dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Bμi 2: ®¹i c

¬ng vÒ Dîc

lùc häc

Môc tiªu häc tËp: Sau khi häc xong bμi nμy, sinh viªn cã kh¶ n¨ng:

1. Tr×nh bμy ®îc

c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc qua receptor vμ kh«ng qua receptor.

2. Ph©n biÖt ®îc

c¸c c¸ch t¸c dông cña thuèc.

3. Tr×nh bμy ®îc

nh÷ng yÕu tè thuéc vÒ b¶n th©n thuèc quyÕt ®Þnh t¸c dông cña thuèc (lý

hãa, cÊu tróc, d¹ng bμo chÕ).

4. Nªu ®îc

nh÷ng yÕu tè chÝnh vÒ phÝa ngêi

bÖnh cã ¶nh hëng

®Õn t¸c d ông cña thuèc

(tuæi, quen thuèc).

5. Tr×nh bμy ®îc

5 tr¹ng th¸i t¸c dông ®Æc biÖt cña thuèc.

Dîc

lùc häc nghiªn cøu t¸c dông cña thuèc lªn c¬ thÓ sèng, gi¶i thÝch c¬ chÕ cña c¸c t¸c dông

sinh hãa vμ sinh lý cña thuèc. Ph©n tÝch cμng ®Çy ®ñ ®îc

c¸c t¸c dông, cμng cung cÊp ®îc

nh÷ng c¬ së cho viÖc dïng thuèc hîp lý trong ®iÒu trÞ. §©y lμ nhiÖm vô c¬ b¶n nhÊt vμ còng lμ

khã kh¨n lín nhÊt cña dîc

lùc häc.

1. C¬ chÕ t¸c dông cña thuèc

1.1. Receptor

- T¸c dông cña phÇn lín c¸c thuèc lμ kÕt qu¶ cña sù t

¬ng t¸c gi÷a thuèc víi receptor (thÓ thô

c¶m). Receptor lμ mét thμnh phÇn ®¹i ph©n tö (macromolÐcular) tån t¹i víi mét l îng

giíi h¹n

trong mét sè tÕ bμo ®Ých, cã thÓ nhËn biÕt mét c¸ch ®Æc hiÖu chØ mét ph©n tö "th«ng tin" tù nhiªn

(hormon, chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh), hoÆc mét t¸c nh©n ngo¹i lai (chÊt hãa häc, thuèc) ®Ó g©y

ra mét t¸c dông sinh häc ®Æc hiÖu, lμ kÕt qu¶ cña t¸c dông t

¬ng hç ®ã.

Thμnh phÇn ®¹i ph©n tö cña receptor thêng

lμ protein v× chØ cã protein míi cã cÊu tróc phøc t¹p

®Ó nhËn biÕt ®Æc hiÖu cña mét ph©n tö cã cÊu tróc 3 chiÒu.

Receptor cã 2 chøc phËn:

1) NhËn biÕt c¸c ph©n tö th«ng tin (hay cßn gäi lμ ligand) b»ng sù g¾n ®Æc hiÖu c¸c ph©n tö nμy

vμo receptor theo c¸c liªn kÕt hãa häc:

- Liªn kÕt ion: c¸c chÊt hãa häc mang ®iÖn tÝch (nhnhãm

amoni bËc 4 cu¶ acetylcholin cã ®iÖn

tÝch d

¬ng), sÏ g¾n vμo vïng mang ®iÖn tÝch tr¸i dÊu cña receptor theo liªn kÕt nμy, víi lùc liªn

kÕt kho¶ng 5- 10 kcal/ mol.

- Liªn kÕt hydro: do sù ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu electron trong ph©n tö nªn cã mèi liªn kÕt gi÷a

nguyªn tö hydro víi c¸c nguyªn tö cã ®iÖn tÝch ©m cao nhoxy,

nit¬ vμ fluor. Lùc liªn kÕt

kho¶ng 2- 5 kcal/ mol

- Liªn kÕt Van- der- Waals: lμ lùc liªn kÕt cña mèi t

¬ng hç gi÷a c¸c electron víi c¸c nh©n cña

c¸c ph©n tö s¸t bªn. Lùc liªn kÕt phô thuéc vμo kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c ph©n tö, lùc nμy t

¬ng ®èi

yÕu, kho¶ng 0,5 kcal/ mol. C¸c thuèc cã vßng benzen, cã mËt ®é electron ph©n bè ®ång ®Òu

thêng

cã mèi liªn kÕt nμy.

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

C¸c lùc liªn kÕt trªn ®Òu lμ thuËn nghÞch.

- Liªn kÕt céng hãa trÞ: lμ lùc liªn kÕt gi÷a c¸c nguyªn tö b»ng nh÷ng cÆp ®iÖn tö chung. V× lμ lùc

liªn kÕt lín 50- 150 kcal/ mol nªn lμ liªn kÕt kh«ng thuËn nghÞch ë nhiÖt ®é c¬ thÓ, kh«ng cã chÊt

xóc t¸c. Lo¹i liªn kÕt nμy Ýt gÆp. ThÝ dô liªn kÕt gi÷a chÊt alkyl hãa víi tÕ bμo ung th,

c¸c thuèc

øc chÕ enzym mono- amin oxydase (MAOI), thuèc trõ s©u l©n h÷u c¬ víi cholinesterase.

Mét ph©n tö thuèc cã thÓ g¾n vμo receptor theo nhiÒu kiÓu liªn kÕt. ThÝ dô: acetylcholin g¾n vμo

receptor M- cholinergic:

H×nh 2.1. Phøc hîp acetylcholin - receptor M

Acetylcholin g¾n vμo receptor M theo ®êng

nèi sau:

- Hai O cña chøc ester t¹o liªn kÕt hydro víi receptor

- Nhãm CH2- CH2 g¾n víi receptor b»ng liªn kÕt ph©n tö (lùc Van - der- Waals)

- Hai gèc CH3 cña amin bËc 4 g¾n vμo c¸c khoang cña vÞ trÝ anion còng b»ng lùc

Van- der- Waals

2) ChuyÓn t¸c dông t

¬ng hç gi÷a ligand vμ receptor thμnh mét tÝn hiÖu ®Ó g©y ra ®îc

®¸p øng

tÕ bμo. C¸c receptor n»m ë nh©n tÕ bμo ®îc

ho¹t hãa bëi c¸c ligand g¾n trªn c¸c vÞ trÝ ®Æc hiÖu

cña ADN n»m trong c¸c vïng ®iÒu hßa gen, g©y ra sù sao chÐp c¸c gen ®Æc hiÖu (receptor cña

hormon steroid, vitamin D 3...). C¸c receptor n»m ë mμng tÕ bμo v× ë xa nh©n nªn kh«ng tham gia

trùc tiÕp vμo c¸c ch

¬ng tr×nh biÓu hiÖn cña gen. Khi c¸c ligand t¸c ®éng lªn receptor sÏ lμm s¶n

xuÊt ra c¸c ph©n tö trung gian - "ngêi

truyÒn tin thø 2" (AMPv, GMPv, IP 3, Ca2+, diacetyl

glycerol...)- Nh÷ng chÊt nμy sÏ g©y ra mét lo¹t ph¶n øng trong tÕ bμo, dÉn tíi mét thay ®æi

chuyÓn hãa trong tÕ bμo, cïng víi hoÆc kh«ng cã sù thay ®æi vÒ biÓu hiÖn gen (receptor cña

adrenalin, cña benzodiazepin...).

