tôi phải yêu cầu các vị

quay lại phán quyết 'vô tội'.

Bổi thẩm đoàn giải lao để cân nhắc.

Vài phút sau, họ trở lại và ra phán quyết

"có tội."

"Nhưng sao các vị có thể làm thế?"

viên luật sư gầm lên. "Chắc chắn các vị

đã nghi ngờ. Tôi thấy tất cả các vị đều

nhìn chằm chằm ra cửa."

Chủ tịch bồí thẩm đoàn trả lời, "Ồ,

chúng tôi đã nhìn, nhưng thân chủ của

ông thì không."

CHỦ NGHĨA KINH NGHIỆM

Theo triết gia kinh nghiệm chủ nghĩa

người Ireland thế kỷ mười tám, giám mục

George Berkeley, thì 

"Esse est percipi"

("Tồn tại là được tri giác")

, hay nói

cách khác thì cái gọi là thế giới khách

quan chỉ ở trong trí óc của chúng ta.

Berkeley lập luận rằng chúng ta chỉ nhận

được tri thức về thế giới này thông qua

các giác quan của mình. (Các nhà triết

học gọi loại thông tin này là "dữ liệu

giác quan.") Vượt khỏi các dữ liệu giác

quan này, Berkeley nói, ta không thể suy

đoán được bất cứ điều gì khác, chẳng

hạn như sự tồn tại của các vật chất ngoài

kia đang phát ra những rung động kích

thích các giác quan của chúng ta. Nhưng

vị giám mục đáng kính này lại tiếp tục

suy luận rằng những dữ liệu giác quan

phải

 đến từ nơi nào đó, do đó 

nơi nào

đó

 phải là Chúa. Về cơ bản, tư tưởng của

Berkeley là Chúa ở trên kia đang gõ

những dữ liệu giác quan lên một Website

vũ trụ mà tất cả chúng ta đều cập nhật

được 24/7. (Thế mà chúng ta cứ nghĩ

Chúa chỉ làm việc 24/6!)

George Berkeley (1685-1753): giám mục

Ireland, nhà thần học và triết gia đề xướng

thuyết duy tâm chủ quan cực đoan với luận

điểm nổi tiếng:

"Esse est percipi aut

percipere" 

(Sự tồn tại của các đối tượng là cái

được tri giác, còn sự tồn tại của các chủ thể là

sự tri giác.)

Có câu chuyện rằng người cùng thời

với Berkeley là tiến sĩ Samuel Johnson,

khi biết đến luận điếm "Esse est

percipi", đã đá vào một cái cột và la lên,

"Tôi bác bỏ giám mục Berkeley như thế

đấy!"

Đối với Berkeley, câu chuyện đó hẳn

giống như một trò cười. Cú đá ấy và

ngón chân bị đau sau cú đá chỉ chứng tỏ

rằng Chúa vẫn đang bận rộn với nhiệm

vụ của ngài là gửi các dữ liệu giác quan

đã được định vị đến với tiến sĩ Johnson:

đầu tiên là cảm giác cử động của chân bị

chặn, và ngay sau đó là cảm giác đau.

Tình huống phức tạp hơn nhiều khi

nguồn gốc dữ liệu giác quan của chúng ta

là một người khác:

Một người đàn ông lo vợ mình nghễnh

ngãng bèn tìm đến bác sĩ. Bác sĩ khuyên

ông ta thực hiện một bài kiểm tra đơn

giản ở nhà như sau: đứng phía sau vợ hỏi

một câu gì đó, đầu tiên cách sáu mét, rồí

ba mét, và cuối cùng đứng sát sau lưng.

Người đàn ông đi về nhà, thấy vợ

đang đứng nấu nướng, quay mặt vào bếp

lò.

"Tối nay nhà ta có món gì thế bà?"

ông ta hỏi từ ngoài cửa.

Không có câu trả lời.

Tiến lên cách vợ ba mét, ông ta nhắc

lại câu hỏi, "Tối nay nhà ta có món gì thế

bà?"

Vẫn không có câu trả lời.

Cuối cùng, ông ta đứng sát sau lưng

vợ và hỏi, "Tối nay nhà ta có món gì thế

bà?"

Đến lúc này, bà vợ mới quay lại đáp,

"Tôi bảo ông đến lần thứ ba rồi đấy nhé

- gà!"

A, đôi vợ chồng này đúng là có rắc

rối lớn với việc diễn giải dữ liệu giác

quan.

PHƯƠNG PHÁP KHOA HỌC

Ngày nay, có lẽ không cần thông minh

lắm ta cũng biết rằng toàn bộ tri thức về

thế giới bên ngoài đều được lĩnh hội

thông qua các giác quan của chúng ta.

Nhưng xưa kia thì không phải lúc nào

cũng vậy. Trong quá khứ, nhiều triết gia

cho rằng có những ý niệm bẩm sinh hiện

hữu trong trí óc chúng ta là 

tiên nghiệm

(a priori) - tức là có trước kinh nghiệm.

Một số triết gia coi các ý niệm của

chúng ta về Chúa là bẩm sinh; nhiều

người khác khẳng định rẳng tư tưởng của

chúng ta về tính nhân quả cũng là bẩm

sinh.

Thậm chí bây giờ, khi ai đó nói, "Mọi

sự xảy ra đều có lý do", hay "Tôi tin vào

sự đầu thai", thì mệnh đề anh ta nêu lên

đều không thể khẳng định hay phủ định

bằng kinh nghiệm. Những phần lớn chúng

ta thừa nhận rằng bằng chứng xác tín nhất

về tình trạng thế giới bên ngoài là kinh

nghiệm thuộc cảm giác, và theo nghĩa đó

tất cả chúng ta đều là những nhà chủ

nghĩa kinh nghiệm. Tất nhiên, trừ phi

chúng ta là vua nước Ba Lan, một ngoại

lệ chứng minh cho nguyên tắc sau:

Đức vua Ba Lan cùng đoàn tùy tùng

toàn các vị vương hầu bá tước vào rừng

săn nai. Đoàn săn hoàng gia vừa đến gần

khu rừng, bỗng từ sau một thân cây có gã

nông nô chạy vụt ra, vẫy tay rối rít và la

lên, "Tôi không phải là một con nai!"

Nhà vua bèn rút cung tên, bắn thủng

tim gã nông nô, giết chết hắn trong tích

tắc.

"Tâu bệ hạ," một công tước thưa, "sao

ngài tại làm thế? Hắn đã kêu rằng hắn

không phải là nai kia mà."

"Trời ơi," nhà vua đáp. "Thế mà ta cứ

tưởng hắn nói hắn là một con nai."

Thôi được, giờ ta sẽ so sánh ông vua

ấy với một nhà khoa học có đẳng cấp.

Một nhà khoa học cùng vợ chạy xe về

nông thôn. Cô vợ nói, "ô, anh nhìn kìa!

Lũ cừu đã được xén lông."

"Ừ," nhà khoa học đáp. "Phía bên này

thôi."

Thoạt tiên chúng ta có thể nghĩ rằng

người vợ chỉ nói ra một ý kiến dựa trên

kinh nghiệm thông thường, còn nhà khoa

học thì nêu quan điểm cẩn trọng và mang

tính khoa học hơn, từ chối sử dụng bằng

chứng không có trong cảm giác của bản

thân. Nhưng chúng ta đã lầm. Thật ra

chính câu nói của người vợ 

mói là định

thức được đa số các nhà khoa học coi là

giả thuyết mang tính khoa học hon. "Kinh

nghiệm" của nhà kinh nghiệm chủ nghĩa

không hạn chế trong kinh nghiệm cảm

giác trực tiếp. Các nhà khoa học dùng

những kinh nghiệm 

trước đó

 của mình để

tính toán các khả năng và suy ra những

nhận định tổng quát hơn. Điều mà người

vợ nói thật ra là, "Thứ tôi nhìn thấy là

những con cừu đã được xén lông, ít nhất

là từ phía bên này. Từ kinh nghiệm trước

đây tôi biết rằng người nuôi cừu thường

không xén lông cừu chỉ một bên hông, và

ngay cả khi họ làm như thế, thì khả năng

để lũ cừu tự sắp xếp trên sườn đồi sao

cho phần đã xén lông của chúng quay ra

đường là vô cùng nhỏ. Nên tôi cảm thấy

chắc chắn khi nói rằng, 'Lũ cừu kia đã

được xén 

sạch

 lông."

Chúng tôi đồ rằng nhà khoa học trong

truyện cười này thuộc loại ngộ chữ.

Hoặc nói rõ hơn, chúng tôi cho rằng một

người không thể suy luận bằng kinh

nghiệm sẵn có của mình thì thật tối dạ,

hay đúng là một 

Sardar

 - theo cách nói

của người Ấn Độ.

Sardar là tước vị phổ biến trong cộng

đồng người Sikh (Ấn Độ). Trước khi người

Anh chiếm Punjab vào năm 1849, Sardar

được dùng để gọi các thủ lĩnh quân sự và đại

diện tầng lớp phong kiến người Sikh. Khi

châm biếm, hài hước, Sardar đồng nghĩa với

"tối dạ, ngốc..."

Một cảnh sát New Delhi tiến hành sát

hạch ba Sardar được huấn luyện làm

thám tử. Để khảo sát kỹ năng nhận diện

kẻ tình nghi của bọn họ, anh ta cho

Sardar thứ nhất xem một bức ảnh trong

năm giây rồi giấu đi. "Đây là một kẻ tình

nghi. Anh nhận ra hắn bằng cách nào?"

Anh chàng Sardar đáp, "Rất dễ, chúng

ta sẽ tóm được hắn ngay vì hắn chỉ có

một mắt!"

Viên cảnh sát nói, "Anh đúng là

Sardar! Đó là bởi vì bức ảnh tôi cho anh

xem là hình chụp nghiêng."

Sau đó, viên cảnh sát lại giơ bức ảnh

ra trong năm giây và hỏi Sardar thứ hai,

"Đây là một kẻ tình nghi. Anh nhận ra

hắn bằng cách nào?"

Sardar thứ hai mỉm cười và nói, "Ha!

Bắt hắn quá dễ, vì hắn chỉ có một tai."

Viên cảnh sát giận dữ, "Hai người các

anh làm sao thế? Tất nhiên chỉ có một

mắt và một tai lộ ra, vì đây là hình trông

nghiêng của hắn! Đó là câu trả lời hay ho

nhất mà các anh có được đấy rồi sao?"

Hết sức thất vọng, viên cảnh sát giơ

bức ảnh cho Sardar thứ ba, hỏi bằng

giọng gay gắt, "Đây là một kẻ tình nghi.

Anh nhận ra hắn bằng cách nào?"

Sandar thứ ba nhìn bức ảnh chăm chú

một lát rồi nói, "Kẻ tình nghi này mang

kính áp tròng."

Viên cảnh sát giật mình, vì chính anh

ta cũng không biết kẻ tình nghi có mang

kính áp tròng hay không. "Hay lắm, thật

là câu trả lời thú vị," anh ta nói. "Anh

đợi đây một lát để tôi kiểm tra lại hồ sơ

của hắn, rồi sẽ thông báo kết quả."

Anh ta về phòng làm việc của mình,

kiểm tra hồ sơ của kẻ tình nghi trong máy

tính, rồi quay lại mỉm cười. "Chà! Không

thể tin được. Đúng thế đấy! Kẻ tình nghi

này quả nhiên có mang kính áp tròng.

Giỏi lắm! Làm sao anh có thể quan sát

sắc sảo thế?"

"Dễ ợt," Sardar trả lời. "Hắn không

thể đeo kính thường bởi vì hắn chỉ có

một mắt và một tai."

