Źródła: Wikipedia, strefaedukacji.pl, lekcjapolskiego.pl, aleklasa.pl.

ŚREDNIOWIECZE

Trwanie:
Trwa od upadku Cesarstwa Rzymskiego (476 r. n.e.) do XIV/XV wieku. Jego kres wyznaczają przede wszystkim wyprawy geograficzne, wynalezienie druku, a także reformacja w kościele. Za koniec średniowiecza przyjmuje się zazwyczaj odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba w 1492 roku. Inne umowne daty końca średniowiecza to: 1450 – wynalezienie druku i 1453 – upadek Konstantynopola.

POJĘCIA

Teocentryzm:
To zlepek dwóch łacińskich słów Theos – Bóg i centrum – środek. Pogląd ten oznacza stawianie Boga jako centrum wszelkiej rzeczy. W praktyce ten średniowieczny pogląd powodował kierowanie wszelkiej myśli oraz działania ku Stwórcy.

Danse macabre:
Taniec śmierci. Jest to bardzo popularny w średniowieczu motyw, który pokazuje, iż śmierć jest wszechobecna, wszechwładna i dotyczy każdego człowieka – bez względu na jego stanowisko, pochodzenie czy majątek. Przedstawia śmierć, która zaprasza do tańca przedstawicieli różnych stanów. 

Asceza:
Umartwianie się w celu osiągnięcia doskonałości lub zbawienia dusz. Doskonalenie się w cnocie poprzez surowy tryb życia, wyrzeczenie się ziemskich przyjemności, a nawet umartwianie ciała.

Styl romański:
— grube mury
— sklepienie kolebkowe (o kształcie walca, ciężkie, masywne) lub krzyżowe (dwie skrzyżowane kolebki, tworzące krzyż)
— prostota forma
— mało zdobień, w kościołach jedynie rzeźby bądź płaskorzeźby
— budowle z zasady są obronne.

Styl gotycki:
— podstawa budowli była wzniesiona na planie krzyża
— system halowy i bazylikowy
— strzelistość (podyktowana chęcią wznoszenia się do Boga) i smukłość budowli
— system konstrukcji budowli: szkieletowy, oparty na przyporach
— zastosowanie filarów i żeber wewnątrz budowli
— cegła była podstawowym materiałem budowlanym
— wysokie, smukłe okna zdobione witrażami.

Hagiografia:
Nurt literatury średniowiecznej, który zajmował się opisem żywotów świętych.

Alegoria:
W literaturze i sztuce: postać, motyw lub fabuła mające poza znaczeniem dosłownym stały umowny sens przenośny. 

Przykłady średniowiecznych alegorii: 

biel – dziewictwo

błękit – niebo, duchowość

czerń – niewiara, grzech

czerwień – miłość, władza

drabina – droga do nieba

heban – trwałość, niewzruszoność

jednorożec – dziewictwo

las – grzech, pokusy świata

lew – pycha

lilia – czystość, niewinność

lis – chytrość, obłuda

młot – męczeństwo

pelikan – ofiara Chrystusa

żuk – pożądanie, chwała

pantera – rozwiązłość

pies – pokusa, zawiść

róża – miłość

wilk – chciwość

włócznia – miłość, ofiara Chrystusa

zieleń – odrodzenie, nadzieja

złoty (kolor) – świętość

żółć – zdrada

Ubi sunt?:
Łac. „gdzie są" – skrót łacińskiego pytania retorycznego Ubi sunt qui ante nos fuerunt? („Gdzie są ci, którzy byli przed nami?") używany na określenie literackiego motywu przemijania, marności świata i tęsknoty za przeszłością obecnego szczególnie w europejskiej poezji średniowiecznej. 

Deesis:
Temat kompozycyjny związany z ikonografią chrześcijańską. Termin deesis oznacza modlitwę (czynność zwracania się z modlitwą; po grecku déēsis znaczy „prośba", „błaganie", „modlitwa").

Ars moriendi:
Z łaciny oznacza „sztuka umierania". Motyw umierania w literaturze i sztuce średniowiecznej, częsty temat ikonograficzny.

