W roku 2004 amerykańska kryminolog Pat Brown była gospodarzem programu dokumentalnego, w którym przedstawiła teorię, że ostatnia faraon Egiptu została zamordowana na polecenie Oktawiana, który następnie rozgłosił, iż sama odebrała sobie życie. Film nazywa  się Tajemnica śmierci Kleopatry i można znaleźć go na YouTube w polskiej wersji (Brown napisała też książkę, ale chyba niewydaną w Polsce).

W 2023 roku Pat wznowiła temat w serii filmików na swoim kanale na YouTube, które bardzo gorąco polecam❣❣❣💕💓💖

Ktoś na cda (gdy oryginalny film dokumentalny był jeszcze na cda) stwierdził w komentarzu, że "to wróżenie z fusów i czy Kleopatra nie mogła po prostu wziąć trucizny?". Mam wrażenie jednak, że ten ktoś nie zrozumiał idei filmu. Brown nie twierdziła, że Oktawian na pewno zabił królową - ale że miał ku temu motyw oraz środki, a okoliczności przemawiają za hipotezą morderstwa. Ale po kolei.

1. List i czas

Pat zauważyła, że mauzoleum i pałac leżały w bardzo bliskiej odległości - zatem Oktawian otrzymałby wiadomość od Kleopatry i dotarł do jej pokoju w ciągu pół godziny. To za krótko, by zarówno ją jak i obie jej służące zabiło ukąszenie jednej kobry egipskiej. Dodajmy, że zdaniem Diona Kleopatra była nie w mauzoleum, ale również na terenie pałacu, zatem czas byłby jeszcze krótszy. A jad kobry jest jednym z szybciej działających... Skoro kobra jest wykluczona, żmija (o słabszej toksynie) i inne gatunki tym bardziej. 

Poza tym kryminolog zauważyła , że "samobójcy nie wysyłają listów", ale zostawiają je przy sobie. Gdyby Kleopatra posłała Oktawianowi informację, że zamierza się otruć, ryzykowałaby że uda mu się interweniować i zniweczyć jej plan. Bo w końcu podobno bardzo zależało mu, żeby żyła i mogła być główną atrakcją jego triumfalnego orszaku...

Te dwa drobne szczegóły nie udowadniają oczywiście winy pierwszego rzymskiego cesarza - pokazują jednak, że relacja w formie napisanej przez rzymskich historyków kilkadziesiąt lub kilkaset lat później zawiera błędy logiczne. Nie może być więc wiarygodnym źródłem informacji o śmierci królowej.

2. Profil Kleopatry

Pat charakteryzując Kleopatrę dochodzi do wniosku, że "to nie  była kobieta, która się poddawała".

Oktawian przyrzekł jej osobiście, że ją oszczędzi, a ona już kiedyś straciła koronę, którą przecież później odzyskała. Póki żyła, wiedziała, że ma szansę odnaleźć w Rzymie kolejnego patrona/partnera, który pomoże jej zachować tron lub chociaż pozwoli jej dzieciom na nim zasiąść. Dlaczego więc zamiast tego odebrała sobie życie, zostawiając całą czwórkę potomstwa 🧑🏻🧒🏼👧🏼👦🏼 na pastwę wrogów? Może została zmuszona... ale w takim razie nadal nie dokonałaby tego dobrowolnie, jak utrzymują rzymscy kronikarze oraz masa współczesnych filmów.

O silnej osobowości Kleopatry świadczy chociażby, że przez cały rok jaki minął pomiędzy przegraną pod Akcjum a najazdem Oktawiana, władczyni bezustannie negocjowała z rywalem i starała się jednocześnie utrzymać porządek w Egipcie, pozostając do samego końca w Aleksandrii oraz i planując potencjalną ucieczkę i scenariusze życia na wygnaniu w Indiach lub na południu Afryki....

(Dla porównania - Marek Antoniusz wpadł w ogromną depresję i nawet Kleopatra nie zdołała go zmotywować do działania, z trudem utrzymując kontakt z mężem, który załamywał się coraz bardziej, gdy opuszczali go kolejni stronnicy, i pogrążał w trunkach 🍷🥂🍸🍻. Właściwie nie był jej już na nic przydatny - Oktawian zaoferował nawet, że odstąpi od inwazji, jeśli królowa wyda mu małżonka, ale Kleopatra pozostała lojalna wobec Antoniusza aż do jego śmierci. Zdawała sobie sprawę, iż nie ma żadnej gwarancji na dotrzymanie obietnicy przez wroga.)

Brown zwróciła przy tym uwagę, że w ptolemejskiej rodzinie Kleopatry przez 300 lat nikt - żaden z przodków - nigdy nie popełnił samobójstwa. Były morderstwa i inne zbrodnie, ale żadnego targnięcia się na własne życie, co działa na niekorzyść dziedzicznych tendencji do samodestrukcji. (Pat tutaj myliła się odrobinę, gdyż wujek Kleopatry - Ptolemeusz, król Cypru - w istocie wypił truciznę po tym,  gdy Rzymianie zajęli Cypr. Mimo wszystko była to jednak boczna rodzina.)