Sự thắng thế của chủ nghĩa kinh

nghiệm trong nhận thức luận phương Tây

được phản ánh qua thực tế rằng chúng ta

mặc nhiên coi nó là phương pháp kiểm

tra mà mọi người đều sử dụng:

Ba phụ nữ đang thay quần áo trong

phòng thay đồ để chuẩn bị chơi bóng vợt

(Racquetball) thì có một người đàn ông

trần truồng trùm mỗi cái bao trên đầu

chạy qua. Bà thứ nhất nhìn mẩu xúc xích

của anh ta và nói, "Không phải chồng

tôi". Bà thứ hai nói, "Không, không phải

đâu". Bà thứ ba nói, "Hắn thậm chí

không phải thành viên câu lạc bộ này".

Tuy vậy, bất chấp sự thắng thế của chủ

nghĩa kinh nghiệm và khoa học, nhiều

người vẫn tiếp tục lý giải các sự kiện

khác thường như là những phép lạ chứ

không phải là kết quả của những nguyên

nhân tự nhiên. David Hume, triết gia kinh

nghiệm chủ nghĩa hoài nghi Anh, phát

biểu rằng niềm tin vào phép lạ có thể có

cách giải thích hợp lý duy nhất nếu tất cả

những phương án khác còn khó tin hơn.

Chẳng hạn, một người khăng khăng cho

rằng anh ta có cây cọ cảnh biết hát những

khúc aria trong vở Aida của Verdi. Điều

nào khó tin hơn đây: cây cọ cảnh có khả

năng phá vỡ quy luật tự nhiên hay anh

chàng này điên, bịa tạc, hoặc ăn phải

nấm độc? Câu trả lời của Hume: "Vớ

vẩn!" (Chỗ này chúng tôi quả tình có hơi

xuyên tạc lời ông ấy!) Do khả năng người

kể chuyện bịa đặt hoặc thổi phồng sự thật

cao hơn nhiều so với khả năng cây cọ

phá vỡ quy luật tự nhiên, Hume hẳn

không thấy có cái lý nào để kết luận rằng

đã có một phép lạ xảy ra. Ngoài ra, hầu

như ai cũng biết cây cọ cảnh thích

Puccini hơn Verdi.

Thật thú vị, trong câu chuyện dưới

đây, Bill, một người có vẻ giống môn đệ

của Hume, đã thẩm định cả điều coi là

phép lạ, nhưng rốt cuộc thì đi đến kết

luận rằng phương án giải thích khác thậm

chí còn khó tin hơn:

Một hôm Bill than phiền với người

bạn rằng khuỷu tay anh ta rất đau. Người

bạn khuyên anh ta đến gặp vị đạo sư

sống trong một cái hang gần đó. "Cậu chỉ

việc để lại chút nước tiểu ở ngoài cửa

hang, ông ấy sẽ quán tưởng về nó, sẽ

chẩn đoán chuẩn xác bệnh của cậu, và

nói cho cậu biết phải làm gì. Chỉ mất có

mười đô la thôi."

Bill nghĩ cũng chẳng tốn kém mấy, nên

lấy một ít nước tiểu vào bình rồi đặt

ngoài cửa hang cùng tờ mười đô la. Hôm

sau, anh quay lại, ở đó đã có mẩu giấy

viết sẵn cho anh: "Anh bị đau khuỷu tay.

Hãy ngâm cánh tay bằng nước ấm. Tránh

nâng vật nặng. Sau hai tuần sẽ đỡ."

Tối muộn hôm đó Bill mới sực nghi

ngờ rằng "phép lạ" của đạo sư chỉ là trò

bịp do anh bạn kia bày đặt ra, có thể

chính anh ta đã viết mẩu giấy và để ngoài

cửa hang. Nghĩ vậy, Bill bèn quyết định

chơi lại anh bạn kia. Anh khoắng một

chút nước vòi (robinet), một chút phân

chó, cùng nước tiểu của vợ và con trai.

Anh hoàn tất bằng cách thêm vào đó chút

chất thải của chính mình rồi để hỗn hợp

trước cửa hang cùng tờ mười đô la.

Xong xuôi, anh mới gọi người bạn để

bảo anh gặp vài vấn đề nữa về sức khỏe

và đã để một mẫu khác cho đạo sư.

Hôm sau, anh quay trở lại hang và

thấy một mẩu giấy khác ghi rằng, "Nước

vòi nhà anh quá nhiều tạp chất. Hãy kiếm

một chiếc máy lọc. Con chó của anh có

giun. Cho nó uống thuốc. Con trai anh đã

dính cocain. Đưa nó đi cai nghiện. Vợ

anh có song thai, con gái. Chúng không

phải con anh. Tìm một luật sư. Còn anh

nếu không chấm dứt tự sướng, cái tay

đau sẽ không bao giờ khỏi."

Nhưng thông thường trong truyện cười

cũng như trong triết học, những lý giải

gây hoài nghi vẫn phổ biến hơn.

Ông lang già Bloom, chủ một tiệm đồ

sắt trong vùng, nổi tiếng trị bệnh viêm

khớp rất thẩn tình, bệnh nhân xếp hàng

dài chờ ngoài cửa, trong đó có một bà

già lưng còng, chống gậy lê từng bước.

Khi đến lượt, bà già bước vào phòng,

nửa giờ sau đã bước ra, và thật kinh

ngạc, lưng thẳng băng, đầu ngẩng cao.

Một bà đang đợi đến lượt mình kêu

lên, "Kỳ diệu quá! Bà vào đây lưng còng

mà sau nửa giờ bước ra lưng lại thẳng.

Thầy lang đã làm gì vậy?"

Bà già đáp, "ông ấy cho tôi cái gậy

dài hơn."

Một người mù đương nhiên cũng có

thể là người kinh nghiệm chủ nghĩa, như

anh chàng sau đây, mặc dầu dữ liệu thị

giác không có trong kinh nghiệm của anh

ta:

Hôm ấy là lễ Quá hải, một người Do

Thái đang dùng bữa trưa trong công

viên. Chợt một người mù ngồi xuống bên

cạnh, người Do Thái bèn mời người mù

chia sẻ đồ ăn với mình - một miếng bánh

không men. Người mù đón lấy miếng

bánh, sờ sẩm một lát rồi hỏi, "Ai viết

nhăng cuội gì thế này?"

Bánh không men (matozh) mỏng như giấy,

do cách nướng đặc biệt nên nổi sần lên thành

hàng như những hàng chữ khiến người mù

tưởng là chữ nổi.

Còn anh chàng trong câu chuyện dưới

đây mắc sai lầm ngớ ngẩn khi tưởng rằng

người mù không thể kiểm tra thông tin

khi sử dụng những giác quan khác:

Một người dắt chó vào quán bar gọi

đồ uống. Người pha rượu nói, "ông

không được mang con chó đó vào đây!"

Người kia không hề bối rối, đáp, "Nó là

con chó dẫn đường của tôi đấy."

"Ồ, tôi xin lỗi!" người pha rượu nói.

"Đây, ly thứ nhất tôi mời nhé." Người kia

cầm lấy ly rượu đến ngồi xuống một bàn

gần cửa.

Lại có người nữa dắt chó đi vào quán

bar. Người dắt chó lúc nãy ngăn anh ta

lại khẽ nhắc, "Anh không được dắt chó

vào đây đâu, trừ phi anh bảo với anh ta

nó là chó dẫn đường." Người thứ hai nhã

nhặn cám ơn, tiếp tục đi đến quầy và gọi

đồ uống. Người pha rượu nói, "Này, ông

không được mang con chó đó vào đây!"

Người đán ông đáp, "Đây là con chó

dẫn đường của tôi."

Người pha rượu nói, "Không, tôi

không nghĩ thế. Không ai dùng Chihuahua

làm chó dẫn đường cả."

Người đàn ông thoáng khựng lại nửa

giây rồi kêu lên, "Hả?!?! Họ đưa cho tôi

một con Chihuahua?!?"

CHỦ NGHĨA DUY TÂM ĐỨC

Nhưng nếu để tâm suy nghĩ, thì dù sao

mỗi vật thể cũng phải gắn với một cái gì

đó khác nữa ngoài các dữ liệu giác quan

chứ! Ấn đâu đó ở đằng sau nó chẳng hạn.

Triết gia Đức thế kỷ mười tám

Immanuel Kant nghĩ vậy. Ông đọc các

nhà kinh nghiệm chủ nghĩa Anh, và như

ông diễn tả, họ đã làm ông thức tỉnh khỏi

cơn mê giáo điều. Kant từng cho rằng trí

óc của chúng ta có thể cho ta biết chắc

thế giới thực sự thế nào. Nhưng các nhà

kinh nghiệm chủ nghĩa đã chứng minh, vì

tri thức của chúng ta về thế giới bên

ngoài đến với chúng ta qua các giác

quan, nên ở một mức độ nào đó, nó luôn

không chắc chắn. Một quả dâu chỉ đỏ và

ngọt khi nó được kiểm tra bằng những

công cụ nhất định - mắt và các nụ vị giác

của chúng ta. Chúng ta biết một số người

có cấu tạo nụ vị giác khác thường có thể

không cảm thấy quả dâu ngọt. Vì vậy,

Kant thắc mắc, quả dâu "tự thân" là gì

mà có vẻ đỏ và ngọt - hoặc ở một trạng

thái khác - khi đi qua công cụ cảm giác

của chúng ta?

oOo

Có lẽ nhiều người trong chúng ta cho

rằng khoa học có thể giúp ta biết một vật

tự thân thực sự là gì

, kể cả khi giác

quan của chúng ta bất lực. Nhưng nếu để

tâm suy nghĩ, ta sẽ thấy khoa học thực ra

không thể đưa chúng ta đến gần hơn với

quả-dâu-tự-thân. Thực tế thì khoa học

không giúp ta khẳng định được rằng một

cấu trúc hóa học nhất định của quả dâu

và một cấu trúc thần kinh nhất định của

con người kết hợp lại có thể quyết định

quả dâu sẽ ngọt hay chua - và rằng cấu

trúc hóa học này chính là cái mà quả dâu

tự thân "thực sự là". "Một cấu trúc hóa

học nhất định" mà chúng ta nói đến đó

thực ra là "hiệu quả mà ta quan sát được

khi ta cho quả dâu đi qua những thiết bị

nào đó". Cho quả dâu đi qua những thiết

bị nào đó chỉ cho chúng ta biết quả dâu

có vẻ như thế nào khi nó đi qua những

thiết bị ấy, cũng như cắn vào một quả dâu

cho chúng ta biết quả dâu có vẻ như thế

nào khi nó đi qua những nụ vị giác của

chúng ta.

oOo

Kant kết luận rằng chúng ta không thể

biết sự vật tự thân là gì. 

Ding an sich,

vật-tự-thân, theo Kant là "bằng x" (ẩn

số). Chúng ta chỉ có thể biết 

thế giới

hiện tượng,

 thế giới của các biếu hiện

bên ngoài; chúng ta không thể biết gì về

thế giới bản thể, siêu nghiệm 

ở

 phía sau

các biểu hiện bên ngoài.

Với quan điểm đó, Kant đã thách thức

vô số các luận thuyết triết học. Lý trí

không thể cho ta biết về thế giới nằm bên

ngoài giới hạn các cảm giác của ta. Kể

cả vị Chúa-thư-ký-nhập-dữ-liệu của

Berkeley, lẫn tất cả các giải thích siêu

hình về thế giới đều không đem lại cho

chúng ta hình dung chân thực về thế giới.

Triết học từ nay không bao giờ còn như

trước nữa.

Thư ký: Thưa bác sĩ , có một người

vô hình trong phòng đợi.

Bác sĩ: Bảo là tôi không thể g

ặp anh

ta được. (*)

(*)Chơi chữ:I can't see him: không thể

nhìn thấy, hay từ chối gặp.