Herezja:
Doktryna religijna odrzucana przez władze kościelne lub religijne jako błędna. W chrześcijaństwie od pierwszych wieków herezją określano wybiórczą interpretację prawd wiary, Pisma Świętego, symboli – eksponowanie jednych prawd i pomijanie innych.

Uniwersalizm średniowieczny:
Cecha kultury europejskiego średniowiecza oparta na wspólnym na całym kontynencie światopoglądzie i systemie wartości (religia chrześ­cijańska, feudalizm, etos rycerski itp.). Ogromnie ważna jest tu wspólnota religijna i językowa – łacina jest międzynarodowym językiem średniowiecznej kultury.

Topos Matki Boskiej w Bogurodzicy i Lamencie świętokrzyskim:

W „Bogurodzicy" Matka Boska nazywana jest wielką, potężną, mającą uznanie, gdyż przez wychwalanie jej można otrzymać wiele łask i darów od jej syna. Prośby, jakie kierują do niej wierni, to dostateczne życie na ziemi oraz wieczny żywot po śmierci. Ludzie zwracają się do Matki Boskiej jak do Boga, ponieważ jest ona matką Chrystusa. Maryja przedstawiona jest jako osoba bezpośrednio obcująca z Bogiem; jako pośredniczka pomiędzy wiernymi a Chrystusem. W średniowieczu zakazane było bezpośrednie zwracanie się do Boga. Ludzie modlili się więc do innej osoby świętej, która dopiero, jako godna rozmowy ze Stwórcą, wstawiała się za wiernymi. Matka Boska w „Bogurodzicy" przedstawiona jest więc jako wybrana, wywyższona i święta. 

„Lament Świętokrzyski" przedstawia Matkę Boga w zupełnie innym zwierciadle — jako zwykłą kobietę; matkę, która rozpacza nad cierpieniem syna. Towarzyszą jej uczucia typowe dla zwykłego człowieka; cierpienie, smutek, żałość, brak zrozumienia dla zaistniałej sytuacji. Oczekuje współczucia od ludzi oraz zrozumienia jej trosk. Pragnie wziąć na siebie część cierpienia syna i czuje się bezradna wobec zaistniałej sytuacji. Maryja bardzo kochała swojego syna, co podkreślają użyte zdrobnienia. W pewnym sensie Maryja jest tu bohaterem tragicznym, gdyż w żaden sposób nie może udzielić Jezusowi pomocy i biernie uczestniczy w całym wydarzeniu. Ogrom i przerażenie wywołane całym tym wydarzeniem powoduje zrodzenie się w Maryi bólu i żalu m.in. do Archanioła Gabriela, który nie dotrzymał obietnicy radości z syna oraz zataił przed matką Chrystusa fakt, iż czeka ją cierpienie. Maryja swą postawą pragnie połączyć się z innymi matkami, pragnie namówić je do wspólnej modlitwy do Boga, aby nigdy nie doświadczyły tragedii, jaka ją dotknęła.

Charakterystyka wzorców osobowych (parenetycznych) epoki w odwołaniu do konkretnych tekstów:

— Święty asceta — „Legenda o św. Aleksym"

Średniowieczna asceza była drogą do Boga, która wymagała szczególnych wyrzeczeń. Człowiek ją praktykujący (asceta) zobowiązany był porzucić dobra doczesne, rozpocząć życie w ubóstwie, skierować swoje myśli ku Bogu i skupić się na pokucie. Ważną częścią życia średniowiecznego ascety były także dobre uczynki, jednak priorytetem była całkowita koncentracja na Bogu.

Najważniejszym utworem średniowiecznym, który przedstawia ideał ascety, jest „Legenda o świętym Aleksym". Tytułowy bohater przyszedł na świat jako dar od Boga w książęcej rodzinie i czekało go życie pełne zaszczytów. Jednak postanowił on porzucić swoje dotychczasowe życie i w całości oddać się Bogu. Opuścił rodzinne strony i pogrążony w pokucie żebrał o niewielkie datki. Kiedy powrócił do rodzinnego pałacu, zamieszkał pod schodami, gdzie dokonał żywota. W chwili jego śmierci zaczęły dziać się rzeczy niewyjaśnione i wszyscy mogli poznać, że odszedł ktoś szczególnie bliski Bogu.

