Khổ thơ thứ nhất (9 câu đầu): Sau khi điểm qua hai quá trình “bắt đầu” và “lớn lên” của đất nước, tác giả khẳng định :“Đất Nước có từ ngày đó...” - từ rất xa xưa. Những cái xa xưa thường hay xa lạ, nhưng đất nước thì không - đất nước gần gũi với mọi người. 

Mở đầu là những lời bình dị nhưng hàm súc: “Khi ta lớn lên, Đất Nước đã có rồi”. Đất nước thành bậc tiền nhân. Mọi người đều được nuôi dưỡng từ đất nước... Nhắc lại điệp khúc “ngày xửa ngày xưa...”, tác giả muốn chứng tỏ đất nước hình thành từ rất lâu, đất nước có trong từng lời mẹ kể. 

Gắn liền với sinh hoạt gia đình: “Đất Nước bắt đầu với miếng trầu bây giờ bà ăn”. Tứ thơ này làm sống lại nhiều câu tục ngữ, ca dao và truyện Trầu cau bi thương, tình nghĩa. Qua hình ảnh “miếng trầu”, Nguyễn Khoa Điềm “nhân dân hóa” thơ mình và có thêm một bằng chứng về đất nước hình thành từ xa xưa. Tuy vậy, đất nước chỉ lớn lên với truyền thống: “dân mình biết trồng tre mà đánh giặc” và quá trình hình thành nhiều phong tục, tập quán: 

Tóc mẹ thì bới sau đầu 

Nguyễn Khoa Điềm thật sự xúc động khi nói đến:“Cha mẹ thương nhau bằng gừng cay muối mặn”. Đó lời ngợi ca tình nghĩa, thuỷ chung trong gian khó. Chữ “thương” giúp thơ ông gần văn học bình dân. “Khi ta lớn lên Đất Nước đã có rồi”- điều ấy, hiển nhiên như khi ta lớn lên đã có ông bà, cha mẹ... Đất nước gắn bó, thân thiết như người ruột thịt và bao công việc lao động khác: 

Cái kèo, cái cột thành tên 

Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng 

Đó là lúc con người khép lại thời “dã man” bước vào giai đoạn văn minh. Tứ thơ “cái kèo, cái cột thành tên” còn gợi tập tục đặt tên mộc mạc để mong sự bình yên. Đất nước ta gắn liền với nền nông nghiệp lúa nước: “Hạt gạo phải một nắng hai sương xay, giã, giần, sàng”. Làm nên hạt gạo trắng thơm phải trải qua nhiều công đoạn, phải đổ mồ hôi, sôi nước mắt. Quá trình hình thành đất nước cũng đau đớn như chuyện nhân loại hoài thai, sinh nở. 

Từ những lời phân tích trên đây, có thể thấy Nguyễn Khoa Điềm đã khai thác một cách triệt để vốn văn hoá dân gian. Hàng loạt câu tục ngữ, ca dao, truyền thuyết, cổ tích, phong tục, tập quán đã được tái tạo, sáng tạo lại. Không chỉ hay ở phương diện câu chữ, cấu trúc và lời kết đoạn đã gây được ấn tượng. “Khi ta lớn lên đất nước đã có rồi”, đất nước bắt đầu, đất nước lớn lên... chặng đường nào cũng song hành với cuộc sống nhân dân. Tác giả nêu nhiều chứng cứ để làm sáng tỏ kết luận: “Đất Nước có từ ngày đó...” - từ “ngày xửa ngày xưa mẹ thường hay kể”. Trong suốt quá trình ấy, đất nước gắn bó với mọi gia đình và từng cá nhân. Đó là cơ sở vững chắc để tác giả tiếp tục triển khai tư tưởng Đất Nước này là đất Nước Nhân dân ở 3 khổ thơ sau.