Có thể chuyện cười này không giúp

bạn hiểu được những lý giải phân biệt

thế giới hiện tượng và thế giới bản thể

của Kant. Đó là vì nó đã bị rơi rụng ít

nhiều khi chuyển ngữ. Đây là nguyên bản

chúng tôi nghe được trong quán rượu

tầng hầm của trường đại học Königsberg:

Thư ký: Herr Doktor (thưa bác sĩ), có

một 

ding an sich 

trong phòng đợi.

Bác sĩ tiết niệu: Lại một 

ding an sich!

Nếu hôm nay mà tôi thấy thêm một gã

nữa thì tôi sẽ khóc thét lên mất! Ai vậy?

Thư ký: Làm sao tôi biết được?

Bác sĩ tiết niệu: Cô tả hắn cho tôi.

Thư ký: Ông đang đùa à!

Bạn có nó rồi đấy: một truyện cười

chính hiệu về 

sich

 (vật tự thân).

Câu chuyện này sâu sắc hơn ta thoạt

tưởng. Cô thư ký đã chọn, vì một lý do

nào đó chỉ có một mình cô rõ nhất, không

chia sẻ với bác sĩ dấu hiệu cô biết về

việc có một 

ding an sich

 trong phòng

đợi. Dù dấu hiệu đó là cái gì, nó phải là

mang tính 

hiện tượng!.

 (Nếu bạn vẫn

đang theo sat chúng tôi nói gì). Cái gì

mách nước cho cô? Phải là cái gì đó

trong phạm vi các giác quan, có thể là

giác quan 

thứ sáu, 

có thể chỉ là giác

quan từ một đến năm, nhưng chắc chắn

nó là một gíac quan theo nghĩa nào đó. Ở

đây có một câu chuyện ẩn phía sau. Là

cô thư ký đã hoàn thành luận án tiến sĩ về

Phê phán Lý tính Thuần túy 

của Kant

trước khi phát hiện ra rằng lựa chọn sự

nghiệp thích hợp nhất với cô chính là

nghề thư ký và công việc với nồi xoong

bếp núc. Do đó, cô hiểu yêu cầu của bác

sĩ, "tả hắn cho tôi", không có nghĩa là

"Cô đang trải nghiệm hiện tượng cảm

tính nào?" mà là "hãy tả hắn như hắn vốn

là, đằng sau những biểu hiện bề ngoài".

Dễ hiểu vì sao cô phật ý với yêu cầu này,

mặc dù về sau cô đã bình tâm lại và

cưới Helmut, người em họ của bác sĩ, và

đã nuôi nấng ba đứa con đáng yêu.

Đối với Kant và những nhà nhận thức

luận sau ông, câu hỏi chúng ta có thể biết

cái gì và biết nó như thế nào có thể được

diễn giải thành: chúng ta có thể nói gì,

một cách đầy đủ ý nghĩa

, về việc chúng

ta biết cái gì và biết nó như thế nào. 

Loại

mệnh đề nào

 về 

thế giới chứa đựng trí

thức về thế giới?

Kant bắt tay giải quyết nhiệm vụ trả

lời câu hỏi đó bằng cách chia các mệnh

đề ra làm hai phạm trù: phân tích và tổng

hợp. Mệnh đề phân tích là mệnh đề đúng

theo định nghĩa. Mệnh đề "Tất cả thú mỏ

vịt là động vật có vú" là mệnh đề phân

tích. Nó không cung cấp thêm điều gì

mới về bất kỳ con thú mỏ vịt có thật nào,

ngoài những gì mà ta có thể biết được

đơn giản bẳng cách tra từ "thú mỏ vịt"

trong từ điển. Trái lại, "Một số con thú

mỏ vịt bị lác mắt" là mệnh đề tổng hợp.

Nó cho chúng ta một thông tin mới về 

thế

giới, bởi vì "bị lác mắt" không nằm

trong định nghĩa về "thú mỏ vịt". "Một

số con thú mỏ vịt "bị lác

mắt" nói với chúng ta thông tin về

những con thú mỏ vịt mà chúng ta không

thể tìm thấy bằng cách tra từ "thú mỏ vịt"

trong từ điển.

Tiếp theo, Kant phân biệt mệnh đề 

a

priori 

(tiên nghiệm) với 

a posteriori

(hậu nghiệm). Các mệnh đề tiên nghiệm

là mệnh đề mà chúng ta có thể thiết lập

trên cơ sở thuần túy lý tính, không cầu

viện đến kinh nghiệm cảm tính. Mệnh đề

trên của chúng ta, "Tất cả thú mỏ vịt là

những động vật có vú", được coi là

mệnh đề 

tiên nghiệm.

 Chúng ta không

cần quan sát một đám thú mỏ vịt để thấy

điều đó đúng. Chúng ta chỉ cần tra trong

từ điển. Phán đoán 

hậu nghiệm,

 trái lại,

dựa trên kinh nghiệm cảm giác về thế

giới. Mệnh đề "Một số con thú mỏ vịt bị

lác mắt" chỉ có thể thiết lập được qua kết

quả quan sát nhiều con thú mỏ vịt 

-

hoặc

của chính chúng ta, hoặc của người khác

mà chúng ta tin cậy.

oOo

Đến đây chúng ta đã thấy những thí dụ

về các mệnh đề phân tích 

tiên nghiệm

("Tất cả thú mỏ vịt là động vật có vú")

và mệnh đề tổng hợp 

hậu nghiệm

 ("Một

số con thú mỏ vịt bị lác mẳt"). 

Kant 

hỏi,

"Liệu có loại mệnh đề thứ ba, tổng hợp

tiên nghiệm

 không?" Chúng sẽ cho

chúng ta những tri thức mói về thế giới

bên ngoài nhưng chỉ có thể được biết

nhờ lý trí mà thôi. Các nhà kinh nghiệm

chủ nghĩa đã ngụ ý rằng không tồn tại tri

thức tổng hợp 

tiên nghiệm, 

vì

nguồn gốc

tri thức của chúng ta về thế giới bên

ngoài là những kinh nghiệm cảm giác của

chúng ta. Nhưng Kant nói, "Khoan đã!

Thế còn những mệnh đề như 'Mỗi sự

kiện đều có một nguyên nhân' thì sao?"

Nó là tổng hợp: Nó nói với chúng ta một

điều mới về thế giới vượt ra khỏi những

gì chứa trong định nghĩa về "nguyên

nhân" và "sự kiện". Nhưng nó cũng là

tiên nghiệm,

 chỉ nhờ lý trí mà biết được,

không phải từ kinh nghiệm. Thế lả thế

nào? Kant nói, "Bởi vì nó 

phải

 được giả

định là đúng ngay cả nếu chúng ta 

có

 loại

kinh nghiệm chỉ có thể nhận thức được

bằng trí óc." Nếu chúng ta không giả

định rằng hoàn cảnh hiện tại có nguyên

nhân từ một chuỗi những sự kiện diễn ra

từ trước, chúng ta không thể cắt nghĩa bất

cứ điều gì. Như vậy sẽ giống như sống

trong bộ phim 

Mulholland Drive,

 trong

đó các sự kiện diễn ra theo một trật tự

không mạch lạc. Chúng ta phải quên đi

việc đưa ra 

bất kỳ

 loại phán đoán hoặc

mệnh đề nào về thế giới bởi vì chúng ta

không thể trông mong thế giới nhất quán

từ phút này sang phút khác.

Có hàng trăm truyện cười xoay quanh

sự nhầm lẫn giữa những mệnh đề phân

tích 

tiên nghiệm

 với những 

mệnh đề tổng

hợp 

hậu nghiệm

:

Một cách đảm báo trường thọ chắc

chắn: mỗi ngày ăn một viên chả băm

trong một trăm năm.

Cốt lõi của truyện cười này nằm ở chỗ

nó đưa một "giải pháp" phân tích 

tiên

nghiệm

 cho một vấn đề cần đến một giải

pháp tổng hợp 

hậu nghiệm.

 Câu hỏi về

một cách chắc chắn để sống lâu rõ ràng

cần đến một số thông tin về thế giới.

"Kinh nghiệm

 cho thấy điều gì dẫn đến

trường thọ?" Chúng ta chờ đợi một câu

trả lời đại loại "bỏ thuốc lá" hay là

"uống 400 miligam Co-Enzyme Q-10

(

Chất bổ

sung 

dinh dưỡng, có tác dụng chống

lão hóa, phòng chống bệnh tật

) lúc đi ngủ".

Nhưng ở đây câu trả lời là phân tích, với

một chút lạc đề về thịt băm viên làm trí

óc của bạn mù mịt. "Để trường thọ, hãy

sống một trăm năm, bởi vì một trăm năm,

theo định nghĩa thông thường, là trường

thọ. Ăn chút thịt viên nữa. Như thế không

gây hại cho bạn đâu." (Ờ, có lẽ tất cả

những chất béo chuyển hóa trong thịt băm

viên 

có thể gây

 hại, nhưng tất nhiên là

không hại, nếu bạn ăn được một trăm

năm).

Một truyện khác nữa:

Joe: Đúng là một ca sĩ huyền thoại,

nhỉ?

Blow: Ha! Nếu tôi mà có giọng của

anh ta, tôi cũng hát hay như thế.

Vẫn cùng một kiểu. Điều chúng ta 

ngụ

ý

 khi nói "ca sĩ huyền thoại" là người có

giọng hát tuyệt vời - thứ mà một nghệ sĩ

biểu diễn đương nhiên phải có. Do đó,

tuyên bố của Blow "Nếu tôi có giọng của

anh ta, tôi cũng hát hay như thế", không

cho chúng ta biết thêm điều gì mới về

khả năng ca hát của Blow. Câu nói của

Blow thực ra là: "Nếu tôi là một ca sĩ

huyền thoại, tôi sẽ là một ca sĩ huyền

thoại." Và nếu điều đó không đúng theo

định nghĩa, thì chẳng có gì đúng.

Còn đây là một minh chứng phức tạp

hơn khi người ta lẫn lộn mệnh đề tổng

hợp 

hậu nghiệm

 và mệnh đề phân tích

tiên nghiệm:

Một người thử bộ đồ đặt may và nói

với thợ may, "Tôi muốn ống tay áo nầy

ngắn bớt đi một chút! Nó dài quá đến

năm phân!"

Người thợ may nói, "Không cần đâu,

anh cứ gập khuỷu tay lại như thế này này.

Đấy, nó sẽ kéo ống tay áo lên."

Người kia nói, "Thôi được, nhưng

nhìn cái cổ áo xem! Khi tôi co khuỷu tay,

thì cổ áo xốc lên đến nửa đoạn gáy."

Người thợ may nói, "Vậy sao? Thế thì

anh hãy ngẩng cao đầu và ngửa ra sau.

Tuyệt lắm."

Người kia nói, "Nhưng bây giờ vai

trái thấp hơn vai phải đến bảy phân!"

Người thợ may nói, "Không thành vấn

đề. Anh lệch eo lưng qua trái một chút

nó lại bẳng ngay."

Người kia mặc bộ đồ ra khỏi tiệm

may, khuỷu tay phải gập, đầu ngả ra sau,

thân mình đổ nghiêng qua trái. Anh ta chỉ

có thể đi theo lối cà giựt, co quắp như

người liệt.

Đúng lúc đó, có hai người đi đường

để ý đến anh ta.

Người thứ nhất nói: "Trông anh chàng

tật nguyền tội nghiệp chưa kìa. Tôi thấy

thương quá."

Người thứ hai nói: "ừ, nhưng thợ may

của anh ta tài quá! Bộ đồ đó vừa khít với

anh ta không chê vào đâu được!"