— Ideał rycerza — „Pieśń o Rolandzie"

Rycerstwo było jednym z najważniejszych stanów w średniowiecznym społeczeństwie. Jego znaczna liczebność i wielki potencjał bojowy doprowadziły do tego, że koniecznym stało się stworzenie etosu rycerskiego. Idealnemu rycerzowi przyświecały następujące ideały:
— wierność Bogu, szerzenie wiary chrześcijańskiej oraz, jeśli zaistnieje taka konieczność, jej obrona,
— wierność królowi – ziemskiemu reprezentantowi Boga,
— wierność i lojalność wobec innych rycerzy,
— gotowość do obrony honoru damy swego serca,
— honorowa postawa na polu bitwy.

Bardzo wyrazistym przedstawieniem idealnego rycerza jest „Pieśń o Rolandzie". Dzieło to zostało napisane przez anonimowego twórcę ok. XI w. Tytułowy bohater był rycerzem Karola Wielkiego, u boku, którego walczył w Hiszpanii przeciwko Saracenom. Tam został zdradzony przez zazdrosnego Ganelona i zaatakowany przez niewiernych pod Roncevaux. Roland, chociaż mógł wezwać na pomoc wojska Karola Wielkiego, zdecydował się sam bohatersko walczyć aż do śmierci. Wiara w potęgę Boga, honor i odwaga – to właśnie te atrybuty zadecydowały o losach Rolanda, który po śmierci został zabrany do nieba przez anioły.

— Ideał władcy — „Kronika polska"

Ludzie żyjący w średniowieczu widzieli w swoich władcach wybrańców Boga. Głęboko wierzyli oni w to, że monarchowie zostali namaszczeni przez Stwórcę do pełnienia swoich obowiązków. Jednakże królowie często nie szanowali swego ludu, a dążąc do władzy absolutnej, podważali autorytet Kościoła i papieża. Właśnie dlatego wiele dzieł literackich powstałych w średniowieczu przedstawia ideał władcy, który miał wciąż przypominać monarchom o ich obowiązkach. Idealny władca powinien zatem:
— mocno wierzyć w Boga i szanować Kościół oraz duchowieństwo,
—  być niezwykle dzielnym wojownikiem, który zawsze będzie gotów poprowadzić swych rycerzy do walki,
— być sprawiedliwym i mądrym władcą, mającym na uwadze dobro swoich poddanych.

Obraz idealnego władcy przedstawiano głównie w dziełach historycznych. W polskiej literaturze średniowiecznej można odnaleźć go w „Kronice polskiej" Galla Anonima. Nadworny kronikarz Bolesława Krzywoustego przedstawił w ten sposób Bolesława Chrobrego, który miał stać się ideałem dla syna, Władysława Hermana.

Motyw śmierci w literaturze średniowiecza („Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią"). 

Dominującym tematem w Rozmowie mistrza Polikarpa ze Śmiercią jest śmierć ukazana jako siła wszechpotężna i niepokonana. Przywołany zostaje tutaj bardzo popularny w średniowiecznej ikonografii i literaturze motyw tańca śmierci (danse macabre), który przedstawia upersonifikowaną Śmierć (początkowo w postaci rozkładającego się trupa, potem w postaci nagiego szkieletu), zagarniająca do tańca przedstawicieli wszystkich stanów i wieków.

Wypytywana przez mistrza Śmierć opowiada o swoich ofiarach przeszłych i przyszłych. Wśród nich znajdziemy również postaci znane z Biblii. W swoich kolejnych wypowiedziach przywołuje coraz to inne grupy społeczne, przy okazji wymieniając ich liczne grzechy i przywary. W ten sposób utwór ten zamienia się w satyrę stanową, otrzymujemy obraz różnorodnych grup społecznych, z których żadna nie cieszy się przywilejem ujścia kosie. Tak więc w korowodzie prowadzonym przez Śmierć pojawiają się: żebracy, papieże, lekarze, mnisi, proboszcze i inni. Szczególnie dużo miejsca poświęcono opisowi pogoni za złymi mnichami, którzy folgują ziemskim zachciankom.

Następna epoka literacka: renesans