Đoạn sau

 Song song với quá trình hình thành của ĐN và sự sinh sôi nãy nở của các địa danh là 1 cái tên đầy nghĩa. Và đằng sau mỗi cái tên sông tên rừng tên đất đó là 1 cuộc đời, 1 kỳ tích, 1 huyền thoại. 1 mãnh đất chưa có tên là 1 mãnh đất hoang chưa có lịch sử chưa có sự sống của con người, vì vậy địa danh lan tới đâu thì đất đai đc mở rộng đến đó, và lần theo những địa danh NKD đã dựng lại diện mạo cho cả ĐN

- Nhà thơ khắc họa những địa danh tiêu biểu của ĐN ta suốt từ Băc chí Nam, từ đất tổ Vọng phu, ao hồ SS, thắng cảnh HLong. Miền Trung với hòn T Mái ở Sầm Sơn, T Hóa, và Núi bút Nghiêng ở Quảng Ngãi. Miền Nam với dòng cửu Long xanh.

- Đó là bức tranh ĐN tươi đẹp, gợi lên cho ta 1 tình cảm thiêng liêng, vừa đằm thắm, gần gủi, yêu thương và .. tự hào. Và trong tâm tư mỗi người khung cảnh không chỉ là tình cảm đối với diện mạo muôn thưở của nó,do tạo hóa sinh thành mà nó còn gắn với linh hồn của ĐN là bóng dáng của bao thế hệ đã đi qua góp phần máu xương, mồ hôi nươc mắt làm nên giang sơn gấm vóc.

- Nếu như ở đâu đó lòng chung thủy là sự hiếm hoi thì ở VN lòng chung thủy là phẩm chất là sự hiển nhiên tát yếu, không người VN nào lại không biết câu chuyện cảm động của HVP. HVP ấy không chỉ có riêng ở địa đầu đất Lạng mà còn ở khắp 3 miền Bắc, T,Nam. Trong 2 cuộc kháng chiến, chúng ta đã có hàng ngàn HVP như thế trong cuộc đời, những người vợ chờ chồng không chỉ 5 năm 10 năm mà đã từng có người chờ chồng cho đến khi nhắm mắt... đó là 1 hình tượng tuyệt vời về lòng chung thủy của người VN

- "Cặp vợ chồng...Trống Mái" kô chỉ thể hiện cái ngộ nghĩnh đáng yêu của thiên nhiên kì thú mà còn thể hiện nguyện ước đc gắn kết muôn đời bất chấp thời gian của những kẻ yêu nhau và con mắt đầy lãng mạn của người ngắm cảnh

- Thiên nhiên cũng góp phần làm nên đất nước. Theo dòng thời gian đưa ta về với cội nguồn để cảm nhận sâu sắt hơn hình dạng của đất nước, đất tổ HV là do 99 con voi góp mình tạo dựng, nhưng thiên nhiên cũng góp sức với con người để tạo nên 1 đất nước muôn đời

- "Những con Rồng ... thăm thẵm" gợi lên 1 quá trình dài dằng dặt của nhân dân ta trong cuộc khẩn hoang để chinh phục thiên nhiên. Bắt thiên nhiên phục vụ con người để mở rông địa bàn cư trú và đây cũng là sự hòa hợp giưa thiên nhiên và con người

- "Gót ngựa.... để lại" Người anh hùng không chỉ tạo ra đất nc mà con để lại cho đất nc thắng cảnh, ngay từ thưở khai thiên lập địa công cuộc dựng c phải gắn liền với giử nc, kẻ thù luôn dòm ngó, biết bao con người đã mang sinh mạng của mình để bảo vệ non sông và không ai khác đó chính là nhân dân. Và như vậy những ao đầm của SS đã gắn với sự tích dấu chân của người anh hùng làng Gióng.

- "Người học trò.....: ngợi ca truyền thống hiếu học của nhân dân VN, cần cù chịu khó vượt lên mọi hoàn cảnh, dùng lá để viết, dùng đom dóm để học và trong cái thời đại mà vật giá leo thang như vậy thì các cao trào dùng sách củ để học đã lan rông trong nhân dân, vậy mà làm nên tiến sỉ, ông nghè, ông tổng

-Những convaatj nhỏ bé: cả những con vật bình thường nhất, xấu xí nhất cũng "vượt lên chính mình" để làm nên vẻ đẹp cho đất nc