Tổng hợp đối lập phân tích, phải

không? (Và ở đây chúng ta không bàn

đến vải.) Người lạ mặt đó nghĩ, "Người

thợ đã may cho anh ta bộ đồ vừa khít

không chê vào đâu được." Đây là một

mệnh đề tổng hợp 

hậu nghiệm

 có mục

đích thông qua quan sát để cung cấp

thông tin về người thợ may và tay nghề

của ông ta thế hiện qua bộ đồ. Nhưng đối

với người thợ may, "Bộ đồ tôi may là bộ

đồ vừa khít không chê vào đâu được"

thật ra là một mệnh đề phân tích. Với

người thợ may, câu nói đó không khác gì,

"Bộ đồ tôi may là một bộ đồ tôi may": vì

bất cứ

 bộ đồ nào người đàn ông kia mặc

thử cũng sẽ vừa khít với anh ta, do người

thợ may đã làm cho người kia vừa khít

với bộ đồ.

C

HIẾC

ĐỒNG

HỒ

CỦA

 K

ANT

Kant gán cho lý tính thuần túy tầm

quan trọng hàng đầu, đến mức ông thấy

kinh nghiệm cá nhân không mấy cần thiết

trong việc giải quyết các vấn đề về tri

thức. Vì thế, ông không bao giờ mạo

hiểm ra khỏi thành phố quê hương

Königsberg và sống một cuộc đời cô độc

với những thói quen cực kỳ đều đặn,

chẳng hạn đi dạo hẳng ngày sau bữa

chiều. Người ta nói rằng dân chúng

Königsberg đặt giờ đồng hồ của họ theo

vị trí mà Giáo sư Kant đến 

ở

 thời điểm

đó trong cuộc đi dạo hằng ngày ngược

xuôi trên cùng con phố (về sau nổi tiếng

với tên gọi 

Philosophengang, Phố đi

dạo của Triết gia).

Một chuyện khác ít được biết hơn, (có

lẽ vì nó có thể không đúng) là người kéo

chuông nhà thờ lớn ở Königsberg cũng

chỉnh giờ đồng hồ trên tháp nhà thờ bằng

cách theo dõi khi nào Kant bắt đầu cuộc

đi dạo hàng ngày, và 

Kant đến lượt mình

cũng 

sắp 

đặt thời gian đi dạo của mình

theo giờ 

đồng hồ trên tháp nhà thờ.

Hãy bàn về sự lẫn lộn giữa phân tích

và tổng hợp! Cả Kant lẫn người kéo

chuông nhà thờ đều tin rằng họ đang nhận

thông tin mới bằng cách quan sát hành vi

của nhau. Kant cho rằng, nhìn đồng hồ

tháp ông sẽ biết giờ chuẩn chính thức của

Đức, mà giờ chuẩn chính thức của Đức

thì được xác lập tương ứng với vòng

quay của Trái Đất. Người kéo chuông

nghĩ rằng bằng cách quan sát cuộc đi bộ

hằng ngày của Kant, ông sẽ biết giờ

chuẩn của Đức, vì ông tin vào tính đúng

giờ cố hữu của Kant. Thực tế, mỗi người

đều đơn giản đi đến một kết luận phân

tích, đúng theo định nghĩa. Kết luận của

Kant: "Tôi đi dạo vào lúc 15:30 thực ra

là một mệnh đề phân tích "Tôi đi dạo khi

tôi đi dạo," - vì Kant xác định thời gian

là 15:30 nhờ một chiếc đồng hồ được

chỉnh theo cuộc đi dạo của ông. Kết luận

của người kéo chuông nhà thờ, "Đồng hồ

của tôi đúng," thật ra là "Đồng hồ của tôi

chỉ giờ mà đồng hồ của tôi chỉ," - bởi vì

tiêu chí để ông đánh giá độ 

chính 

xác

trên chiếc đồng hồ của mình là cuộc đi

dạo của Kant, mà cuộc đi dạo lại dựa

theo giờ khắc mà chiếc đồng hồ thể hiện.

TRIẾT HỌC VỀ TOÁN HỌC

Vậy còn nhận xét sắc sảo 2 + 2 = 4

của Dimitri nói lên điều gì? Có phải đó

là một mệnh đề phân tích, đúng theo định

nghĩa? Liệu có phải tổng của 

2

 với 2

thuộc về định nghĩa của số 4 không? Hay

nó là tổng hợp? Nó có cung cấp cho ta

hiểu biết mới về thế giới không? Có phải

chúng ta đạt tới kết luận đó bằng cách

đếm hai vật rồi lại đếm thêm hai vật nữa

và sau đó, đếm toàn bộ không? Thổ dân

bộ lạc Voohoona ở vùng núi hẻo lánh ở

Australia làm đúng như vậy.

Một người Voohoona nói với nhà nhân

loại học phương Tây: 2 + 2 = 5. Nhà

nhân loại học hỏi anh ta biết điều đó

bằng cách nào. Anh thổ dân đó đáp, "Tất

nhiên là bằng cách đếm. Đầu tiên tôi

buộc hai cái nút trên một sợi dây thừng.

Sau đó tôi buộc hai cái nút nữa trên một

sợi dây thừng khác. Khi tôi buộc hai sợi

dây lại với nhau, tôi có năm cái nút."

Triết học về toán học hầu như hoàn

toàn mang tính kỹ thuật và rất khó. Điều

duy nhất bạn thật sự cần biết là, khi nói

đến toán học, có ba loại người: những

người biết đếm và những người không

biết đếm.

CHỦ NGHĨA THỰC DỤNG

Đối với một nhà thực dụng chủ nghĩa

theo tinh thần nhận thức luận như triết gia

Mỹ cuối thế kỷ mười chín William

James, chân lý của một mệnh đề nằm ở

hệ quả thực tế của nó. Theo James,

chúng ta 

chọn 

chân lý của mình bởi điều

khác biệt nó sẽ tạo nên trong thực tế.

Chúng ta nói định luật hấp dẫn của

Newton là đúng không phải vì nó phù

hợp với cái cách sự vật "thật sự là" mà

bởi vì nó đã chứng tỏ là

 có ích 

trong

việc tiên đoán hoạt động của hai vật thể

tương quan với nhau ở nhiều loại tình

huống khác nhau: "Này, tôi cá rằng

những quả táo sẽ rơi xuống ngay cả ở

New Jersey." Cái ngày mà một lý thuyết

không còn có ích nữa là ngày chúng ta sẽ

thay thế nó bằng một lý thuyết khác.

Một phụ nữ báo với cảnh sát rằng

chồng mình mất tích. Khi cảnh sát yêu

cầu mô tả, bà ta nói:

"Ông ấy cao một mét tám lăm, vạm

vỡ, tóc quăn, dày."

Bạn bà ta nói, "Bà đang nói cái gì

đấy? Chồng ba cao một mét sáu, hói đầu

và phệ bụng cơ mà?"

Ba ta đáp, "Ai cần cái người như thế

trở về 

chứ?"

Đoạn đó thì nhiều người biết. Có thể

chính bạn cũng đã nghe rồi. Nhưng đoạn

đối thoại tiếp theo sau đây thì ít được

biết đến hơn:

Viên cảnh sát nói, "Thưa bà, chúng tôi

đang yêu cầu bà mô tả chồng phù hợp

với người chồng thật của bà."

Người đàn bà đáp, "Phù với hợp cái

gì! Sự thật không thể được xác định chỉ

dựa theo các tiêu chí nhận thức luận, bởi

vì các tiêu chí ấy không thể thỏa đáng

nếu được xác định mà không tính đến

mục tiêu được tìm kiếm và những giá trị

được nắm giữ. Tức là nói tóm lại, sự thật

là thứ mang lại sự thỏa mãn, mà thề có

Chúa, ông chồng tôi không được như

thế."

HIỆN TƯỢNG LUẬN

Sau khi bay lên những đỉnh cao trừu

tượng, 

triết 

học lại hạ cánh bằng cuộc

tiếp đất nhẹ nhàng xuống những kinh

nghiệm bình thường của đời sống thường

nhật. Điều này xảy ra với nhận thức luận

vào đầu thế kỷ hai mưoi, khi các nhà

hiện tượng luận tranh cãi "biết một cái gì

đó" thực sự nghĩa là gì. Là một phương

pháp luận hơn là tập hợp 

các 

nguyên lý

triết học, hiện tượng luận tìm cách hiểu

kinh nghiệm con người như nó đang sống

chứ không như những dữ liệu khách

quan. Cách tiếp cận này giống của một

tiểu thuyết gia hơn là của một triết gia

thiên về trừu tượng.

Từ tiếng Đức 

einfühlung có

 nghĩa là

"thấu cảm" hay "đồng cảm" được các

nhà hiện tượng luận như Edmund Husserl

dùng để nói về phương pháp nhận thức

tìm cách thâm nhập vào kinh nghiệm của

người khác để tri giác thế giới theo cùng

cách mà người đó tri giác; hay nói cách

khác là đặt mình vào vị trí của người

khác.

"Bác sĩ Janet," người phụ nữ bối rối

nói. "Tôi có vấn đề về tình dục. Chồng

tôi không thể làm tôi hứng lên được."

Bác sĩ Janet nói, "Thôi được, ngày

mai tôi sẽ khám kỹ. Hãy đưa cả chồng

chị đến nhé."

Hôm sau, người phụ nữ đến cùng với

ông chồng. "Xin hãy cởi quần áo ra, ông

Thomas," bác sĩ nói. "Bây giờ hãy xoay

một vòng. Tốt lắm, còn bây giờ xin hãy

nằm xuống. À-há, tôi thấy rồi. Xong rồi,

ông có thể mặc lại quần áo."

Bác sĩ Janet kéo người phụ nữ sang

một bên. "Chị hoàn toàn khỏe mạnh," cô

nói. "ông ấy cũng không làm tôi hứng lên

được."

DIMITRI: Phải công nhận, Tasso ạ,

cái món nhận thức luận này đáng để biết

lắm.

TASSO: Đáng? Về phương diện nào?

Cậu nói "đáng" ý là sao?

DIMITRI: Trước khi trả lời, tôi có

một câu hỏi cho cậu. Cậu có biết "nhọt

mông" nghĩa là gì không?

IV

ĐẠO ĐỨC HỌC

Phân định tốt xấu là lĩnh vực của

Đạo Đức học. Đó cũng là việc khiến các

bậc tu hành, học giả hay những người

làm cha mẹ bận rộn. Rủi thay trẻ em và

các triết gia cũng bận bịu: họ không

ngừng hỏi các vị tu hành, học giả hay

những người làm cha mẹ, "Tại sao?"

DIMITRI: Tôi đã suy nghĩ về câu hỏi

của cậu, "tốt" nghĩa là gì, và tớ đã có

câu trả lời: tốt là hành động theo nguyên

tắc đúng.

TASSO: Trời đất, Dimitri, ngạc nhiên

quá, cậu bắt đầu nói y như một triết gia

thực thụ rồi. Chỉ một câu hỏi cuối cùng

nữa: Làm sao cậu xác định được những

nguyên tắc đúng?

DIMITRI: À ừ! Thì cũng như mọi

người thôi, tôi học chúng từ mẹ.

TASSO (ngoảnh sang bên nói khẽ):

Sao Socrates lại có được toàn những

môn đệ hạng "A" nhỉ?

oOo

ĐẠO ĐỨC TUYỆT ĐỐI: LUẬT

CHÚA

Luật Chúa làm cho vấn đề đạo đức

học thành đơn giản: Nếu Chúa bảo cái gì

sai thì nó 

là

 sai, trọn vẹn và tuyệt đối.

Luật chỉ viết có thế. Nhưng ở đây lại nảy

sinh vấn đề phức tạp. Trước hết, làm sao

chúng ta có thế biết Chúa thật sự nghĩ gì?

Những tín đồ chính thống đáp: Kinh

Thánh nói 

vậy. 