3. Okoliczności

Nadal nie jesteście przekonani, tak? Wolicie romantyczną wersję Szekspira z kobrą 𓆚? Dobra, jedziemy dalej...

Albo nie - wróćmy do punktu wyjścia i zastanówmy się po co w ogóle Oktawian miałby zatrzymywać Kleopatrę przy życiu????

Rzekomo pragnął okazać ją swemu miastu pokonaną... ale czy na pewno? Jakieś półtorej dekady wcześniej jego cioteczny dziadek Juliusz Cezar powiódł w pochodzie jako jeńca pokonaną Arsinoe ⛓🙍🏼‍♀️. Rzymianie widząc nastoletnią skutą dziewczynę nagle zaczęli szemrać i okazywać jej współczucie, a swemu przywódcy niechęć.

Kleopatra uchodziła w Italii za kobietę lekkich obyczajów, a jej imię budziło niesmak, ale w świątyni Wenus w stolicy nadal stał jej posąg, ustawiony przez Cezara. Ludzie pamiętali, że krewny Oktawiana ją kochał, a ona była jedyną kobietą, która kiedykolwiek urodziła mu żywego syna (nawet jeśli ojcostwo było dyskusyjne). Przeprowadzenie jej w pochodzie mogło być ryzykowne. Tak samo - zabranie jej w ogóle do Rzymu. Oktawian mógł obawiać się scenariusza, że dzięki swojej charyzmie zdoła znaleźć nowych sojuszników, którzy mogliby nawet zrzucić go z tronu.

Był politykiem i musiał widzieć, że pozostawienie przy życiu tak inteligentnego wroga może mu przynieść spore szkody...

Przede wszystkim jednak za tym, że zamordował Kleopatrę (lub przynajmniej - pragnął jej śmierci) przemawiają następne wydarzenia. Tuż po jej śmierci przyszły cesarz kazał zabić jej syna i współwładcę Cezariona. Przypomnijmy, że najstarszy syn Antoniusza, Antyllus również zginął. Byli tylko nastoletnimi chłopcami bez politycznego poparcia - a jednak widział w nich zagrożenie.

Dodatkowo los dwóch synów Antoniusza i Kleopatry - Aleksandra i Ptolemeusza - pozostaje nieznany. Zabrano ich do Rzymu żywych i zdrowych, ale brak o nich dalszych wzmianek. (Dion twierdzi, że wyjechali do Afryki, gdy ich siostra została królową Mauretanii - ale wciąż tajemniczo znikają ze sceny.) Istnieje spora możliwości, że zginęli jako nastolatkowie z rozkazu cesarza.

(Oczywiście mamy też kontrargumenty: pozostałe dzieci Antoniusza - księżniczka Selene oraz Jullus Antoniusz - dorośli oboje pod opieką swojej macochy, Oktawii, a nawet zawarli potem pełne prestiżu małżeństwa - Selene z królem Mauretanii Jubą II, a Jullus ze swoją przybraną siostrą i siostrzenicą cesarza, Klaudią Marcellą Starszą. Jullus stracił życie dopiero trzydzieści lat później, gdy związał się z córką Oktawiana, Julią - o czym była mowa w jednym z moich wcześniejszych postów, Przekleństwo Antoniuszów. 

Jeśli chodzi o Selene to była wpływową politycznie królową i mecenaską kultury, ale zmarła względnie młodo, przed czterdziestym rokiem życia. Ze swoim mężem miała syna Ptolemeusza i córeczkę, której imię przepadło w mrokach historii. Ptolemeusz z Mauretanii został później zabity przez cesarza Gajusza Kaligulę, który rzekomo zazdrościł mu prestiżu - zanim to jednak nastąpiło, Ptolemeusz spłodził córkę Druzyllę, która kontynuowała linię Kleopatry dalej.)

Jeśli Oktawian kazał zabić Cezariona i Antyllusa (i być może ich dwóch młodszych braci) wyłącznie dlatego, że stawali się jego rywalami z powodu swoich ojców, a nawet nie prowadził z nimi wojny... dlaczego miałby chcieć utrzymywać przy życiu ich matkę/macochę, przeciw której wypowiedział wojnę i której politycznego intelektu powinien się wystrzegać?

Jak powiedziała Pat Brown: "Martwy wróg to dobry wróg". Nawet jeśli był niewinny, śmierć Kleopatry musiała sprawić, że odetchnął z ulgą. Nikt w Rzymie nie wiedział, co właściwie zaszło w Aleksandrii, więc po powrocie mógł śmiało oznajmić "Mnie przy ty nie było!" i wykreować się na miłosiernego zwycięzcę, który chciał darować królowej życie.

Podsumowanie

Co historycy i znawcy tematu myślą o teorii, że Kleopatra mogła zostać zamordowana?

