Chương năm

LƯƠNG TÂM CON NGƯỜI

(Conscience)

1. Ý NIỆM LƯƠNG TÂM

Lương tâm là luật, là tiếng nói kêu gọi con người làm điều thiện, tránh điều ác, tiếng nói ấy vang đúng lúc trong tâm hồn con người: Hãy làm điều này, hãy tránh điều kia. (MV 16)

Kinh Thánh đã nói tới lương tâm con người như bản luật đầu tiên ghi khắc trong thâm tâm:

" Giả như dân ngoại không có luật, nhưng theo lương tâm mình mà làm những điều luật dạy, thì lương tâm họ đã là luật cho chính họ" (Rm 2,14-15)

Công đồng Vaticanô II trong Hiến chế Mục vụ đã bàn rất thấu đáo về lương tâm con người. Dù không thiết lập một hệ thống lương tâm mới, nhưng Công đồng đã tổng hợp những tư tưởng chính của luân lý công giáo về lương tâm:

- "Lương tâm là tiếng nói bên trong của con người,"

- "Lương tâm hướng dẫn con người làm điều thiện, tránh điều ác,"

- "Lương tâm nhắc bảo con người làm điều này, tránh điều kia,"

- "Lương tâm là luật mà Chúa ghi khắc trong tâm hồn,"

- "Phẩm giá con người là tuân theo tiếng lương tâm,"

- "Con người bị xét xử theo lương tâm,"

- "Con người có thể gặp Chúa trong lương tâm, nơi sâu kín nhất,"

- "Lương tâm làm cho con người nhận ra luật mến Chúa yêu người,"

- "Trung thành với lương tâm, Kitô hữu sẽ gặp người khác khi cùng đi tìm chân lý,"

- "Lương tâm ngay thẳng giúp con người tránh độc đoán, mù quáng và theo những tiêu chuẩn khách quan của luân lý,"

- "Lương tâm có thể ra lầm lạc vì vô tri bất khả thắng,"

- "Thói quen phạm tội làm cho lương tâm dần dần trở nên mù quáng". (MV 16)

Công đồng còn quả quyết người ta phải theo lương tâm mình như sau:

"Nhờ lương tâm, con người nhận thức và hiểu biết những mệnh lệnh của lề luật Chúa.

Họ phải trung thành tuân theo lương tâm ấy trong mọi hoạt động của mình hầu tiến tới Thiên Chúa là cùng đích.

Vì vậy, không ai bị cưỡng bách hành động trái với lương tâm, cũng như không ai bị ngăn cấm hành động theo tiếng lương tâm, nhất là trong lãnh vực tôn giáo."(Tuyên ngôn Tự Do Tôn Giáo số 3)

2. CÁC LOẠI LƯƠNG TÂM:

1. Lương Tâm Đúng, Chắc (Certain Conscience)

Lương tâm Đúng là phán đoán về một hành động hợp với nguyên tắc khách quan của luân lý.

Nguyên tắc:

" Buộc theo lương tâm Đúng hay Chắc khi nó truyền hay cấm điều nào. Lương tâm đúng chắc là mẫu mực duy nhất và cần cho các hành vi nhân linh.

(Buộc mọi người phải dùng các phương tiện để có một lương tâm đúng, chắc, nhờ học hỏi luật lệ, nhờ cầu nguyện, nhờ bàn hỏi với người có kinh nghiệm, cất các ngăn trở xa gần, nhất là các đam mê, thành kiến).

2. Lương Tâm Sai (Erroneous Conscience)

Lương tâm sai là khi phán đoán dựa vào nguyên tắc sai lầm không hợp nguyên tắc khách quan của luân lý.

Nguyên tắc:

1. " Không được theo lương tâm lầm khả thắng (vincibly erroneous Conscience). Nếu chịu khó học hỏi tìm hiểu, có thể khỏi lầm. Ví dụ: Thứ Năm tưởng thứ Sáu kiêng thịt. Những trường hợp này, một là bỏ không làm, hai là làm theo lý mạnh hơn, nếu có thể đi bàn hỏi để tìm sự thật.