Nhưng làm sao các nhân

vật trong Kinh Thánh biết dấu hiệu họ

nhận được thật sự là từ Chúa? Abraham

nghĩ ông được Chúa kêu gọi hy sinh đứa

con trai trên bàn thờ. Abraham suy nghĩ,

"Nếu Chúa nói thế, thì mình hãy làm như

thế." Nghi vấn triết học đầu tiên chúng ta

đặt ra cho Abraham là, "Ông sao thế,

điên à? Ông nghe 'Chúa' khiến ông làm

chuyện điên rồ, mà thậm chí ông không

cần hỏi để biết có thật là Chúa không?"

Một vấn đề khác của việc tuân theo

Luật Chúa nằm 

ở

 sự diễn dịch. Nên thể

hiện lòng tôn kính đối với cha mẹ như

thế nào cho phải? Một tấm thiếp nhân

Ngày của Mẹ? Hay kết hôn với anh

chàng tẻ nhạt con nhà nha sĩ vì cha mẹ

đáng kính của bạn 

muốn 

bạn làm vậy?

Những câu hỏi này hoàn toàn không phải

là đi quá sâu vào chi tiết, khi cậu con

nhà nha sĩ cao mét rưỡi và nặng tạ hai.

Đặc tính đầu tiên của Luật Chúa là

Chúa luôn luôn có tiếng nói cuối cùng.

Moses lê bước từ đỉnh Sinai xuống,

bảng đá trong tay, và loan báo với đám

đông đang tụ tập: "Ta có tin lành, và cũng

có tin dữ. Tin lành là ta đã khiến Người

rút xuống còn mười điều răn. Tin dữ là

'tội ngoại tình' vẫn còn đó."

oOo

Thánh Augustine trẻ trung và cường

tráng rõ ràng đã cố gắng có cuộc thương

lượng tương tự khi thốt lên câu nổi tiếng

này, "Lạy Chúa, xin hãy ban cho con sự

trinh bạch. Nhưng không phải 

ngay lúc

này!" Rõ 

ràng 

Augustine đang hơi cố bắt

bẻ tỉ mẩn theo kiểu Talmud. "Con muốn

nói rằng, Chúa không nói chính xác 

khi

nào

 thì đừng phạm tội ngoại tình, phải

không?" Nghe như truyện tiếu lâm vậy.

ĐẠO ĐỨC KIỂU PLATO

Trong tác phẩm trứ danh của mình,

Cộng hòa,

 Plato viết "Nhà nước chính là

một linh hồn". Bởi vậy để bàn về đức

hạnh cá nhân, ông đã viết một đoạn đối

thoại về phẩm hạnh của nhà nước lý

tưởng. Ông gọi các nhà lãnh đạo của nhà

nước này là các đấng Quân vương Triết

gia, điều này cho thấy tại sao Plato rất

được các triết gia ưa thích. Những ông

Vua Triết gia ấy dẫn dắt quốc gia như Lý

trí dẫn dắt linh hồn con người. Đức hạnh

hàng đầu, của cả Vua Triết gia và Lý trí,

là Thông tuệ - theo Plato định nghĩa là

hiểu được ý niệm về tính Thiện. Tuy

nhiên, tính thiện của người này lại là mồi

ngon của người khác.

Trong cuộc họp khoa của trường đại

học, bỗng có một thiên sứ xuất hiện, nói

với ông trưởng Khoa Triết: "Tôi sẽ ban

cho ngài một trong ba điều ước để lựa

chọn: Sự Thông tuệ, sắc đẹp hoặc mười

ngàn đô la."

Vị giáo sư lập tức chọn Thông tuệ.

Một ánh chớp lóe lên và vị giáo sư

dường như đã biến đổi, nhưng ông vẫn

ngồi đấy, đăm chiêu nhìn xuống bàn. Một

trong những đồng nghiệp cùa ông thì

thầm, "ông nói cái gì đi chứ."

Vị giáo sư nóí, 

"Lẽ

 ra tôi nên chọn đô

la."

THUYẾT KHẮC KỶ

Vấn đề đạo đức mà những nhà khắc kỷ

ở

 thế kỷ thứ tư trước Công nguyên quan

tâm là phải phản ứng thế nào với xu thế

thổng trị của thuyết định mệnh, vốn là

đặc trưng cho cuộc sống trong một đế

chế bị kiểm soát ngặt nghèo. Họ không

thể thay đổi bất kỳ điều gì trong cuộc

sống hằng ngày, nên quyết định thay đổi

thái độ đối với chính cuộc sống. Họ chỉ

còn có cách kiểm soát cá nhân. Phái

Khắc kỷ lựa chọn chiến lược tách cảm

xúc khỏi cuộc sống. Họ gọi thái độ của

họ là 

apathia

 (vô cảm xúc), và đối với

người khắc kỷ, vô cảm xúc là đức hạnh,

mặc dù điều đó biến họ thành trò cười

trong các quán rượu địa phương. Những

người khắc kỷ tự nguyện chối bỏ một số

khoái lạc (tình dục, ma túy, và rượu chè)

để tránh những điều bất hạnh mà những

đam mê của bản thân mang lại (bệnh tình

dục, say xỉn, và nói năng bừa bãi). Họ

chỉ hành động theo lý trí, không bao giờ

theo đam mê, và coi mình là những

người duy nhất thực sự hạnh phúc - mặc

dù điều này chỉ nói lên rằng họ không-

bất-hạnh.

Trong câu chuyện sau đây, ông

Cooper thể hiện một dạng khắc kỷ hiện

đại: khắc kỷ qua ủy nhiệm.

Vợ chồng nhà Cooper tới tiệm nha

khoa, 

ở

đây ông Cooper cho biết ông

đang rất vội. 

"Khỏi

cần dùng mấy thứ

rườm rà đó, bác sĩ ạ!" ông yêu cầu.

"Không gây tê, không tiêm hay gì gì hết,

ông cứ nhổ cái răng ra là được rồi."

"Ước gì tôi có nhiều bệnh nhân khắc

kỷ như ông nhỉ," nha sĩ thán phục thốt

lên. "Đâu, ông nhổ chiếc răng nào?"

Ông Cooper quay sang vợ. "Há miệng

ra đi cưng."

oOo

G K. Chesterton từng viết: "Từ 'tốt'

có nhiều nghĩa. Chẳng hạn, nếu một gã

sắp bắn mẹ của hắn từ khoảng cách năm

trăm mét, tôi có thể gọi hắn là một tay

súng tốt, nhưng không nhất thiết là con

người tốt." Cái hạn định "nhất thiết" kia

chứng tỏ Chesterton sử hữu bộ óc triết

học thực thụ.

Gilbert Keith Chesterton (1874-1936): nhà

văn, nhà thơ, triết gia người Anh.

THUYẾT VỊ LỢI

Tất cả chúng ta đều biết lãnh tụ nổi

tiếng thể kỷ hai mươi Vladimir Lenin

từng nói, "Mục đích biện minh cho

phương tiện." Thật trớ trêu, câu này khá

gần với quan điểm của một trong những

triết gia yêu thích của nhóm vận động

theo Đảng Cộng hòa, John Stuart Mill.

Mill và những nhà vị lợi chủ nghĩa đề

xuất một thứ đạo đức học "vị kết quả":

Sự đúng đắn về mặt đạo đức của một

hành động chỉ được xác định bằng kết

quả của nó.

Nhân vật chính trong câu chuyện sau

đây rõ ràng là một người vị lợi:

Bà O'Callahan đề nghị ông họa sĩ 

đã

vẽ xong chân dung mình vẽ thêm đôi

vòng vàng trên hai cổ tay, một chuỗi hạt

trân châu quanh cổ, đôi bông tai hồng

ngọc, và một mũ miện bằng kim cương.

Họa sĩ lưu ý bà rằng làm thế khác nào

nói dối.

Bà O'Callahan nói, "Anh biết không,

chồng tôi đang chạy theo một cô ả tóc

vàng. Sau khi tôi chết, tôi muốn nó phát

rồ lên mà đi tìm những món châu báu

này."

Lối biện minh này có thể khiến chúng

ta thỏa hiệp với những vấn đề nghiêm

trọng, nếu cảm thấy kỳ vọng được vào

những kết quả đủ "tốt".

Bà quả phụ Brevoort đang dạo vẩn vơ

bên hồ bơi ở câu lạc bộ thì trông thấy

một anh chàng đẹp trai đang tắm nắng.

Bà rụt rè đến gần anh ta và thốt lên, "Ổ,

tôi không nghĩ mình đã từng trông thấy

anh ở đây."

"Có lẽ vậy, ngưởi kia nói. "Tôi đã ở

tù ba mươi năm."

"Thật không? Vì tội gì?"

"Tôi giết 

vợ

.

"A!" bà Brevoort vui mừng. "Có

nghĩa là anh đang độc thân!"

Triết gia vị lợi đương đại nổi tiếng

Peter Singer thường so sánh để tìm sự

giống nhau giữa các quyết định mà chúng

ta đều đồng ý là dẫn đến hậu quả 

khủng

khiếp và các quyết định có vẻ nhân từ

hơn - về mặt đạo đức ông cho rằng chúng

như nhau. Trong một tiểu luận, ông đặt ra

tình huống trong đó một người có thể

kiếm tiền mua ti vi mới bằng cách bán

một đứa trẻ vô gia cư cho một nghiệp

đoàn thu mua nội tạng để cấy ghép.

Khủng khiếp, tất cả chúng ta đều nhất trí.

Nhưng Singer lại lập luận tiếp, rằng khi

một người lại đi mua ti vi mới thay vì

góp số tiền đó cho quỹ từ thiện bảo vệ

trẻ em vô gia cư, về bản chất hành động

của anh ta là y hệt người kia. Bạn có thấy

ghét khi ông ấy nói như vậy không? Đó là

một lập luận loại suy đi từ trường hợp

kịch tính cá biệt đến một tuyên bố đạo

đức chung, giống như trong truyện cười

kinh điển sau đây:

Chàng: Em có chịu ngủ với anh lấy

một triệu đô la không?

Nàng: Một triệu đô ư? Chà! Em nghĩ

là có.

Chàng: Thế hai đô la thì sao?

Nàng: Biến đi, ông kễnh! Anh nghĩ tôi

là hạng người nào chứ?

Chàng: Hạng người nào thì chúng ta

đã xác định xong rồi. Bây giờ chỉ là thỏa

thuận xem giá cả thế nào thôi.

MỆNH LỆNH TUYỆT ĐỐI TỔI CAO

VÀ

QUY TẮC VÀNG CỔ XƯA

Nguyên tắc bao quát của Kant, tiêu

chuẩn cho tất cả các châm ngôn đạo đức

khác, là cái mà ông gọi là "mệnh lệnh

tuyệt đối tối cao". Thoạt nghe qua, mệnh

lệnh này có vẻ như phiên bản tân trang

của một quy tắc vàng cổ xưa.

Quy tắc vàng: "Hãy làm cho người

khác điều mà anh muốn người khác làm

cho anh."

Mệnh lệnh tuyệt đối tối cao: "Hãy chỉ

hành động theo châm ngôn nào mà anh

đồng thời có thể muốn nó trở thành quy

luật phổ quát."

Tất nhiên, diễn đạt của Kant nghe nhất

định là lạnh lùng hơn. Bản thân thuật ngữ

"mệnh lệnh tuyệt đối tối cao" nghe đầy

chất Đức. Nhưng Kant không làm khác

được, ông 

là

 người Đức.

Tuy nhiên, mệnh lệnh tuyệt đối và quy

tắc vàng 

thực sự

 có chung một lãnh địa

khá rộng lớn trong triết học:

- Cả hai đều không phải là quy tắc cho

bất cứ hành động cụ thể nào, chẳng hạn

như "Hãy kính trọng cha mẹ!" hay "Hãy

ăn rau chân vịt!"