Autorka jej biografii Stacy Schiff rozważa tę możliwość, zaraz jednak przytacza kontrargumenty. Jej zdaniem Oktawian nie mógł udawać tego jak bardzo zależało mu na utrzymaniu Kleopatry przy życiu. Schiff sądzi, że cokolwiek planował z nią zrobić potem, przynajmniej w Aleksandrii robił wszystko, by zapobiec jej ewentualnemu samobójstwu - jak wiemy, bezskutecznie.

Odwrotnego zdania jest Michelle Moran. W jej powieści Córka Kleopatry królowa (przypuszczalnie) sama odbiera sobie życie, jednak dzieje się to za aranżacją i po częściowym wymuszeniu przez Oktawiana. Jak stwierdza księżniczka Selene: "Chciał, żeby umarła. Chciał, żeby popełniła samobójstwo". W Q & A na swojej stronie autorka powiedziała, że jej zdaniem Kleopatra zabiła się na sugestię Oktawiana, który w zamian obiecał oszczędzić jej dzieci, co ostatecznie częściowo spełnił:

Pytanie: W twojej powieści Kleopatra przed popełnieniem samobójstwa zostawia swoje dzieci z Oktawianem. Dlaczego miałaby tak postąpić?

Michelle Moran: Kleopatra wiedziała, że jej dzieci będą mieć większą szanse na przeżycie jeśli powierzy je bezpośrednio Oktawianowi. Zamordował już jej najstarszego syna Cezariona [błąd autorki - Cezarion zginął PO matce], ale bliźnięta były tak młode, że ich zabicie wydałoby się okrucieństwem, a ona wiedziała, że Rzymianie gardziliby mordercą dzieci. Historycznie, protekcja Oktawiana była prawdopodobnie ich jedyną szansą na przetrwanie. Pamiętacie przysłowie: "Trzymaj wrogów blisko, a wrogów jeszcze bliżej"? W powieści Kleopatra poprawnie odgaduje, że jak długo Oktawian sprawuje nad nimi opiekę, dzieci będą bezpieczne. Jeśli jednak znalazłyby się poza jego kontrolę, nasłałby na nich zabójców ze strachu, że mogłyby zostać użyte jako symbole rebelii przeciw niemu. 

Historyk Rzymu Mary Beard wydaje się skłaniać ku hipotezie zarówno wymuszonej śmierci z własnej ręki, jak i morderstwa:

"Samobójstwo za sprawą ukąszenia węża byłoby trudne w realizacji, a tak czy inaczej węże których jad zabija najbardziej niezawodnie, są o wiele za duże, by dały się ukryć nawet w królewskich rozmiarach koszu owoców. Choć Oktawian publicznie ubolewał, że stracił największą ozdobę swego triumfu, prywatnie mógł uważać, że martwa królowa jest mniejszym kłopotem niż żywa. Na pewno zaś - jak podejrzewa kilku współczesnych historyków - mógł ułatwić jej śmierć. Prawdą jest, że nie zdawał niczego na przypadek w sprawie Cezariona, zważywszy na jego domniemane ojcostwo".

Egiptolog Kara Cooney również wyraża obiekcje w sprawie klasycznej wersji, gdy pisze "o Kleopatrze mówi się, że zabiła się sama", jakby sugerowała, że nie wszystko jest jednak tak jasne...

Zarazem jednak zaznacza później, że "jeśli Rzymianie pozbyli się jej sami i oznajmili  światu, że popełniła samobójstwo, nie mamy żadnych wzmianek na ten temat" . Możemy jedynie analizować historię o jej śmierci, frustrować się jak wiele rzeczy się w niej nie zgadza i spekulować, co naprawdę miało miejsce.

Na razie nie znamy ostatecznej odpowiedzi, co było przyczyną śmierci ostatniej niezależnej królowej Egiptu - być może odnalezienie jej ciała pozwoli w przyszłości to zmienić. Teraz możemy jedynie podziwiać romantyczną historię, którą o niej stworzono i pamiętać jednocześnie, że prawdopodobnie jest w niej raptem niewielkie ziarno prawdy historycznej...

To już wszystko, mam nadzieję, że ten drobny artykuł Was zaciekawił! 😊 Napiszcie, jaką Wy macie wizję ostatnich chwil Kleopatry! Jeszcze raz polecam Wam film, nie trwa nawet godziny, a jeśli temat was zaciekawi - zajrzyjcie na kanał Pat na YouTube i obejrzyjcie jej najnowszą serię! 

Zdjęcie: Guido Cagnaci, Śmierć Kleopatry

Cytaty:

Michelle Moran, Córka Kleopatry Sonia Draga, Kraków 2012, str. 41

Mary Beard, SPQR. Historia starożytnego Rzymu, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2016 str. 321

Kara Cooney, When Women Ruled the World. Six Queens of Egypt, National Geographic, Waszyngton 2018, str. 304 

Pozostałe źródła:

Stacy Schiff, Kleopatra. Biografia

Joyce Tyldesley, Cleopatra. Last Queen of Egypt

The Mysterious Death of Cleopatra, Wielka Brytania 2004, reż. Lisa Harney