NhvËy,

khi thuèc g¾n vμo receptor cña tÕ bμo th× g©y ra ®îc

t¸c dông sinh lý. Nhng

cã khi

thuèc g¾n vμo tÕ bμo mμ kh«ng g©y ra t¸c dông g×, n¬i g¾n thuèc ®îc

gäi lμ n¬i tiÕp nhËn

(acceptor) hoÆc receptor c©m, (silent receptor) nhthuèc

mª g¾n vμo tÕ bμo mì, digitalis g¾n vμo

gan, phæi, thËn...

Thuèc g¾n vμo receptor phô thuéc vμo ¸i lùc (affinity) cña thuèc víi receptor. Hai thuèc cã cïng

receptor, thuèc nμo cã ¸i lùc cao h¬n sÏ ®Èy ®îc

thuèc kh¸c ra. Cßn t¸c dông cña thuèc lμ do

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

hiÖu lùc (efficacy) cña thuèc trªn receptor ®ã. ¸i lùc vμ hiÖu lùc kh«ng ph¶i lóc nμo còng ®i cïng

nhau: acetylcholin lμ chÊt dÉn truyÒn thÇn kinh cña hÖ phã giao c¶m, khi g¾n vμo receptor M, g©y

hiÖu lùc lμm t¨ng tiÕt níc

bät, co ®ång tö, chËm nhÞp tim...; atropin cã ¸i lùc trªn receptor M

m¹nh h¬n acetylcholin rÊt nhiÒu nªn ®Èy ®îc

acetylcholin ra khá i receptor M, nhng

b¶n th©n

nã l¹i kh«ng cã hiÖu lùc g×. ë l©m sμng, t¸c dông cña atropin quan s¸t ®îc

chÝnh lμ t¸c dông cña

sù thiÕu v¾ng acetylcholin trªn receptor M: kh« miÖng (gi¶m tiÕt níc

bät), gi·n ®ång tö, nhÞp

tim nhanh...

1.2. C¸c c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc

1.2.1. T¸c dông cña thuèc th«ng qua receptor

Thuèc t¸c dông trùc tiÕp trªn c¸c receptor cña c¸c chÊt néi sinh (hormon, chÊt dÉn truyÒn thÇn

kinh): nhiÒu thuèc t¸c dông trªn c¸c receptor sinh lý vμ thêng

mang tÝnh ®Æc hiÖu. NÕu t¸c dông

cña thuèc lªn receptor gièng víi chÊt néi sinh, gäi lμ chÊt ®ång vËn hay chÊt chñ vËn (agonists),

nhpilocarpin

trªn receptor M - cholinergic. NÕu thuèc g¾n vμo receptor, kh«ng g©y t¸c dông

gièng chÊt néi sinh, tr¸i l¹i, ng¨n c¶n chÊt néi sinh g¾n vμo receptor, g©y t¸c dôn g øc chÕ chÊt

®ång vËn, ®îc

gäi lμ chÊt ®èi kh¸ng (antagonists), nhd-

tubocurarin tranh chÊp víi

acetylcholin t¹i receptor N cña c¬ v©n.

- Mét sè thuèc th«ng qua viÖc gi¶i phãng c¸c chÊt néi sinh trong c¬ thÓ ®Ó g©y t¸c dông:

amphetamin gi¶i phãng adren alin trªn thÇn kinh trung

¬ng, nitrit lμm gi¶i phãng NO g©y gi·n

m¹ch...

XÐt trªn nhiÒu mÆt, protein lμ mét nhãm quan träng cña receptor - thuèc. Do ®ã, ngoμi receptor tÕ

bμo, c¸c receptor cña thuèc cßn lμ:

- C¸c enzym chuyÓn hãa hoÆc ®iÒu hßa c¸c qu¸ tr×n h sinh hãa cã thÓ bÞ thuèc øc chÕ hoÆc ho¹t

hãa:

. Thuèc øc chÕ enzym: captopril øc chÕ enzym chuyÓn angiotensin I kh«ng ho¹t tÝnh thμnh

angiotensin II cã ho¹t tÝnh dïng ch÷a cao huyÕt ¸p; c¸c thuèc chèng viªm phi steroid øc chÕ

cyclooxygenase, lμm gi¶m tæ ng hîp prostaglandin nªn cã t¸c dông h¹ sèt, chèng viªm; thuèc trî

tim digitalis øc chÕ Na +- K+ ATPase...

. Thuèc ho¹t hãa enzym: c¸c yÕu tè vi lîng

nhMg

2+, Cu2+, Zn2+ ho¹t hãa nhiÒu enzym protein

kinase, phosphokinase t¸c dông lªn nhiÒu qu¸ tr×nh chuy Ón hãa cña tÕ bμo.

- C¸c ion: thuèc g¾n vμo c¸c kªnh ion, lμm thay ®æi sù vËn chuyÓn ion qua mμng tÕ bμo.

Novocain c¶n trë Na+ nhËp vμo tÕ bμo thÇn kinh, ng¨n c¶n khö cùc nªn cã t¸c dông g©y tª;

benzodiazepin lμm t¨ng nhËp Cl - vμo tÕ bμo, g©y an thÇn.

1.2.2. T¸c dông cña thuèc kh«ng qua receptor

Mét sè thuèc cã t¸c dông kh«ng ph¶i do kÕt hîp víi receptor.

- Thuèc cã t¸c dông do tÝnh chÊt lý hãa, kh«ng ®Æc hiÖu:

C¸c muèi chøa c¸c ion khã hÊp thu qua mμng sinh häc nhMgSO

4, khi uèng sÏ "gäi níc"

ë

thμnh ruét vμo lßng ruét vμ gi÷ níc

trong lßng ruét nªn cã t¸c dông tÈy; khi tiªm vμo tÜnh m¹ch

sÏ kÐo níc

tõ gian bμo vμo m¸u nªn ®îc

dïng ch÷a phï n·o.

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Isosorbid, mannitol dïng liÒu t

¬ng ®èi cao, lμm t¨ng ¸p lùc thÈm thÊu trong huyÕt t

¬ng. Khi

läc qua cÇu thËn, kh«ng bÞ t¸i hÊp thu ë èng thËn, lμm t¨ng ¸p lùc thÈm thÊu trong èng thËn, cã

t¸c dông lîi niÖu.