-

Thay vào đó, cả hai cung cấp các

nguyên tắc trừu tượng để xác định hành

động cụ thể nào là đúng và hành động

nào là sai.

- Trong cả hai trường hợp, các nguyên

tắc trừu tượng này nêu quan điểm mọi

người đều giá trị ngang với bạn và tôi,

do đó, về mặt đạo đức nên đối xử với tất

cả mọi người như đối với bạn và tôi...

đặc biệt là như đối với tôi.

Nhưng giữa mệnh lệnh tuyệt đối và

quy tắc vàng 

có

 một khác biệt cơ bản -

và nó đã được lột tả rất xuất sắc trong

câu chuyện cười ngắn sau đây:

Kẻ bạo dâm là một kẻ khổ dâm tuân

theo nguyên tắc vàng.

Khi làm đau người khác, kẻ khổ dâm

chỉ thực hiện điều mà nguyên tắc vàng

đòi hỏi: làm cho người khác điều y muốn

người khác làm cho y, với một ngọn roi

thì càng thích. Nhưng Kant có lẽ sẽ nói

rằng khó có kẻ khổ dâm nào dám thành

thực tuyên bố rằng mệnh lệnh đạo đức

"làm đau người khác", có khả năng trở

thành nguyên tắc chung cho một thế giới

đáng để sống. Thậm chí người khổ dâm

cũng thấy điều đó là phi lý.

Những kiến giải tương tự đã dẫn nhà

soạn kịch người Anh George Bernard

Shaw đến chỗ giễu nhại quy tắc vàng như

sau:

"Đừng làm cho người khác điều mà

anh muốn người khác làm cho anh; họ có

thể có sở thích khác."

oOo

Những biến thể của quy tắc vàng được

bắt gặp không chỉ 

ở

 Kant, mà cả trong

nhiều truyền thống tôn giáo trên khắp thế

giới:

HINDU GIÁO (khoảng thế kỷ mười

ba trước C.N): Đừng làm cho kẻ khác

những gì mình không muốn kẻ khác làm

cho mình...Đây là toàn bộ Dharma

(Pháp). Hãy nhớ kỹ.

Mahabharata

Trong triết học Ẩn Độ, Dharma (Pháp - luật

và giáo pháp nói chung) có nhiều tầng ý nghĩa,

được hiểu và giải thích từ những góc độ khác

nhau. Theo truyền thổng Hindu giáo, một người

thực hành đúng Pháp là thực hành theo những gì

đã được quy định trong các thánh điển. Trong

Mahabharata, thực hành Pháp là thực hành theo

tám nguyên tắc: sùng kinh thần linh, học hỏi, bố

thí, khổ hạnh, chân thật, tha thứ, từ mẫn và

không tham lam..

DO THÁI GIÁO (khoảng thế kỷ mười

ba trước C.N): Điều ngươi không ưa thì

chớ làm cho người bên cạnh; đó là toàn

bộ Torah (

Năm quyển đầu của bộ 

Kinh Thánh

Do Thái

, thường gọi là 

Luật Giao Ước

 hay 

Ngũ

Kinh của Moses

); phần còn lại đều là bình

chú; hãy học lấy điều này.

Talmud Babylone

HỎA GIÁO (khoảng thế kỷ mười hai

trước C.N): Bản tính con người chỉ là

thiện khi không gây cho kẻ khác bất kỳ

điều gì không là thiện đối với chính

mình.

Dadistan-i-Dinik

PHẬT GIÁO (khoảng thể kỷ sáu

trước C.N): Đừng gây cho người khác

nỗi đau mà chính anh cảm thấy là đau

đớn.

Dhamamapada Tây Tạng

(Kinh Pháp

Cú)

KHỔNG GIÁO (khoảng thế kỷ sáu

trước C.N): Kỷ sở bất dục vật thi ư nhân

(Điều gì mình không muốn thì đừng làm

cho người khác).

Khổng Tử (Luận 

Ngữ)

HỒI GIÁO (khoảng thế kỷ bảy):

Không ai trong các ngươi thành tín đồ

được cho tới khi các ngươi muốn cho

người khác những gì các ngươi muốn cho

chính mình.

"Sunnah", trích 

Hadith

BAHÁ'Í (khoảng thế kỷ mười chín):

Chớ gây cho bất kỳ ai khác điều ngươi sẽ

không tự gây ra cho chính mình, và chớ

nói với bất kỳ ai điều ngươi sẽ không nói

với mình. Đây là mệnh lệnh của ta dành

cho ngưoi, hãy tuân thủ.

Bahá'u'lláh, 

Ẩn Ngữ

THUYẾT SOPRANO (thế kỷ hai

mươi mốt) Hãy nện gã bên cạnh anh với

lòng kính trọng mà anh muốn được

hưởng khi bị nện, hiểu chưa?

Câu thoại của nhân vật Tony Soprano, một

tên tội phạm người Mỹ gốc Ý trong bộ phim

truyền hình nổi tiếng 

The Sopranos

 (đạo diễn

David Chase).

Ý CHÍ QUYỀN LỰC

Triết gia Đức thế kỷ mười chín

Friedrich Nietzsche liều lĩnh tuyên bố

rằng ông đang bắt đạo đức Cơ Đốc

truyền thống phải dỏng tai lên. Ông đã

bắt đầu nhỏ nhẹ, bằng cách loan báo cái

chết của Chúa. Chúa trả đũa bằng cách

loan báo, trên những bức tường ngăn vệ

sinh nam trong khu đại học, cái chết của

Nietzsche. Điều Nietzsche muốn nói qua

cái chết của Chúa là nền văn hóa phương

Tây đã lớn vượt lên những giải thích siêu

hình về thế giới cũng như nền đạo đức

Cơ Đốc song hành. Ông gọi giáo lý Cơ

Đốc là "luân lý bầy đàn", bởi vì nó

truyền dạy một thứ "đạo đức phi tự

nhiên" – rằng làm một con đực số một

thống trị bầy đàn là tồi tệ. Ông thay thế

đạo đức Cơ Đốc bằng thứ đạo đức sức

mạnh đã được khẳng định bởi cuộc sống,

mà ông gọi là ý chí quyền lực. Cá nhân

kiệt xuất, 

Übermensch

 hay siêu nhân,

đứng trên đạo đức bầy đàn và hoàn toàn

xứng đáng tự do thể hiện sức mạnh tự

nhiên và sự vượt trội của mình đối với

bầy đàn. Khi vấn đề liên quan đến quy

tắc vàng, Friedrich rõ ràng là thành viên

của trường phái Tony Soprano. Hệ lụy là

Nietzsche bị gán trách nhiệm cho đủ thứ,

từ chủ nghĩa quân phiệt cho đến món dưa

bắp cải Đức:

Vấn đề của thực phẩm Đức là, dù bạn

ăn bao nhiêu đi chăng nữa, sau một giờ

bạn đã đói quyền lực.

CHỦ NGHĨA DUY CẢM

Đến giữa thế kỷ hai mươi, phần lớn

các khuynh hướng triết đạo đức học đều

là siêu đạo đức học. Thay vì hỏi, "Hành

động nào tốt?" giờ đây các triết gia hỏi,

"Nói một hành động là tốt 

có nghĩa

 là

gì? Có phải 'x tốt' chỉ có nghĩa là 'tôi tán

thành x'? Hay phải chăng 'x tốt' biểu thị

một cảm xúc mà tôi có khi quan sát x

hoặc nghĩ 

về x?" 

Quan điểm 

cuối này,

được biết dưới tên gọi 

chủ nghĩa duy

cảm, biểu hiện qua câu chuyện sau đây:

Một người viết một bức thư cho Sở

Thuế rằng: "Tôi mất ngủ khi biết mình

gian lận thuế thu nhập cá nhân. Tôi đã

giấu giếm bớt thu nhập chịu thuế của

mình nên gửi kèm theo đây tờ séc 150$.

Nếu vẫn mất ngủ, tôi sẽ gửi tiếp số còn

lại."

ĐẠO ĐỨC HỌC ỨNG DỤNG

Ngay khi các suy tưởng siêu đạo đức

học về ý nghĩa của ngôn từ "tốt" bắt đầu

mất dần sức lôi cuốn, thì 

thi hành

 đạo

đức một lần nữa trở nên hợp mốt, và các

triết gia lại lần nữa viết về những hành

động cụ thể nào là tốt. Đạo đức sinh học,

đạo đức nữ quyền, và đạo đức về đối xử

đúng đắn với động vật đã trở thành bắt

buộc.

Một kiểu mẫu đạo đức ứng dụng rất

phát triển 

ở

 thế kỷ hai mươi là đạo đức

nghề nghiệp, chính là các chuẩn tắc điều

chỉnh mối quan hệ của những người làm

nghề đối với khách hàng và bệnh nhân.

Sau hội nghị đạo đức nghề nghiệp,

bốn bác sĩ tâm thần cùng nhau bước ra.

Một người nói, "Mọi người lúc nào cũng

mang theo gánh nặng tội lỗi và âu lo của

họ đến với chúng ta, còn chúng ta chẳng

có ai để bày tỏ những vấn đề của mình

cả. Sao lúc này chúng ta không dành chút

thời gian để lắng nghe nhau thổ lộ nhỉ?"

Ba người kia nhất trí.

Bác sĩ tâm thần thứ nhất thú nhận,

"Tôi gần như không thể nào kiểm soát

nổi ý muốn giết bệnh nhân của mình."

Bác Sĩ tâm thần thứ hai nói, "Tôi luôn

tìm cách lừa tiền bệnh nhân khi có dịp."

Người thứ ba, "Tôi dính vào buôn

bán ma túy và thường nhờ bệnh nhân bán

hộ."

Đến lượt bác 

sĩ

tâm thần thứ tư thú

nhận, "Các ông biết không, dù cố đến

mấy, tôi hầu như không cách nào giữ kín

được một bí mật."

Mỗi chuyên ngành y khoa phát huy

những nguyên tắc đạo đức riêng của

mình.

Bốn thầy thuốc cùng nhau đi săn vịt

trời: một bác sĩ gia đình, một bác sĩ phụ

khoa, một 

nhà 

phẫu thuật, một nhà bệnh

lý học. Khi một 

con

chim bay qua trên

đầu, bác sĩ gia đình định 

bắn nhưng

lại

thôi vì ông không chắc liệu nó có phải là

chim vịt không. Bác sĩ phụ khoa cũng

định bắn nhưng lại hạ súng xuống khi

nhận ra ông không biết con chim vịt này

là trống hay mái. Trong khi đó bác sĩ

phẫu thuật đã kịp bắn chết 

con chim và

quay

sang 

nói với nhà bệnh lý học,

"ông

đi xem liệu nó có phải con vịt không."

Thậm chí các luật sư cũng có đạo đức

nghề nghiệp. Khi một khách hàng nhầm

lẫn trả cho luật sư 400$ thay vì 300$

theo hóa đơn, tự nhiên sẽ nảy sinh vấn đề

đạo đức là luật sư có nên nói cho khách

hàng biết điều đó không.

Không có gì đáng ngạc nhiên khi giới

tăng lữ cũng có đạo đức nghề nghiệp hay

đạo đức của họ đi kèm với sự trừng phạt

của thánh thần.

Một giáo sĩ Do Thái trẻ rất mê chơi

golf. Thậm chí vào ngày lễ Yom Kippur

thiêng liêng nhất trong năm mà anh ta

cũng lén đi làm một ván chín lỗ chớp

nhoáng. (

Còn gọi là Ngày Chuộc tội, một

trong những ngày lễ thiêng liêng nhất của người

Do Thái, diễn ra sau lễ Rosh Hashanah, kéo dài

25 giờ, chủ yếu là ăn chay và tập trung cầu

nguyện, thường ở giáo đường.