2. " Buộc theo lương tâm lầm bất khả thắng (invincibly erroneous conscience) khi nó truyền hay cấm điều gì. Ví dụ: Người Thượng thờ thần núi, vì họ không biết có Đức Chúa Trời.

Để phân biệt khả thắng hay bất khả thắng, có thể đặt câu hỏi:

- Trước khi hành động lương tâm có bảo phải tìm hiểu không?

- Đang khi hành động có thấy gì bất xứng không?

Nếu họ trả lời là không, thì đó là lương tâm lầm bất khả thắng.

3. Lương Tâm Bối Rối (Scrupulous Conscience)

Lương tâm bối rối là khi dựa vào những tiêu chuẩn vô lý, vì sợ mất lòng Chúa, điều không có tội cho là tội, điều tội nhẹ cho là tội nặng.

Người bối rối rất đau khổ vì chứng bệnh của mình và gây khó khăn cho cha giải tội. Rất may là thời nay đã giảm bớt những quan niệm khắt khe về luật lệ, lên án và tu đức ngặt nghèo, nên số người bối rối không còn nhiều.

1/ Bối rối giao động (crisis) tạm thời trong tuổi mới lớn (puberty). Loại này có thể xảy ra nơi những tâm hồn mới vào đường tu đức, những người đang tập bỏ thụ tạo để đi vào tình yêu thiêng liêng của Chúa.

2/ Bối rối bù đắp (Compensatory scrupulosity) xảy ra nơi người lo để ý tới những chi tiết nhỏ nhặt, không vậy thì cho là không, là chưa quảng đại với Chúa.

Để giúp tâm hồn này, đòi phải có thái độ hiểu biết, kiên nhẫn và đòi họ đối thoại thành thực. Cho họ biết rằng, đây là một thay đổi trong nội tâm để đi sâu hơn vào tiếng gọi của ơn thánh.

3/ Bối rối "ám ảnh" (Obessive-compulsive scrupulosity). Đây là loại bối rối trầm trọng nhất, đúng nghĩa nhất, là bệnh tâm lý, phát xuất từ rối loạn tâm lý.

Người này thường lo sợ về đủ thứ tội, thường thì về đức tin, đức trong sạch, trách nhiệm với tha nhân, đọc kinh cầu nguyện, ăn chay...

Nhiều khi do kết quả một sự giáo dục quá nghiêm khắc, nghe kết án nhiều thứ, nên họ sợ sệt trước những đòi hỏi, đâm bối rối, hoặc phản ứng bằng cách bù trừ để tự vệ, chống lại các thúc đẩy bằng trốn chạy, từ chối, hoặc chiến đấu.

Vài Qui Luật tổng quát cho người bối rối:

1- Họ nên làm như cuộc sống chungchỉ định, dù trái ý họ.

2- Họ không nên bỏ dở, nếu việc không là tội.

3- Họ không cần xét mình tỉ mỉ về việc đã qua.

4- Họ không phải làm lại, nếu họ tưởng việc chưa tử tế. Ví dụ: Đọc kinh, ăn năn tội, xưng tội...,

5- Vì hoàn cảnh rối rít của họ, họ có thể được miễn vài điều thuộc luật tích cực. Ví dụ: Giữ chay Thánh Thể, xưng tội chung,...

Vài điều Cha Linh hướng nên nhớ:

1- Đừng do dự nghĩ là họ thiếu điều kiện thành pháp (validity).

2- Đừng khuyên những điều có vẻ trái ngược.

3- Đừng để người bối rối đi bày tỏ với nhiều linh hướng, vì cần đồng nhất tư tưởng hướng dẫn.

4- Nên cho họ cơ hội đi giải trí.

5- Khi họ trình bày về những tư tưởng xấu ám ảnh, nên khuyên họ đọc những lời cầu nguyện tắt để lấn át những tư tưởng xấu.