Nh÷ng chÊt t¹o chelat hay cßn gäi lμ chÊt "cμng cua" do cã c¸c nhãm cã cùc nh-

OH, -SH, -

NH2, dÔ t¹o phøc víi c¸c ion hãa trÞ 2, ®Èy chóng ra khái c¬ thÓ. C¸c c hÊt "cμng cua" nhEDTA

(ethyl diamin tetra acetic acid), BAL (British anti lewisit - dimercaprol), d- penicilamin thêng

®îc

dïng ®Ó ch÷a ngé ®éc kim lo¹i nÆng nhCu

2+, Pb2+, Hg2+ hoÆc th¶i trõ Ca2+ trong ngé ®éc

digital.

Than ho¹t hÊp phô ®îc

c¸c h¬i, c¸c ®éc tè nªn dïng ch÷a ®Çy h¬i, ngé ®éc.

C¸c base yÕu lμm trung hßa dÞch vÞ acid dïng ®Ó ch÷a loÐt d¹ dμy (kh¸ng acid), nhhydroxyd

nh«m, magnesi oxyd.

- Thuèc cã cÊu tróc t

¬ng tù nhnh÷ng

chÊt sinh hãa b×nh thêng,

cã thÓ th©m nhËp vμo c¸c

thμnh phÇn cÊu tróc cña tÕ bμo, lμm thay ®æi chøc phËn cña tÕ bμo. Thuèc gièng purin, gièng

pyrimidin, nhËp vμo acid nucleic, dïng chèng ung th,

chèng virus. Sulfamid gÇn gièng

paraamino benzoic acid (PABA), lμm vi khuÈn dïng "nhÇm", kh«ng ph¸t triÓn ®îc.

2. C¸c c¸ch t¸c dông cña thuèc

Khi vμo c¬ thÓ, thuèc cã thÓ cã 4 c¸ch t¸c dông sau:

2.1. T¸c dông t¹i chç vμ toμn th©n:

- T¸c dông t¹i chç lμ t¸c dông ngay t¹i n¬i thuèc tiÕp xóc, khi thuèc cha

®îc

hÊp thu vμo m¸u:

thuèc s¸t khuÈn ngoμi da, thuèc lμm s¨n niªm m¹c (tani n), thuèc bäc niªm m¹c ®êng

tiªu hãa

(kaolin, hydroxyd nh«m).

- T¸c dông toμn th©n lμ t¸c dông xÈy ra sau khi thuèc ®· ®îc

hÊp thu vμo m¸u qua ®êng

h«

hÊp, ®êng

tiªu hãa hay ®êng

tiªm: thuèc mª, thuèc trî tim, thuèc lîi niÖu. NhvËy,

t¸c dông

toμn th©n kh«ng cã nghÜa lμ thuèc t¸c dông kh¾p c¬ thÓ mμ chØ lμ thuèc ®· vμo m¸u ®Ó "®i" kh¾p

c¬ thÓ.

T¸c dông t¹i chç hoÆc toμn th©n cã thÓ g©y hiÖu qu¶ trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp: tiªm d -

tubocurarin vμo tÜnh m¹ch, thuèc trùc tiÕp t¸c dông lªn b¶n vËn ®éng lμm liÖt c¬ v©n vμ gi¸n tiÕp

lμm ngõng thë do c¬ hoμnh vμ c¬ liªn sên

bÞ liÖt chø kh«ng ph¶i thuèc øc chÕ trung t©m h« hÊp.

MÆt kh¸c, t¸c dông gi¸n tiÕp cßn cã thÓ th«ng qua ph¶n x¹: khi ngÊt, ngöi ammoniac, c¸c ngän

d©y thÇn kinh trong niªm m¹c ®êng

h« hÊp bÞ kÝch thÝch, g©y ph¶n x¹ kÝch thÝch trung t©m h«

hÊp vμ vËn m¹ch ë hμnh tñy, lμm ngêi

bÖnh håi tØnh.

2.2. T¸c dông chÝnh vμ t¸c dông phô

- T¸c dông chÝnh lμ t¸c dông ®Ó ®iÒu trÞ

- Ngoμi t¸c dông ®iÒu trÞ, thuèc cã thÓ cßn g©y nhiÒu t¸c dông kh¸c, kh«ng cã ý nghÜa trong ®iÒu

trÞ, ®îc

gäi lμ t¸c dông kh«ng mong muèn, t¸c dông dông ngo¹i ý (adverse drug reactions -

ADR). C¸c t¸c dông ngo¹i ý cã thÓ chØ g©y khã chÞu cho ngêi

dïng (chãng mÆt, buån n«n, mÊt

ngñ), gäi lμ t¸c dông phô; nhng

còng cã thÓ g©y ph¶ n øng ®éc h¹i (ngay víi liÒu ®iÒu trÞ) nhxuÊt

huyÕt tiªu hãa, gi¶m b¹ch cÇu, tôt huyÕt ¸p thÕ ®øng...

ThÝ dô: aspirin lμ thuèc h¹ sèt, gi¶m ®au, chèng viªm (t¸c dông chÝnh), nhng

g©y ch¶y m¸u tiªu

hãa (t¸c dông ®éc h¹i). Nifedipin, thuèc chÑn kªnh calci dïng ®iÒu trÞ t¨ng huyÕt ¸p (t¸c dông

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

chÝnh), nhng

cã thÓ g©y nhøc ®Çu, nhÞp tim nhanh (t¸c dông phô), ho, phï ch©n, t¨ng enzym

gan, tôt huyÕt ¸p (t¸c dông ®éc h¹i).

Trong ®iÒu trÞ, thêng

phèi hîp thuèc ®Ó lμm t¨ng t¸c dông chÝnh vμ gi¶m t¸c dông kh«ng mong

muèn. ThÝ dô uèng thuèc chÑn  giao c¶m cïng víi nifedipin sÏ lμm gi¶m ®îc

t¸c dông lμm

t¨ng nhÞp tim, nhøc ®Çu cña nifedipin. Còng cã thÓ thay ®æi ®êng

dïng thuèc nhdïng

thuèc

®Æt hËu m«n ®Ó tr¸nh t¸c dông khã uèng, g©y buån n«n.

2.3. T¸c dông håi phôc vμ kh«ng håi phôc

- T¸c dông håi phôc: sau t¸c dông, thuèc bÞ th¶i trõ, chøc phËn cña c¬ quan l¹i trë vÒ b×nh

thêng.

Sau g©y mª ®Ó phÉu thuËt, ngêi

bÖnh l¹i cã tr¹ng th¸i b×nh thêng,

tØnh t¸o.

- T¸c dông kh«ng håi phôc: thuèc lμm mÊt hoμn toμn chøc ph Ën cña tÕ bμo, c¬ quan. ThÝ dô:

thuèc chèng ung thdiÖt

tÕ bμo ung th,

b¶o vÖ tÕ bμo lμnh; thuèc s¸t khuÈn b«i ngoμi da diÖt vi

khuÈn nhng

kh«ng ¶nh hëng

®Õn da; kh¸ng sinh cloramphenicol cã tai biÕn g©y suy tñy x

¬ng.