)

Khi anh phát bóng lỗ cuối cùng thì

một cơn gió cuốn quả bóng đến ngay trên

miệng lỗ và thả nó vào lỗ.

Một thiên thần chứng kiến phép lạ đó

phàn 

nàn

với Chúa, "Hắn choi golf trong

ngày lễ Yom Kippur mà Người lại giúp

hắn ăn cú một gậy trúng 

lỗ

ư? Đây có

phải là hình phạt 

không?"

"Tất nhiên rồi," Chúa mỉm cười nói.

"Hắn còn dám hé răng với ai về chuyện

này nữa?"

Điều khiến đạo đức học ứng dụng trở

nên thú

vị, nhưng cũng đánh đố, là các

quyết định đạo đức thường rơi vào thế

tiến thoái lưỡng nan, loay hoay lựa chọn

giữa hai điều tốt: "Tôi phải dành cho gia

đình bao nhiêu thời gian thay 

vì cho 

công

việc 

của

tôi? 

Cho các con tôi thay

vì cho

bản thân tôi? Cho đất nước tôi thay vì

cho nhân loại?" Chính những song đề

đạo đức học ứng dụng này đã đem lại

công việc bận rộn cho Abby và Ann

Lander suốt nhiều năm 

và giờ đây đang

tiếp tục cung cấp tư liệu cho

mục "Nhà

đạo đức học" của Randy Cohen trên 

tờ

The New York Times.

Câu hỏi đặt ra dưới đây, Cohen viết

cách đây không lâu trên trang slate.com,

là một trong mười câu hỏi hay nhất mà

chưa từng có ai đặt ra với ông:

"Mặc dù ta hạnh phúc với công việc

hiện nay của mình, gần đây ta mới

được phong tước (tôi là Phó vương mới

của Cawdor), nhưng điều đó không đủ

với vợ ta

 vì 

nàng luôn khao khát ta tiến

xa hơn. Ta không nói rằng ta thiếu

tham vọng, nhưng ta miễn cưỡng làm

những việc cần làm để có thể leo cao

hơn - những giờ khắc đăng đẳng,

những vụ giết người đẫm máu. Vả lại,

liệu ta có cái nghĩa vụ đặc biệt phải

lưu tâm đến những khát vọng của vợ ta

không? Dù sao hai chúng ta cũng là

một gia đình."

MACBETH xứ SCOTLAND

Macbeth, hay Vở bi kịch về Macbeth là vở bi

kịch ngắn nhất của William Shakespeare được

cho là viết vào khoảng 1603 và 1607, Macbeth

- ngay khi đang tỏa sáng trong vinh quang, danh

vọng đã nghe những lời tiên tri ghê gớm của ba

mụ phù thủy về một tương lai với vinh quang và

danh vọng còn to lớn hơn. Lời tiên tri rằng

Macbeth sẽ sở hữu ngai vàng đã đánh thức trong

Macbeth tham vọng quyền lực dữ dội. Cùng với

sự thúc giục và khuyến khích của vợ, Macbeth

phạm tội sát nhân khi vua Duncan (vua nước

Anh) đến thăm lâu đài của hắn. Sau đó Macbeth

đã lên ngôi vua theo đúng lời tiên tri, nhưng

luôn phải cố sức giữ ngôi vua, liên tục gặp ác

mộng, hồn ma hiện hình, hình ảnh con dao găm

nhuốm máu lơ lửng trong tâm hồn, và cuối cùng

bị giết chết.

TÁC

ĐỘNG CỦA PHÂN TÂM HỌC

ĐẾN ĐẠO ĐỨC HỌC TRIẾT HỌC

Sigmund Freud, mặc dù không phải

triết gia, nhưng đã có ảnh hưởng lớn tới

triết học đạo đức với tuyên bố rằng thật

ra chính những thôi thúc sinh học vô thức

xác định hành vi của con người chứ

không phải những phân biệt tỉnh táo, lý

trí và tốt đẹp. Dù chúng ta có cố gắng

đến mấy để khép cuộc sống của mình vào

vòng kiểm soát của lý trí theo lời khuyên

của các triết gia đạo đức học, thì vô thức

vẫn luôn 

đột phá. Chẳng hạn sự lỡ lời

kiểu Freud - là tình

trạng khi chúng ta

"nhầm lẫn" nói điều gì đó bộc lộ mong

muốn từ vô thức, ví dụ ông ủy viên hội

đồng 

thành

phố 

giới thiệu vị chủ tịch xinh

đẹp của mình

là "một nữ công bộc 

xuất

sắc

. (nguyên văn: 

'a great public servant' -

nghĩa là 'một viên chức xuất sắc' cũng có thể

hiểu theo cách khá là khiếm nhã, vì trong tiếng

Anh, ''public house" nghĩa là 'nhà chứa'.

Nhà trị liệu tâm thần hỏi bệnh nhân về

cuộc viếng thăm mẹ của ông ta. Bệnh

nhân nói, "Tệ 

quá

. 

Tôi bị lỡ lời quá kinh

khủng kiểu Freud."

"Thật ư?" nhà trị liệu hỏi. "ông đã nói

gì?"

"Tôi định nói, 'Đưa hộ con lọ muối',

nhưng tôi lại nói ra thành, 'Đồ chó! Bà

đã lam hỏng cả cuộc đời tôi!' "

Theo Freud, toàn bộ triết học đạo đức

trên thế giới chủ yếu nói với chúng ta về

một giấc mơ đẹp hơn là về những kiểm

soát vô thức có thật điều khiển hành vi

của chúng ta.

Một anh chàng lao bổ vào phòng

khám của bác sĩ tâm thần lắp bắp xin lỗi

đã đến muộn vì ngủ dậy trễ.

"Nhưng trong mơ tôi đã có một bước

đột phá không thể tin nổi," anh ta hổn hển

kêu lên. "Tôi đang nói chuyện với mẹ thì

bỗng dưng bà ấy biến thành 

ông

!

Đúng

lúc đó tôi thức giấc, mặc quần áo, tợp

vội một lon Coca với cái bánh rán rồi

lao đến đây ngay."

Bác sĩ tâm thần nói, ''Một lon Coca và

cái bánh rán? Anh gọi thế là một 

bữa

sáng

 đấy à?"

Mặt khác, ngay cả Freud cũng thừa

nhận rằng việc hạ thấp hành vi của con

người xuống thành những thôi thúc vô

thức đôi khi có thể bỏ qua những sự thật

hiển nhiên. Ông có một câu nổi tiếng,

"Đôi khi điếu xì gà chỉ đơn giản là một

điếu xì gà."

Một anh chàng đang cạo râu chợt con

dao tuột khỏi tay rơi xuống tiện đứt mất

của quý. Anh ta nhặt của quý lên, nhét

vào túi, lao ra đường chặn một chiếc

taxi, bảo lái xe chở gấp đến phòng cấp

cứu.

Tại đó, anh ta kể lại sự việc với bác

sĩ phẫu thuật. Bác sĩ nói, "Cần phải làm

thật nhanh. Đưa nó đây cho tôi."

Anh ta thọc tay vào túi và trao vật

nằm trong túi vào tay bác sĩ.

"Nhưng đây là điếu xì gà, có phải

dương vật đâu!" bác sĩ phẫu thuật nói.

"Ôi Chúa ôi," anh ta rên lên, "chắc tôi

đã hút hết nó trong taxi rồi."

ĐẠO ĐỨC HỌC TÌNH HUỔNG

Thập niên 1960 bỗng trở nên xôn xao

với cái gọi là 

"đạo đức học tình

huống"

. Những người đề xuất trào lưu

tuyên bố rằng hành vi đạo đức thực hiện

trong bất 

kỳ 

tình huống nào cũng phụ

thuộc vào sự pha trộn đặc thù của các

nhân tố trong tình huống đó. Những

người cụ thể nào chịu sự tác động của

tình huống? Họ có cái lý gì khi gây ra kết

quả của tình huống? Kết quả ảnh hưởng

thế nào đển các tình huống tương lai? Và

nói cho cùng thì ai đang đặt ra những câu

hỏi này? Chẳng hạn trong trường hợp

ngoại tình, bên cạnh các thứ khác, các

nhà đạo đức học tình huống sẽ quan tâm

đến tình trạng hôn nhân và có thể đi tới

những đánh giá trái ngược, tùy thuộc vào

việc cuộc hôn nhân có diễn ra suôn sẻ

hay không. Những người phản đối đạo

đức học tình huống tỏ ra bất bình, họ cảm

thấy lối lập luận như thế có thể được

dùng để biện hộ cho bất cứ chuyện gì

người ta muốn làm. Một số người phản

đối giữ lập trường cực đoan: bội tín luôn

luôn sai, bất kể trong hoàn cảnh nào.

Nhưng thật nghịch lý, đôi khi vì 

lờ đi

hoàn cảnh đặc thù, chúng ta đã tạo cơ hội

cho những hành động ích kỷ.

Bọn cướp có vũ trang đột nhập vào

một ngân hàng, bắt toàn bộ nhân viên

cùng khách hàng đứng dựa vào tường và

bắt đầu lột ví tiền, đồng hồ, nữ trang của

họ. Hai kế toán của ngân hàng đứng trong

hàng người chờ bị cướp. Một người đột

nhiên dúi thứ gì đó vào tay người kia.

Người kia thì thầm hỏi, "Cái gì thế?"

Người thứ nhất thì thầm đáp, "Đây là

năm chục đô tôi nợ ông."

oOo

DIMITRI: Tôi vẫn không chắc cái gì

là đúng cái gì là sai, nhưng có một việc

tôi biết chắc - điều quan trọng trong cuộc

sống là khiến thần linh hài lòng

.

TASSO: Như Zeus và Apollo.

DIMITRI: Đúng. Hoặc vị thần yêu

thích của tôi: Aphrodite.

TASSO: Ồ, cũng là vị thần tôi thích...

nếu nàng tồn tại.

DIMITRI: Nếu nàng tồn tại ư? Tốt

nhất là cậu hãy thôi bẻm mép đi, Tasso ạ.

Tôi đã chính mắt trông thấy có những

người bị sét đánh tan thây vì nói thế.

V

TRIẾT HỌC TÔN GIÁO

Thượng đế mà các nhà triết học tôn

giáo thích tranh cãi không phải là đấng

mà hầu hết chúng ta công nhận. Ngài có

xu hướng trừu tượng hơn, giống như

"Quyền năng"

 trong phim

 Chiến tranh

giữa các vì sao, 

và

không mấy giống

đấng Chúa Trời vẫn thao thức hằng đêm

lo lắng cho ta.

DIMITRI: Hôm trước tôi trò chuyện

vói Zeus, và ngài nghĩ rằng cậu có ảnh

hưởng xấu đến tôi.

TASSO: Hay thật đấy, vì tôi cứ nghĩ

ông ấy ảnh hưởng xấu đến cậu.

DIMITRI: Bằng cách nào?

TASSO: Ông ấy khiến cậu tưởng

những giọng nói vang lên trong đầu cậu

là thực.

oOo

ĐỨC TIN VÀO THƯỢNG ĐẾ

Người theo thuyết Bất khả tri là người

nghĩ rằng sự tồn tại của Thượng đế không

thể chứng minh bằng những chứng cớ

hiện có, nhưng người đó không phủ nhận

khả năng Thượng đế có tồn tại. Người

bất khả tri chỉ đứng sau người vô thần

một bước, người vô thần coi nghi vấn về

sự tồn tại của Thượng đẽ đã chấm dứt.

Nếu hai người cùng phát hiện thấy một

bụi cây bốc cháy có tiếng kêu, "Ta là cái

mà ta là," người bất khả tri sẽ đi kiếm

cái máy ghi âm giấu trong bụi, còn người

vô thần chỉ nhún vai và lấy kẹo ra nhai.