4. Lương Tâm Lưỡng Lự (Perplexed Conscience)

Lương tâm lưỡng lự là một hình thức của lương tâm sai lầm, vì họ đương đầu với cả hai phía, họ sợ tội trong bất cứ điều nào họ chọn, nên họ không dám làm cũng không dám bỏ.

Ví dụ: Người coi bệnh nhân sáng Chúa nhật, bỏ lễ sợ tội, đi lễ sợ lỗi bác ái.

5. Lương Tâm Phóng Túng (Lax Conscience)

Lương tâm Phóng túng là khi dựa vào những lý lẽ vu vơ không chính đáng để phán đoán một việc có tội là không, hoặc tội nặng là nhẹ.

Lương tâm phóng túng trái ngược với Lương tâm bối rối.

Nguyên nhân sinh ra thứ lương tâm này vì thiếu đức tin sống động, sống theo giác quan hơn lý trí, thiếu suy gẫm và hồi tâm, thiếu hãm mình, tính lãng mạn, thích giao thiệp với những người nông nổi thiếu đứng đắn, có thói quen phạm tội, nhất là tội xác thịt.

Người có lương tâm phóng túng cần phải tái tạo (reform) tình trạng tâm trí để tránh những tội lầm lạc khả thắng (vincibly erroneous).

6. Lương Tâm Chai Đá (Cautery Conscience)

Lương tâm chai đá là khi lương tâm phúng túng ở vào tình trạng tối đa, vì quá quen phạm tội nên không coi tội là quan hệ nữa.

Hạng người này mất lương tâm luân lý, bất chấp luật lệ, nhiều khi còn khoe tội mình cách trơ trẽn. Hạng này chỉ còn hy vọng vào phép lạ mới cải thiện được. Tuy nhiên họ vẫn còn phân biệt được lành dữ nên vẫn có qui trách.

7. Lương Tâm Giả hình (Pharisaic Conscience)

Lương tâm giả hình là thứ lương tâm kỹ lưỡng trong vài điều bên ngoài, nhưng lại thường lỗi những điều can hệ mà không áy náy.

Đây cũng là một hình thức của lương tâm phóng túng.

*** HÀNH ĐỘNG KHI LƯƠNG TÂM NGHI NGỜ (Doubtful Conscience)

Nghi ngờ là tình trạng do dự không chắc chắc việc làm này có hợp luật (law) hay có buộc làm (obligation) không. Để giải quyết tình trạng nghi ngờ ấy có 4 cách:

1. Bàn hỏi:

Nguyên tắc:

- Khi lương tâm nghi ngờ thực tiễn (việc đang xảy ra), cách tốt nhất, nếu có thể được, phải tìm cách loại sự nghi ngờ đó (bằng cách tra cứu sách vở, tìm hỏi người có kiến thức, có kinh nghiệm). Ví dụ: Một người bên Mỹ đi nghỉ hè tại Canada, hôm ấy là 15 tháng Tám lễ Đức Mẹ lên trời. Tại Mỹ là lễ buộc, nhưng tại Canada có buộc không, vì Hội đồng Giám mục có thể ấn định cách khác. Vậy để yên lương tâm, nếu đương sự có thể hỏi được ai thì nên hỏi.

2. Hoãn lại:

Nguyên tắc:

- Không được hành động với lương tâm nghi ngờ thực tiễn (practical doubt). Nếu cứ hành động sẽ phạm bất công hay phạm tội nào đó. Nếu có nghi ngờ lỡ ra phạm đến mạng sống (life) hoặc quyền lợi (right) của tha nhân, thì phải hoãn hành động. Ví dụ: Người đi săn buổi sáng, trời sương mù, ông ta thấy một vật lờ mờ, có thể là con nai, cũng có thể là người bạn săn. Ông phải ngưng bắn. Nếu cứ bắn mà trúng người bạn, ông ta phạm tội giết người.

3. Áp dụng nguyên tắc Phản hồi (Reflex principles):

Nguyên tắc Phản hồi là những qui luật khôn ngoan giúp tìm ra sự chắc chắn về phương diện luân lý để lương tâm được bình an mà hành động.