2.4. T¸c dông chän läc

T¸c dông chän läc lμ t¸c dông ®iÒu trÞ xÈy ra sím nhÊt, râ rÖt nhÊt. ThÝ dô aspirin uèng liÒu 1 - 2

g/ ngμy cã t¸c dông h¹ sèt vμ gi¶m ®au, uèng liÒu 4 - 6 g/ ngμy cã c¶ t¸c dông chèng viªm;

digitalis g¾n vμo tim, n·o, gan, thËn... nhng

víi liÒu ®iÒu trÞ, chØ cã t¸c dông trªn tim; albuterol

(Salbutamol- Ventolin) kÝch thÝch chän läc receptor 2 adrenergic...

Thuèc cã t¸c dông chän läc lμm cho viÖc ®iÒu trÞ trë nªn dÔ dμng h¬n, hiÖu qu¶ h¬n, tr¸nh ®îc

nhiÒu t¸c dông kh«ng mong muèn.

3. Nh÷ng yÕu tè ¶nh huëng ®Õn t¸c dông cña thuèc:

3.1. VÒ thuèc

3.1.1. Thay ®æi cÊu tróc lμm thay ®æi dîc

lùc häc cña thuèc.

Nhta

®· biÕt, thuèc muèn cã t¸c dông, ph¶i g¾n ®îc

vμo receptor (¸i lùc víi receptor) vμ sau

®ã lμ ho¹t hãa ®îc

receptor ®ã (cã hiÖu lùc hay t¸c dông dîc

lý). Receptor mang tÝnh ®Æ c hiÖu

cho nªn thuèc còng ph¶i cã cÊu tróc ®Æc hiÖu. Receptor ®îc

vÝ nhæ

khãa vμ thuèc lμ ch×a khãa.

Mét sù thay ®æi nhá vÒ cÊu tróc hãa häc (h×nh d¸ng ph©n tö cña thuèc) còng cã thÓ g©y ra nh÷ng

thay ®æi lín vÒ t¸c dông.

NhvËy

viÖc tæng hîp c¸c thuèc míi thêng

nh»m:

- Lμm t¨ng t¸c dông ®iÒu trÞ vμ gi¶m t¸c dông kh«ng mong muèn. Khi thªm F vμo vÞ trÝ 9 vμ CH 3

vμo vÞ trÝ 16 cña corticoid (hormon vá thîng

thËn), ta ®îc

betametason cã t¸c dông chèng viªm

gÊp 25 lÇn vμ kh«ng cã t¸c dông gi÷ Na + nhcorticoid,

tr¸nh ph¶i ¨n nh¹t.

- Lμm thay ®æi t¸c dông dîc

lý: thay ®æi cÊu tróc cña isoniazid (thuèc chèng lao), ta ®îc

iproniazid, cã t¸c dông chèng trÇm c¶m, do g¾n vμo receptor hoμn toμn kh¸c.

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Sulfanilamid PABA (para amino benzoic acid)

Kh¸ng histamin H1 cã c«ng thøc gÇn gièng víi histamin, tranh chÊp víi histamin t¹i receptor H 1.

- C¸c ®ång ph©n quang häc hoÆc ®ång ph©n h×nh häc cña thuèc còng lμm thay ®æi cêng

®é t¸c

dông, hoÆc lμm thay ®æi hoμn toμn t¸c dông cña thuèc.

l. isoprenalin cã t¸c dôn g kÝch thÝch receptor  adrenergic 500 lÇn m¹nh h¬n d. isoprenalin.

l. quinin lμ thuèc ch÷a sèt rÐt, d. quinin (quinidin) lμ thuèc ch÷a lo¹n nhÞp tim.

- Cμng ngμy ngêi

ta cμng hiÓu râ ®îc

siªu cÊu tróc cña receptor vμ s¶n xuÊt c¸c thuèc rÊt ®Æc

hiÖu, g¾n ®îc

vμo díi

typ cña receptor: receptor adrenergic 1, 2, 1, 2, 3, receptor

cholinergic M1, M2, M3, receptor dopaminergic D 1, D2, ... D7.

3.1.2. Thay ®æi cÊu tróc thuèc, lμm thay ®æi dîc

®éng häc cña thuèc

Khi cÊu tróc cña thuèc thay ®æi, lμm tÝnh chÊt lý hãa cña thuèc thay ®æi, ¶nh hëng

®Õn sù hßa

tan cña thuèc trong níc

hoÆc trong lipid, ¶nh hëng

®Õn sù g¾n thuèc vμo protein, ®é ion hãa

cña thuèc vμ tÝnh v÷ng bÒn cña thuèc. Mét sè vÝ dô:

- Dopamin kh«ng qua ®îc

hμng rμo m¸u n·o, nhng

l. dopamin (Levo dopa), chÊt tiÒn th©n cña

dopamin th× qua ®îc.

- Estradiol thiªn nhiªn kh«ng uèng ®îc

v× bÞ chuyÓn hãa m¹nh ë gan. dÉn xuÊt ethinyl estradiol

(-C CH g¾n ë vÞ trÝ 17) rÊt Ýt bÞ chuyÓn hãa nªn uèng ®îc.

- Tolbutamid bÞ microsom gan oxy hãa gèc CH 3 ë vÞ trÝ para, cã t/2 huyÕt t

¬ng lμ 4 - 8 h. Thay

gèc CH3 b»ng Cl (Clorpropamid) sÏ rÊt khã bÞ chuyÓn hãa, lμm t/2 cña thuèc kÐo dμi tíi 35 h.

- C¸c thiobarbituric Ýt bÞ ph©n ly h¬n barbituric ë pH cña èng thËn nªn bÞ th¶i trõ chËm h¬n.

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

Qua ®©y ta cã thÓ nhËn th Êy r»ng, khi thuèc g¾n vμo receptor ®Ó g©y hiÖu lùc, kh«ng ph¶i toμn bé

ph©n tö thuèc mμ chØ cã nh÷ng nhãm chøc phËn g¾n vμo receptor. Khi thay ®æi cÊu tróc cña

nhãm hoÆc vïng chøc phËn, dîc

lùc häc cña thuèc sÏ thay ®æi. Cßn khi thay ®æi cÊu tróc ë

ngoμi vïng chøc phËn, cã thÓ thay ®æi dîc

®éng häc cña thuèc.

3.2. D¹ng thuèc

D¹ng thuèc lμ h×nh thøc tr×nh bμy ®Æc biÖt cña dîc

chÊt ®Ó ®a

dîc

chÊt vμo c¬ thÓ. D¹ng thuèc

ph¶i ®îc

bμo chÕ sao cho tiÖn b¶o qu¶n, vËn chuyÓn, sö dông vμ ph¸t huy tèi ®a hiÖu lùc ch÷a

bÖnh cña thuèc.