- Ông đốc, ông Trang, bà Đen, bà Điểm đã trở thành tên núi tên sông chứ không phải là những ômng trạng, ông nghè, như vậy t/g đã nhìn rỏ vai trò của nhân dân trong công cuộc làm nên đất nc. Nói đúng hơn chính nhân dân đã ý thức đươc điều đó cho nên họ đặt tên sông tên núi bằng tên những con người tiêu biểu cho phẫm chất và những chiến công của họ 

Cùng với thời gian “đằng đẵng” đất nước còn là không gian mênh mông, đó là non sông gấm vóc, là rừng biển quê hương. Tất cả được dựng lên từ mồ hôi, máu thịt của bao lớp người. Từ quan niệm đất nước của nhân dân, tác giả đã có cái nhìn mới mẻ, có chiều sâu về những phong cảnh thiên nhiên.

Từ những người vợ nhớ chồng còn góp cho Đất Nước những núi Vọng Phu

Cặp vợ chồng yêu nhau góp cho Đất Nước Hòn Trống Mái

Người học trò nghèo góp cho Đất Nước núi Bút non Nghiên

Điều đáng quý là tác giả đã phát hiện trong những địa danh bình dị ở mọi miền đất nước để ẩn giấu chứa đựng cuộc đời của người dân

Những ngừoi dân nào đã góp tên ông Đốc, ông Trang, bà Đen, bà Điểm

Với những phát hiện trên, tác giả đã đi đến một cảm nhận thấm thía:

Ôi đất nước bốn nghìn năm sau đi đâu ta cũng thấy

Những cuộc đời đã hoá núi sông ta.

Đất nước còn là chiều sâu văn hoá, phong tục của tâm hồn tính cách dân tộc Việt Nam. Thật ra cách nói thế này không phải là mới, trong Bình Ngô đại cáo Nguyễn Trãi cũng đã đề cao truyền thống, phong tục tính cách niềm tự hào,tư tưởng lấy nhân dân là gốc.Nhưng chỗ độc đáo của Nguyễn Khoa Điềm là đã thể hiện sâu đậm tâm hồn nhân dân không ở đâu khác ngoài văn hoá dân gian. Nên “Đất Nước của Nhân dân” cũng chính là đất nước của ca dao cổ tích. Tác giả đã sử dụng sâu rộng chất liệu của văn hoá dân gian, từ ca dao dân ca tục ngữ, đến truyền thuyết cổ tích, các phong tục tập quán sinh hoạt... Vì lẽ đó đoạn thơ đã đưa người đọc phiêu diêu về thế giới nghệ thuật của nhân dân với những nét tâm hồn và tính cách của dân tộc vốn gắn bó với máu thịt vơi smọi người. Việc sử dụng chất liệu văn hoá dân gian ở đây không chỉ là một thủ phép trong nghệ thuật mà đã là sự thấm nhuần quan niệm đất nước của nhân dân trong cảm hứng sáng tạo, trong tâm hồn nhà thơ. Đó chính là thể hiện tư tưởng cốt lõi của bài thơ trong việc lựa chọn chất liệu, thi tứ, xây dựng hình ảnh và ngôn ngữ nghệ thuật, khi nói đến tâm hồn nhân dân trong ca dao, dân ca...nói chung là văn hoá dân gian nhà thơ dâng trào một cảm xúc dạt dào:

Đất Nước của nhân dân, Đất Nước của ca dao thần thoại

Dạy anh biết yêu em từ thuở trong nôi

Biết quý công cầm vàng trong những ngày lặn lội

Biết trồng tre mà đợi ngày thành gậy

Đi trả thù mà không sợ dài lâu.

Đoạn thơ Đất nước là một thành công của Nguyễn Khoa điềm góp thêm vào thành tựu thơ ca chống Mỹ trên hướng khai thác đề tài. Đó là đất nước của nhân dân. Quan niệm về Đất nước, nhân dân là tư tưởng chủ đạo, quán xuyến, mở ra những khám phá sâu ,mới của nhà thơ, ngay cả những chỗ rất quen thuộc. Quan niệm đó có cội nguồn từ văn chương truyền thống của dân tộc. Nhưng đến thời hiện đại, qua cách nhìn và cách nghĩ của Nguyễn Khoa Điềm tư tưởng ấy ngày càng sâu sắc và phong phú hơn.