Nguyên tắc:

1. " Khi nghi ngờ về luật, thì không buộc làm hay bỏ.

2. " Khi nghi ngờ , phải đứng về người được ưu đoán. Ví dụ: Sách nói về gia đình, người có đôi bạn được ưu tiên coi hơn tu sĩ ở bậc trinh khiết.

3. " Khi nghi ngờ, ai đang chiếm hữu, người ấy được ưu tiên.

4. " Khi nghi ngờ, phải bênh vực tội nhân.

5. " Khi nghi ngờ, phải dành ưu tiên cho Bề trên.

6. " Khi nghi ngờ, phải đoán theo sự việc thông thường xảy ra. Ví dụ: Thông thường trẻ 7 tuổi mới đủ trí khôn.

7. " Khi nghi ngờ, phải đoán là việc đã thành (vadility) cho tới khi có bằng chứng ngược lại. Ví dụ: Hai người đã kết hôn, nay có người nói là không thành... (GL 1060).

8. " Khi nghi ngờ, phải cắt nghĩa rộng để chủ thể hưởng ơn, cắt nghĩa hẹp để chủ thể tránh phạt.

9. " Khi nghi ngờ luật buộc nhiều hay ít, được giữ theo phần ít.

10. " Để kết tội, không được kết án phỏng đoán, nhưng phải chứng minh.

4. Bảo vệ luật:

Nguyên tắc:

- " Nếu đã tìm hiểu, tra cứu sách vở, ngưng hành động, áp dụng nguyên tắc phản hồi mà còn nghi ngờ thì phải áp dụng nguyên tắc: "Bảo vệ luật và tránh phạm tội".

3. HUẤN LUYỆN LƯƠNG TÂM

"Huấn luyện lương tâm là công tác phải làm cả đời...trong việc huấn luyện lương tâm, Lời Chúa sẽ là ánh sáng soi đường của ta"(GLCG92 số 1784)

Cách tự nhiên:

- Thời gian: Cần được hấp thụ nền giáo dục tốt ngay từ trên gối mẹ, và từ những năm thơ ấu. Gương lành và lời nói của các bà mẹ các thánh nhân: Vua thánh Lui, thánh Gioan Boscô,...

- Không gian: Cần được giáo dục ngay từ tuổi thơ, trong bầu khí thích hợp tại gia đình, học đường, giáo xứ.

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí chỉ trích, nó sẽ thích kết án người khác,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí nghịch thù, nó sẽ bướng bỉnh, hiếu chiến,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí chế diễu, nó sẽ nhút nhát rụt rè,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí sợ sệt, nó sẽ mặc cảm tội lỗi,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí bao dung, nó sẽ hiền hòa thông cảm,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí khuyến khích, nó sẽ bền chí, tự tin,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí cởi mở, nó sẽ bộc lộ cảm nghĩ riêng tư,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí tán thưởng, nó sẽ phát triển tài năng,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí công bằng, nó sẽ bênh vực sự thật,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí bác ái, nó sẽ thấu hiểu luật Chúa,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí gương mẫu và cầu nguyện, nó sẽ tìm thấy niềm tin,

Nếu đứa trẻ sống trong bầu khí có Chúa ngự trị, nó sẽ phát triển toàn diện nhân cách.

" Người tự luyện lương tâm, cần phải hoàn toàn chân thực với mình. Kiểm soát lương tâm cách chân thành không quanh co lừa dối mình, và cách trung thành không "gặp chăng hay chớ", "ba hồi có ba hồi không".

Cách siêu nhiên:

- Cầu nguyện,

- Trung thành chiến đấu đam mê,

- Năng lãnh các Bí Tích, nhất là Bí tích Xá giải,

- Nghe lời chỉ dẫn khôn ngoan của cha linh hướng. Cha linh hướng chỉ nêu nguyên tắc để hướng dẫn chứ không giải quyết hay chọn giùm. Chính đương sự lựa chọn.