Cã thÓ tãm t¾t qu¸ tr×nh h×nh thμnh vμ ph¸t huy t¸c dông cña mét d¹ng thuèc trong c¬ thÓ nhsau:

Dîc

chÊt

Kü thuËt bμo chÕ §êng

dïng thuèc

D¹ng thuèc

T¸ dîc

D¹ng thuèc Gi¶i phãng dîc

Dîc

chÊt tíi n¬i HiÖu qu¶

trong c¬ thÓ vμo m¸u ®iÒu trÞ

chÊt vμ hÊp thu (sinh kh¶ dông) t¸c dông

Qua s¬ ®å, ta thÊy tõ 1 dîc

chÊt, c¸c nhμ bμo chÕ cã thÓ ®a

ra thÞ trêng

nhiÒu lo¹i biÖt dîc

(d¹ng thuèc) kh¸c nhau, cã sinh kh¶ dông kh¸c nhau do ®ã cã ¶nh hëng

kh¸c nhau tíi hiÖu qu¶

®iÒu trÞ.

3.2.1. Tr¹ng th¸i cña dîc

chÊt

- §é t¸n nhá: thuèc cμng mÞn, diÖn tiÕp xóc cμng t¨ng, hÊp thu thuèc cμng nhanh.

- D¹ng v« ®Þnh h×nh vμ d¹ng tinh thÓ: thuèc r¾n ë d¹ng v« ®Þnh h×nh dÔ tan, dÔ hÊp thu.

3.2.2. T¸ dîc

T¸ dîc

kh«ng ph¶i chØ lμ "chÊt ®én" ®Ó bao gãi thuèc mμ cßn ¶nh hëng

®Õn ®é hßa tan, khuÕch

t¸n...cña thuèc. Khi thay calci sulfat (th¹ch cao, t¸ dîc

cæ ®iÓn) b»ng lactose ®Ó dËp viªn

diphenylhydantoin, ®· g©y hμng lo¹t ngé ®éc diphenylhydantoin do lîng

thuèc ®îc

hÊp thu

nhiÒu h¬n (óc, 1968). Nguyªn nh©n lμ t¸ dîc

calci sulfat chØ ®ãng vai trß mét khung mang,

kh«ng tiªu vμ xèp, lμm dîc

chÊt ®îc

gi¶i phãng tõ tõ trong èng tiªu hãa. Cßn lactose l¹i lμm

dîc

chÊt dÔ tan, nªn ® îc

hÊp thu nhanh trong thêi gian ng¾n.

3.2.3. Kü thuËt bμo chÕ vμ d¹ng thuèc

Kü thuËt bμo chÕ lμ mét yÕu tè kh«ng kÐm phÇn quan träng cã t¸c ®éng trùc tiÕp ®Õn sinh kh¶

dông cña thuèc, cã thÓ kiÓm so¸t ®îc

sù gi¶i phãng dîc

chÊt vμ vÞ trÝ ®Ó thuèc gi¶i phãng ( gi¶i

phãng t¹i ®Ých). V× vËy nã thêng

®îc

c¸c nhμ s¶n xuÊt gi÷ bÝ mËt.

HiÖn cã rÊt nhiÒu d¹ng thuèc kh¸c nhau ®îc

s¶n xuÊt theo c¸c kü thuËt kh¸c nhau ®Ó sao cho:

- Ho¹t tÝnh cña thuèc ®îc

v÷ng bÒn

- Dîc

chÊt ®îc

gi¶i phãng víi tèc ®é æn ®Þnh

- Dîc

chÊt ®îc

gi¶i phãng t¹i n¬i cÇn t¸c ®éng (gi¶i phãng t¹i ®Ých, targetting medication)

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

- Thuèc cã sinh kh¶ dông cao.

3.3. VÒ ngêi

dïng thuèc

3.3.1. §Æc ®iÓm vÒ tuæi (xin xem phÇn "dîc

®éng häc")

3.3.1.1. TrÎ em:

"TrÎ em kh«ng ph¶i lμ ngêi

lín thu nhá l¹i", nghÜa lμ kh«ng ph¶i chØ gi¶m liÒu thuèc cña ngêi

lín th× thμnh liÒu cña trÎ em, mμ trÎ em cßn cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña sù ph¸t triÓn, ®ã lμ:

- Sù g¾n thuèc vμo protein huyÕt t

¬ng cßn Ýt, mÆt kh¸c, mét phÇn protein huyÕt t

¬ng cßn g¾n

bilirubin, dÔ bÞ thuèc ®Èy ra, g©y ngé ®éc bilirubin.

- HÖ enzym chuyÓn hãa thuèc cha

ph¸t triÓn

- HÖ th¶i trõ thuèc cha

ph¸t triÓn

- HÖ thÇn kinh cha

ph¸t triÓn, myelin cßn Ýt, hμng rμo m¸u - n·o cha

®ñ b¶o vÖ nªn thuèc dÔ

thÊm qua vμ tÕ bμo thÇn kinh cßn dÔ nh¹y c¶m (nhvíi

morphin)

- TÕ bμo chøa nhiÒu níc,

kh«ng chÞu ®îc

thuèc g©y mÊt níc.

- Mäi m« vμ c¬ quan ®ang ph¸t triÓn, hÕt søc thËn träng khi dïng c¸c lo¹i hormon.

Mét sè t¸c gi¶ ®· ®a

ra c¸c c«ng thøc ®Ó tÝnh liÒu lîng

cho trÎ em:

1. C«ng thøc cña Young: d ïng cho trÎ tõ 2- 12 tuæi

Tuæi TE

 LiÒu ngêi

lín

Tuæi TE + 12

2. C«ng thøc cña Cowling: Dïng cho trÎ em tõ 2 - 12 tuæi

Tuæi TE + 1

 LiÒu ngêi

lín

24

ThÝ dô: liÒu cho ngêi

lín lμ 2,0. LiÒu cho trÎ 4 tuæi lμ

4 + 1

 2,0 g = 0,41 g

24

3. C«ng thøc cña Fried: dïng cho nhò nhi

Tuæi TE (th¸ng)

 LiÒu ngêi

lín

150 (Träng lîng

trung b×nh cña ngêi

lín)

4. C«ng thøc cña Clark

Träng lîng

TE (pounds)

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

 LiÒu ngêi

lín

150

Tuy nhiªn tÝnh liÒu theo diÖn tÝch c¬ thÓ th× tèt h¬n. Khi ®ã dïng c«ng thøc:

BSA (m2) cña trÎ em

 LiÒu ngêi

lín

1.7

BSA: Body Surface Area -DiÖn tÝch c¬ thÓ (tra monogram)

1.7: BSA trung b×nh cña ngêi

lín

3.3.1.2. Ngêi

cao tuæi

Ngêi

cao tuæi còng cã nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cÇn lu

ý:

- C¸c hÖ enzym ®Òu kÐm ho¹t ®éng v× ®· "l·o hãa"

- C¸c tÕ bμo Ýt gi÷ níc

nªn còng kh«ng chÞu ®îc

thuèc g©y mÊt n íc

- Ngêi

cao tuæi thêng

m¾c nhiÒu bÖnh (cao huyÕt ¸p, x¬ v÷a m¹ch, thÊp khíp, tiÓu ®êng...)

nªn ph¶i dïng nhiÒu thuèc mét løc. CÇn rÊt chó ý t

¬ng t¸c thuèc khi kª ®¬n (xin xem phÇn

"t

¬ng t¸c thuèc")

3.3.2. §Æc ®iÓm vÒ giíi

Nh×n chung, kh«ng cã sù kh ¸c biÖt vÒ t¸c dông vμ liÒu lîng

cña thuèc gi÷a nam vμ n÷. Tuy

nhiªn, víi n÷ giíi, cÇn chó ý ®Õn 3 thêi kú:

3.3.2.1. Thêi kú cã kinh nguyÖt

Kh«ng cÊm h¼n thuèc. NÕu ph¶i dïng thuèc dμi ngμy, cã tõng ®ît ngõng thuèc th× nªn s¾p xÕp

vμo lóc cã kinh.

