Tích lũy tư bản là sự chuyển hóa một phần giá trị thặng dư thành tư bản, hay là quá trình tư bản hóa giá trị thặng dư. Nguồn gốc duy nhất của tư bản tích lũy là giá trị thặng dư và tư bản tích lũy chiếm tỷ lệ ngày càng lớn trong toàn bộ tư bản, lao động của con người trong quá khứ lại trở thành phương tiện bóc lột chính người công nhân. Cạnh tranh giữa các nhà tư bản buộc các nhà tư bản phải không ngừng làm cho tư bản của mình tăng lên bằng cách tăng nhanh tư bản tích lũy. Các nhân tố ảnh hưởng đến quy mô tích lũy tư bản:

Trong trường hợp: khối lượng m không đổi thì quy mô của TLTB phụ thuộc vào tỷ lệ phân chia khối lượng m đó thành 2 quỹ: quỹ tích luỹ và quỹ tiêu dùng cá nhân. Còn nếu tỷ lệ phân chia đã xác định thì quy mô của TLTB phụ thuộc vào khối lượng m. Trong TH này, khối lượng m phụ thuộc vào những nhân tố sau:

Trình độ bóc lột SLĐ bằng những biện pháp: tăng cường độ lao động, kéo dài ngày lao động, cắt giảm tiền lương của công nhân. Có nghĩa là thời gian công nhân sáng tạo ra giá trị thì càng được kéo dài ra nhưng chi phí càng được cắt giảm, do vậy khối lương GTTD càng lớn và quy mô của tích lũy tư bản càng lớn.

Khối lượng m phụ thuộc vào trình độ năng suất lao động: Năng suất lao động XH tăng lên sẽ có thêm những yếu tố vật chất để biến giá trị thặng dư thành tư bản mới, nên làm tăng quy mô của tích lũy.

Sự chênh lệch giữa tư bản được sử dụng và tư bản đã tiêu dùng. Trong quá trình sản xuất, tư liệu lao động tham gia toàn bộ vào quá trình sản xuất, nhưng giá trị của chúng lại chỉ bị khấu hao từng phần. Như vậy là mặc dù đã mất dần giá trị, nhưng trong suốt thời gian hoạt động máy móc vẫn có tác dụng như khi còn đủ giá trị. Sự hoạt động này của máy móc được xem như là sự phục vụ không công. Máy móc, thiết bị càng hiện đại thì sự chênh lệch giữa tư bản được sử dụng và tư bản đã tiêu dùng càng lớn, do đó sự phục vụ không công càng lớn, tư bản lợi dụng được những thành tựu của lao động quá khứ càng nhiều. Nhờ vậy quy mô của tích lũy tư bản càng lớn.

Nó còn phụ thuộc vào cả quy mô của tư bản ứng trước. Với trình độ bóc lột không thay đổi thì khối lượng giá trị thặng dư da khối lượng tư bản khả biến quyết định. Do đó quy mô của tư bản ứng trước, nhất là bộ phận tư bản khả biến càng lớn, thì khối lượng giá trị thặng dư bóc lột được càng lớn, tạo điều kiện tăng thêm quy mô của tích lũy tư bản.

Như vậy, tích lũy vừa là điều kiện vừa là quy luật của tái sản xuất mở rộng. Muốn mở rộng quy mô sản xuất phải không ngừng tăng năng suất lao động, tăng sản phẩm thặng dư, trên cơ sở đó mà tăng quy mô sản xuất. Phải khai thác những nhân tố làm tăng quy mô tích lũy. Phải tiến hành cả tích tụ và tập trung để làm cho quy mô của từng xí nghiệp cũng như của toàn xã hội đều tăng. Giải quyết tốt mối quan hệ giữa tích lũy và tiêu dùng để vừa mở rộng sản xuất, vừa đảm bảo ổn định đời sống xã hội.