Theo sách 

Xuất hành

 hay 

Xuất Ê-díp-tô

(quyển sách thứ hai trong Cựu Ước), Thiên

Chúa đã hiện ra với Moses trong ngọn lửa giữa

bụi cây, lựa chọn Moses làm thủ lĩnh để đưa

dân Do Thái rời khỏi Ai Cập đến Đất Hứa.

Hai ông bạn Ireland đang nhậu trong

quán thì trông thấy một ông hói ngồi uống

một mình ở gốc cuối quán.

Pat: Này, kia chẳng phải là Winnie

Churchill đó sao?

Sean: Không. Không thể là ông ấy.

Winnie sẽ không đến những chỗ như thế

này.

Pat: Tớ không đùa cậu đâu. Nhìn kỹ

đi. Tớ thề đó là Winnie Churchill. Cá

với cậu mười đô là tớ đúng.

Sean: Cậu cứ thử đi!

Pat đi xuống cuối phòng và nói với

người hói, "Ông là Winnie Churchill

đúng không?"

Ông hói quát lên, "Biến ngay cho

khuất mắt tao, thằng ngu!"

Pat quay lại chỗ Sean và nói, "Hừ, có

lẽ chúng ta sẽ không bao giờ biết được,

đúng không?"

Winston Churchill (1874-1965): chính trị

gia người Anh, nổi tiểng nhất với cương vị Thủ

tướng Anh trong Thế chiến II. Ông từng là một

người lính, nhà báo, nhà văn, họa sĩ. Churchill,

nói chung, được coi là một trong những nhà

lãnh đạo quan trọng nhất trong lịch sử Anh và

lịch sử thế giới, ông là Thủ tướng Anh duy nhất

nhận giải Nobel văn học (1953).

Đó chính là tư duy của người bất khả

tri.

Người vô thần thì lại khác. Từ lâu các

nhà triết học đã nhất trí rằng thật vô ích

nếu để người có đức tin và người vô thần

tranh luận. Đó là bởi vì họ hiểu khác

nhau về 

mọi thứ.

 Để tranh luận được,

cần có một 

cơ 

sở chung, để cho một

trong hai bên có thể nói, "A ha! Nếu anh

đã công nhận X, thì anh cũng phải công

nhận Y!" Người vô thần và người có đức

tin không bao giờ tìm được một X mà họ

có thể nhất trí. Tranh luận không bao giờ

bắt đầu được, vì mỗi người nhìn 

mọi thứ

từ điểm nhìn của riêng mình. Điều này

hơi trừu tượng, nhưng câu chuyện dưới

đây sẽ khiến nó gần với hiện thực, hay

nói đúng hơn là đến thẳng nhà láng giềng.

Một bà cụ bé nhỏ theo Cơ Đốc giáo

sáng nào cũng ra đứng trước cổng và kêu

lên, "Đội ơn Chúa!"

Và sáng nào người vô thần nhà hàng

xóm cũng hét lên đáp lại, "Làm gì có

Chúa!"

Cứ tiếp diễn như thế hàng tuần liền.

"Đội ơn Chúa!" bà già kêu lên. "Làm gì

có Chúa!" người hàng xóm quát lại.

Thời gian trôi đi, bà cụ dần trở nên

túng thiếu đến không có cả tiền mua thức

ăn. Một hôm, bà đi ra cổng và kêu xin

Chúa cứu giúp, rồi nói, "Đội ơn Chúa!"

Sáng hôm sau khi ra cổng, bà nhìn

thấy những đồ ăn đã cầu xin. Tất nhiên,

bà kêu lên, "Đội ơn Chúa!"

Người vô thần từ sau một bụi cây

nhảy ra và nói, "Ha ha! Thực phẩm ấy là

tôi mua đấy. Làm gì có Chúa!"

Bà già nhìn ông ta và mỉm cuời. Bà

kêu to, "Con cám ơn Chúa! Người không

chỉ ban thúc ăn cho con, Người còn bắt

quỷ Satan phải trả tiền nữa!"

Trong cuốn sách bán chạy năm 2005

của mình, 

Sự cáo chung của đức tin,

Sam Harris đã chia sẻ về sự cố chấp của

đức tin tôn giáo dựa trên những quan sát

của cá nhân ông:

 "Nói với một người Cơ

Đốc ngoan đạo 

rằng anh ta đang bị vợ

lừa, hoặc sữa chua đông lạnh có thể làm

cho người ta tàng hình, thì như bất cứ ai,

anh ta nhất định sẽ đòi hỏi những chứng

cớ đủ thuyết phục. Còn nếu bảo rằng

quyển sách anh ta để ở đầu giường do

một vị thần vô hình viết ra, và vị thần

này sẽ trừng phạt anh ta bằng ngọn lửa

vĩnh cửu nếu anh ta không chấp nhận

những tuyên bố khó tin trong đó, thì

dường như anh ta không đòi hỏi bất cứ

bằng chứng nào."

Sam Harris không nhắc đến khía cạnh

bất lợi của người vô thần - anh ta không

có ai để kêu tên khi cực khoái.

Nhà toán học và triết học Pháp thế kỷ

mười bảy Blaise Pascal lập luận rằng

quyết định có tin Chúa hay không thực

chất là tham gia vào một cuộc cá cược.

Nếu chúng ta chọn hành động như thể có

một Đức Chúa nhưng rốt cuộc lại không

có, thì chúng ta không mất mát gì nhiều

lắm. Ờ, có thể chúng ta mất cơ hội tận

hưởng những lạc thú liên quan tới Bảy

Tội Trọng (

Tức giận, tham lam, lười biếng,

kiêu căng, dâm ô, ghen ghét, háu ăn

), nhưng

chuyện đó quá vặt vãnh so với những lựa

chọn khác. Nếu chúng ta tin không có

Chúa mà rốt cuộc lại có Chúa, thì chúng

ta sẽ mất phần thưởng lớn nhất là phúc

lạc vĩnh hằng. Do đó, theo Pascal, sống

như thể có Chúa là chiến lược tốt hon.

Các học giả gọi đó là "Canh bạc của

Pascal". Đối với phần còn lại chúng ta,

chiến lược đó được coi là bảo hiểm rủi

ro.

Nảy ra ý tưởng từ cuốn 

Tư tưởng

(

Pensées)

 của Pascal, một bà già nhỏ thó

ôm theo cái túi đựng 100.000$ tiền mặt

vào ngân hàng yêu cầu mở tài khoản. Ông

chủ ngân hàng thận trọng hỏi bà ta lấy

đâu ra số tiền ấy. "Đánh bạc," bà già nói.

"Tôi chơi bạc giỏi lắm."

Ông chủ ngân hàng tò mò hỏi tiếp, "Bà

hay chơi trò nào thế?"

"Ồ, đủ các trò," bà nói. "Chẳng hạn,

ngay bây giờ tôi cá với ông 25.000$ là

trưa mai mông bên phải của ông sẽ có

hình xăm con bướm."

"Được, tôi nhận vụ cá cược này," ông

chủ ngân hàng đáp, "nhung tôi thấy không

phải lẽ khi lấy tiền của bà trong một vụ

cá cược phi lý như thế này."

"Vậy để tôi nói với ông thế này," bà

già nói. "Nếu ông không nhận cá với tôi,

thì tôi phải tìm một ngân hàng khác để

gửi tiền."

"Ấy, ấy, đừng vội vã thế," chủ ngân

hàng nói. "Tôi nhận cá với bà."

Trưa hôm sau bà già quay lại ngân

hàng cùng luật sư để làm chứng, ông chủ

ngân hàng quay người đi, tụt quẩn ra để

hai người thấy rằng ông ta đã thắng cược.

Bà già nói, "Ô kê, nhưng ông cúi thấp

chút nữa để nhìn cho rõ được không?"

Ông chủ ngân hàng làm theo yêu cầu. Bà

già công nhận thua cuộc, chi ngay ra

25.000$ tiền mặt.

Trong khi đó, ông luật sư ngồi hai tay

ôm đầu. "Có chuyện gì với ông ấy thế?"

chủ ngân hàng hỏi.

"À, chẳng qua ông ấy bị thua đau," bà

già đáp. "Tôi cá với ông ấy 100.000$

rằng trưa nay ông sẽ phải vạch quần khoe

mông trong văn phòng của ông."

Có một đường ranh giới mong manh

giữa bảo hiểm rủi ro và ăn gian chênh

lệch cá cược. Hãy xem chiến lược

Pascal mới này:

Ngày đầu tiên của lễ Rosh Hashanah

(

Lễ năm mới của người Do Thái

), một người

mang con vẹt đậu trên vai bước vào

thánh đường. Anh ta cược với mấy người

rằng con vẹt có thể điều khiển buổi lễ

hay hơn trưởng ca đoàn. Tuy nhiên đến

thời điểm cần thiết thì con vẹt im lặng.

Sau đó về nhà, người ấy mắng mỏ con

vẹt và cứ than vãn mãi vì thua cuộc. Con

vẹt bèn nói, "Phải động não đi chứ, đồ

ngốc! Anh hãy nghĩ đến khả năng chúng

ta sẽ thắng trong lễ Yom Kippur!"

Ồ, biết đâu con vẹt này sẽ đúng. Có lẽ

chúng ta có thể ăn chênh lệch cá cược

trong canh bạc Pascal để vẫn được chơi

golf vào sáng Chủ nhật mà không làm

Chúa Trời nổi giận, nếu như ngài tồn tại!

Chúa biết tất cả chúng ta đều thử mánh

này.

THẦN LUẬN VÀ TÔN GIÁO LỊCH SỬ

Các triết gia thế kỷ mười tám, nếu

không phải là những nhà hoài nghi chủ

nghĩa, thì có xu hướng trở thành các nhà

thần luận - những tín đồ tin vào một

Thượng đế-của-các-triết-gia vô ngã và

xa xăm, một đấng Sáng tạo giống một

quyền năng hơn là một con người, giống

một người thợ đồng hồ hơn là một người

tri kỷ. Tín đồ Do Thái giáo và Cơ Đốc

giáo truyền thống bác bỏ điều đó. Họ

nói, Chúa của họ không chỉ là người thợ

đồng hồ. Ngài là Chúa của lịch sử, đã

hiện ra với dân của Ngài trong cuộc xuất

hành rời Ai Cập, lạc lối trong hoang

mạc, và định cư ở miền Đất Hứa. Nói

ngắn gọn, Ngài luôn hiện hữu

- "sẵn sàng cứu giúp trong khốn khó".

Một bà Do Thái đang trông thằng cháu

chơi trên bãi biển bỗng có cơn sóng dữ

bất thần ập vào cuốn thằng bé ra ngoài

khơi. Bà tuyệt vọng cầu xin, "Lạy Chúa,

xin hãy cứu sống thằng cháu duy nhất của

con. Con cầu xin Người, hãy đưa nó trở

lại."

Lập tức một cơn sóng lớn tràn vào,

ném thằng bé lên bờ, nguyên lành như

trước.

Bà Do Thái ngước lên nhìn trời và

nói, "Nó có cái mũ cơ mà!"

Hãy thử nói thế 

với

 một người thợ

đồng hồ 

mà xem!

NHỮNG KHÁC BIỆT VỀ MẶT THẦN

HỌC

Trong khi các triết gia về tôn giáo băn

khoăn với Những Câu hỏi Lớn, như "Có

Chúa không?" thì 

các 

nhà thần học có

con cá bé hơn để cho lên chảo, thường là

vào Mùa Chay.

oOo

Theo triết gia và nhà thần học thế kỷ

hai mươi

Paul Tillich, khác biệt giữa

một triết gia về tôn giáo 

và nhà thần học