3.3.2.2. Thêi kú cã thai

Trong 3 th¸ng ®Çu, thuèc dÔ g©y dÞ tËt bÈm sinh, t¹o ra qu¸i thai. Trong 3 th¸ng gi÷a thuèc cã thÓ

¶nh hëng

xÊu ®Õn sù ph¸t triÓn cña bμo thai, ®Õn chøc phËn ph¸t triÓn cña c¸c c¬ quan. Trong 3

th¸ng cuèi, thuèc cã thÓ g©y x¶y thai, ®Î n on.

V× vËy, khi cÇn chØ ®Þnh thuèc cho phô n÷ cã thai, cÇn c©n nh¾c thËt kü gi÷a lîi Ých cho ngêi

mÑ

vμ møc nguy h¹i cho bμo thai. Nãi chung, trong 3 th¸ng ®Çu, tuyÖt ®èi tr¸nh dïng mäi lo¹i thuèc.

§èi víi ngêi

mÑ, khi cã thai, lîng

níc

gi÷ l¹i trong c ¬ thÓ t¨ng, thÓ tÝch m¸u t¨ng, hμm lîng

protein huyÕt t

¬ng cã thÓ gi¶m, lîng

lipid cã thÓ t¨ng... lμm ¶nh hëng

®Õn ®éng häc cña

thuèc.

3.3.2.3. Thêi kú cho con bó

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

RÊt nhiÒu thuèc khi dïng cho ngêi

mÑ sÏ th¶i trõ qua s÷a vμ nhvËy

cã thÓ g©y ®éc h¹i c ho con.

C¸c nghiªn cøu vÒ c¸c lo¹i thuèc nμy nãi chung cßn cha

®îc

®Çy ®ñ, do ®ã tèt nhÊt lμ chØ nªn

dïng nh÷ng lo¹i thuèc thËt cÇn thiÕt cho mÑ. TuyÖt ®èi kh«ng dïng nh÷ng thuèc cã chøa thuèc

phiÖn vμ dÉn xuÊt cña thuèc phiÖn (thuèc ho, codein, viªn röa ) v× thuèc th¶i trõ qua s÷a vμ trung

t©m h« hÊp cña trÎ rÊt nh¹y c¶m, cã thÓ bÞ ngõng thë. Kh«ng dïng c¸c lo¹i corticoid (lμm suy

thîng

thËn trÎ), c¸c kh¸ng gi¸p tr¹ng tæng hîp vμ iod (g©y rèi lo¹n tuyÕn gi¸p), cloramphenicol

vμ thuèc phèi hîp sulfametoxa zol + trimethoprim (Co- trimoxazol) v× cã thÓ g©y suy tuû x

¬ng.

CÇn rÊt thËn träng khi dïng c¸c thuèc øc chÕ thÇn kinh trung

¬ng (meprobamat, diazepam),

thuèc chèng ®éng kinh, ®Òu g©y m¬ mμng vμ li b× cho trÎ.

4. Nh÷ng tr¹ng th¸i t¸c dông ®Æc biÖt cña th uèc

Trong qu¸ tr×nh sö dông thuèc, ngoμi t¸c dông ®iÒu trÞ, ®«i khi cßn gÆp nh÷ng t¸c dông "kh«ng

mong muèn" do sù ph¶n øng kh¸c nhau cña tõng c¸ thÓ víi thuèc.

4.1. Ph¶n øng cã h¹i cña thuèc (Adverse drug reactions - ADR)

"Mét ph¶n øng cã h¹i cña thuèc lμ mét p h¶n øng ®éc h¹i, kh«ng ®Þnh ®îc

tríc

vμ xuÊt hiÖn ë

liÒu lîng

thêng

dïng cho ngêi

" (§Þnh nghÜa cña Ch

¬ng tr×nh gi¸m s¸t thuèc quèc tÕ - WHO).

ADR lμ tªn gäi chung cho mäi triÖu chøng bÊt thêng

xÈy ra khi dïng thuèc ®óng liÒu. Cã thÓ

chØ lμ nh÷ng triÖu chøng rÊt nhÑ nhnhøc

®Çu, buån n«n... cho ®Õn nh÷ng triÖu chøng rÊt nÆng

dÉn ®Õn tö vong nhsèc,

ph¶n vÖ, suy tuû x

¬ng. Tuú theo níc

vμ tuú theo t¸c gi¶, ADR cã thÓ

xÈy ra kho¶ng 8- 30% sè ngêi

dïng thuèc.

4.2. Ph¶n øng dÞ øng

DÞ øng thuèc còng lμ 1 AD R.

Do thuèc lμ 1 protein l¹ (insulin, thyroxin lÊy tõ sóc vËt), lμ ®a peptid, polysaccharid cã ph©n tö

lîng

cao, mang tÝnh kh¸ng nguyªn. Tuy nhiªn, nh÷ng thuèc cã ph©n tö lîng

thÊp hoÆc chÝnh

s¶n phÈm chuyÓn hãa cña nã còng cã thÓ g©y dÞ øng, chóng ®îc

gäi lμ b¸n kh¸ng nguyªn hay

"hapten". Vμo c¬ thÓ, hapten cã kh¶ n¨ng g¾n víi mét protein néi sinh theo ®êng

nèi céng hãa

trÞ vμ t¹o thμnh phøc hîp kh¸ng nguyªn.

Nh÷ng thuèc cã mang nhãm NH 2 ë vÞ trÝ para, nhbenzocain,

procain, sulfonamid,

sulfonylurea... lμ nh÷ng thuèc dÔ g©y mÉn c¶m v× nhãm NH 2 dÔ bÞ oxy hãa vμ s¶n phÈm oxy hãa

®ã sÏ dÔ g¾n víi nhãm SH cña protein néi sinh ®Ó thμnh kh¸ng nguyªn.

Ph¶n øng miÔn dÞch dÞ øng ®îc

chia thμnh 4 typ dùa trªn c¬ së cña c¬ chÕ miÔn dÞch:

- Typ I hay ph¶n øng ph ¶n vÖ (anaphylactic reactions) do sù kÕt hîp cña kh¸ng nguyªn víi kh¸ng

thÓ IgE, g¾n trªn b¹ch cÇu a

base tuÇn hoμn hoÆc c¸c dìng

bμo. Ph¶n øng lμm gi¶i phãng nhiÒu

chÊt hãa häc trung gian nhhistamin,

leucotrien, prostaglandin, g©y gi·n m¹ch, phï vμ vi ªm. C¸c

c¬ quan ®Ých cña ph¶n øng nμy lμ ®êng

tiªu hãa (dÞ øng thøc ¨n), da (mμy ®ay, viªm da dÞ øng),

®êng

h« hÊp (viªm mòi, hen) vμ hÖ tim - m¹ch (sèc ph¶n vÖ)

C¸c ph¶n øng nμy thêng

xÈy ra ngay sau khi dïng thuèc.

C¸c thuèc dÔ g©y ph¶n øng typ I: thuè c tª procain, lidocain, kh¸ng sinh nhãm  lactam,

aminoglycosid, huyÕt thanh,  globulin, vaccin, vitamin B 1 tiªm tÜnh m¹ch.

- Typ II hay ph¶n øng huû tÕ bμo (cytolytic reactions) xÈy ra khi cã sù kÕt hîp kh¸ng nguyªn víi

kh¸ng thÓ IgG vμ IgM ®ång thêi cã sù ho¹t hãa hÖ bæ thÓ. M« ®Ých cña ph¶n øng nμy lμ c¸c tÕ

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

bμo cña hÖ tuÇn hoμn. ThÝ dô: thiÕu m¸u tan m¸u do penicilin, thiÕu m¸u tan m¸u tù miÔn do

methyl dopa, ban xuÊt huyÕt gi¶m tiÓu cÇu do quinidin, gi¶m b¹ch cÇu h¹t do sulfamid, luput ban

®á hÖ thèng do procainamid.

- Typ III hay ph¶n øng Arthus, trung gian chñ yÕu qua IgG cã sù tham gia cña bæ thÓ. Ph¶n øng

gi÷a kh¸ng nguyªn vμ kh¸ng thÓ t¹o thμnh phøc hîp miÔn dÞch. Phøc hîp nμy l¾ng ®äng vμo néi

m¹c m¹ch, g©y tæn th

¬ng viªm huû ho¹i, ®îc

gäi lμ bÖnh huyÕt thanh. BiÓu hiÖn l©m sμng

thêng

lμ: mμy ®ay, ban ®á, ®au, viªm khíp, næi h¹ch, sèt. Thêng

xÈy ra sau 6 - 12 ngμy.

C¸c thuèc cã thÓ gÆp lμ sulfonamid, penicilin, mét sè thuèc chèng co giËt, iod, muèi Hg, huyÕt

thanh.

Héi chøng Stevens- Johnson lμ biÓu hiÖn nÆng cña typ nμy.

- Typ IV hay ph¶n øng nh¹y c¶m muén, trung gian qua tÕ bμo lympho T ®· ®îc

mÉn c¶m vμ ®¹i

thùc bμo. Khi c¸c tÕ bμo mÉn c¶m tiÕp xóc víi kh¸ng nguyªn, sÏ gi¶i phãng c¸c lymphokin g©y

ra ph¶n øng viªm. Viªm da tiÕp xóc lμ biÓu hiÖn thêng

gÆp cña typ nμy.

C¸c ph¶n øng dÞ øng thuèc kh«ng liªn quan ®Õn liÒu lîng

thuèc dïng, sè lÇn dïng vμ thêng

cã

dÞ øng chÐo. V× vËy cÇn hái tiÒn sö dÞ øng cña bÖnh nh©n tríc

khi dïng thuèc. Víi nh÷ng thuèc

hay g©y dÞ øng (penicilin, lidocain,.. .) khi dïng, ph¶i cã s½n thuèc vμ ph

¬ng tiÖn cÊp cøu

(adrenalin). Sèc ph¶n vÖ cã thÓ xÈy ra do ®êng

dïng thuèc kh¸c nhau: vitamin B 1 d¹ng tiªm tÜnh

m¹ch cã thÓ g©y sèc chÕt ngêi,

trong khi d¹ng uèng kh«ng g©y ph¶n øng nμy.

4.3. Tai biÕn thuèc do rèi lo¹n di truyÒn

Thêng

lμ do thiÕu enzym bÈm sinh, mang tÝnh di truyÒn trong gia ®×nh hay chñng téc.

Ngêi

thiÕu enzym glucose - 6- phosphat deshydrogenase (G -6-PD) hoÆc glutathion reductase dÔ

bÞ thiÕu m¸u tan m¸u khi dïng primaquin, quinin, pamaquin (xin xem bμi " Thuèc chèng sèt rÐt"),

sulfamid, nitrofuran...

Gen kiÓm tra viÖc t¹o G - 6-PD n»m trªn chromosom X, v× vËy, tai biÕn thêng

x¶y ra ë nam.

Ngêi

ta íc

lîng

cã kho¶ng 100 - 200 triÖu ngêi

mang gen nμy vμ thêng

gÆp trªn ngêi

da

®en.

Ngêi

thiÕu enzym methe moglobin reductase lμ nh÷ng ngêi

dÞ hîp tö (kho¶ng 1% d©n sè). Khi

dïng thuèc sèt rÐt (pamaquin, primaquin), thuèc kh¸ng sinh, s¸t khuÈn (cloramphenicol, sulfon,

nitrofurantoin), thuèc h¹ sèt (phenazol, paracetamol) rÊt dÔ bÞ methemoglobin.

Ngêi

thiÕu acetyl transferase sÏ chËm acetyl hãa mét sè thuèc nhhydralazin,

isoniazid,

phenelzin... nªn dÔ bÞ nhiÔm ®éc c¸c thuèc nμy.

HiÖn tîng

®Æc øng (idiosyncrasy) lμ ®é nh¹y c¶m c¸ nh©n bÈm sinh víi thuèc chÝnh lμ sù thiÕu

hôt di truyÒn 1 enzym nμo ®ã.

4.4. Quen thuèc

Quen thuèc lμ sù ®¸p øng víi thuèc yÕu h¬n h¼n so víi ngêi

b×nh thêng

dïng cïng liÒu. LiÒu

®iÒu trÞ trë thμnh kh«ng cã t¸c dông, ®ßi hái ngμy cμng ph¶i t¨ng liÒu cao h¬n.

Quen thuèc cã thÓ x¶y ra tù nhiªn ngay tõ lÇn ®Çu dïng thuèc do thuèc Ýt ®îc

hÊp thu, hoÆc bÞ

chuyÓn hãa nhanh, hoÆc c¬ thÓ kÐm mÉn c¶m víi thuèc. Thêng

do nguyªn nh©n di truyÒn.

Thêng

gÆp quen thuèc do m¾c ph¶i sau mét thêi gian dïng thuèc, ®ßi hái ph¶i t¨ng dÇn liÒu.

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

4.4.1. Quen thuèc nhanh (tAChyphylaxis)

Thùc nghiÖm dïng nh÷ng liÒu ephedrin b»ng nhau, tiªm tÜnh m¹ch c¸ch nhau tõng 15 phót, sau

4- 6 lÇn, t¸c dông g©y t¨ng huyÕt ¸p gi¶m dÇn råi mÊt h¼n. Mét sè thuèc kh¸c còng cã hiÖn tîng

quen thuèc nhanh nhamphetamin,

isoprenalin, adrenalin, histamin...

Nguyªn nh©n lμ:

- Thuèc t¸c dông gi¸n tiÕp qua sù gi¶i phãng chÊt néi sinh cña c¬ thÓ, lμm c¹n kiÖt chÊt néi sinh.

Ephedrin, amphetamin lμm gi¶i phãng adrenalin dù tr÷ cña hÖ giao c¶m.

- KÝch thÝch gÇn nhau qu¸ lμm receptor "mÖt mái"

- T¹o chÊt chuyÓn hãa cã t¸c dông ®èi kh¸ng víi ch Êt mÑ: isoprenalin (cêng

 giao c¶m) qua

chuyÓn hãa ë gan, t¹o ra 3 - orthomethylisoprenalin cã t¸c dông huû .

4.4.2. Quen thuèc chËm

Sau mét thêi gian dïng thuèc liªn tôc, t¸c dông cña thuèc gi¶m dÇn, ®ßi hái ph¶i t¨ng liÒu hoÆc

®æi thuèc kh¸c. Cã nhiÒu nguyªn nh©n:

- Do g©y c¶m øng enzym chuyÓn hãa thuèc, lμm nh÷ng liÒu thuèc sau bÞ chuyÓn hãa nhanh, mÊt

t¸c dông nhanh. Barbiturat, diazepam, tolbutamid, rîu

ethylic... ®Òu lμ nh÷ng thuèc g©y c¶m

øng enzym chuyÓn hãa cña chÝnh nã.

- Do gi¶m sè lîng

receptor c¶ m øng víi thuèc ë mμng tÕ bμo (®iÒu hßa gi¶m - down regulation):

khi dïng thuèc cêng

giao c¶m, phã giao c¶m kÐo dμi... Tr¸i l¹i, khi dïng c¸c thuèc phong to¶

kÐo dμi sÏ lμm t¨ng sè lîng

receptor (®iÒu hßa t¨ng - up regulation) nhdïng

thuèc huû  giao

c¶m, thuèc an thÇn øc chÕ hÖ dopaminergic. Khi ngõng thuèc dÔ g©y hiÖn tîng

håi øng

(rebound)

- Do c¬ thÓ ph¶n øng b»ng c¬ chÕ ngîc

l¹i dïng c¸c thuèc lîi niÖu th¶i Na + l©u, c¬ thÓ mÊt

nhiÒu Na+ sÏ t¨ng tiÕt aldosteron ®Ó gi÷ l¹i Na +, lμm gi¶m t¸c dông lîi niÖu.

§Ó tr¸nh hiÖn tîng

quen thuèc, trong l©m sμng thêng

dïng thuèc ng¾t qu·ng hoÆc lu©n phiªn

thay ®æi c¸c nhãm thuèc (sÏ tr×nh bμy trong phÇn thuèc cô thÓ)

4.5. NghiÖn thuèc

NghiÖn thuèc lμ mét tr¹ng th¸i ®Æc biÖt lμm cho ngêi

nghiÖn phô thuéc c¶ vÒ t© m lý vμ thÓ chÊt

vμo thuèc víi c¸c ®Æc ®iÓm sau:

- ThÌm thuång m·nh liÖt nªn xoay së mäi c¸ch ®Ó cã thuèc dïng, kÓ c¶ hμnh vi ph¹m ph¸p

- Cã khuynh híng

t¨ng liÒu

- Thuèc lμm thay ®æi t©m lý vμ thÓ chÊt theo híng

xÊu: nãi ®iªu, lêi

lao ®éng, bÈn thØu, thiÕu

®¹o ®øc... g©y h¹i cho b¶n th©n vμ x· héi

- Khi cai thuèc sÏ bÞ thuèc " vËt" hay lªn c¬n "®ãi thuèc" : vËt v·, l¨n lén, dÞ c¶m, v· må h«i, tiªu

ch¶y... NÕu l¹i dïng thuèc c¬n "vËt" sÏ hÕt ngay.

Nh÷ng thuèc g©y nghiÖn ®Òu cã t¸c dông lªn thÇn kinh tr ung

¬ng g©y s¶ng kho¸i l©ng l©ng, ¶o

¶nh, ¶o gi¸c ("phª" thuèc) hoÆc tr¹ng th¸i hng

phÊn m¹nh (thuèc l¾c), ®îc

gäi chung lμ "ma

tóy": morphin vμ c¸c chÊt lo¹i thuèc phiÖn (heroin, pethidin, methadon), cocain, cÇn sa (cannabis,

marijuana), metamphetamin, ectasy... Rîu

vμ thuèc l¸ hiÖn cßn ®îc

coi lμ ma tóy "hîp ph¸p".

dîc

lý häc 2007 - ®¹i häc Y Hμ néi

(s¸ch dïng cho sinh viªn hÖ b¸c sÜ ®a khoa)

C¬ chÕ nghiÖn cßn cha

®îc

hoμn toμn biÕt râ, cã nhiÒu gi¶ thuyÕt gi¶i thÝch: do c¬ thÓ kh«ng

s¶n xuÊt morphin néi sinh; lμm rèi lo¹n chøc phËn cña n¬ron, g©y ph¶n øng bï trõ cña c¬ thÓ; t¹o

ra chÊt ®èi kh¸ng víi ma tóy nªn ®ßi hái ph¶i t¨ng liÒu...

HiÖn nay kh«ng cã ph

¬ng ph¸p cai nghiÖn nμo cã hiÖu qu¶, ngo¹i trõ ý chÝ cña ngêi

nghiÖn. V×

vËy, nghiÖn ma tuý lμ mét tÖ n¹n x· héi ph¶i ®îc

lo¹i trõ.

C©u hái tù lîng

gi¸

1. Tr×nh bμy c¸c c¬ chÕ t¸c dông cña thuèc.

2. Tr×nh bμy c¸c c¸ch t¸c dông cña thuèc.

3. Ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè vÒ thuèc cã ¶nh hëng

®Õn t¸c dông cña thuèc.

4. Ph©n tÝch nh÷ng yÕu tè cña ngêi

dïng thuèc cã ¶nh hëng

®Õn t¸c dông cña thuèc.

5. Tr×nh bμy nh÷ng tai biÕn khi dïng thuè c: ph¶n øng cã h¹i, ph¶n øng dÞ øng, rèi lo¹n do

di truyÒn, nghiÖn thuèc.