SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA

 CON NGƯỜI KINH TẾ

−1−

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

Chúng tôi luôn mong muốn nhận được những ý kiến đóng góp của quý vị độc giả

                     để sách ngày càng hoàn thiện hơn.

Góp ý về sách, liên hệ về bản thảo và bản dịch: [email protected]

Liên hệ về dịch vụ bản quyền: [email protected]

           THE MIND OF THE MARKET

Copyright © 2008 by Michael Shermer. All rights reserved.

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

 Bản quyền tiếng Việt © 2010 Công ty Sách Alpha

   Không phần nào trong xuất bản phẩm này được phép sao chép

     hay phát hành dưới bất kỳ hình thức hoặc phương tiện nào

mà không có sự cho phép trước bằng văn bản của Công ty Sách Alpha.

         Bìa: Nguyễn Đức Vũ

Biên tập viên Alpha Books: Đào Quế Anh

−2−

MICHAEL SHERMER

   SỰ TUYỆ T CH Ủ NG

C ỦA C ON NG ƯỜ I KINH T Ế

Khương Duy dịch

NHÀ XUẤT BẢN THỜI ĐẠI

−3−

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

Đàn nhím quây quần bên nhau để sưởi ấm trong mùa đông

giá rét; nhưng khi những chiếc gai trên người chúng đâm

vào nhau, chúng buộc phải tản ra... Sau nhiều lần sát lại rồi

tản ra, chúng buộc phải tản ra... Tương tự, nhu cầu hình

thành xã hội cũng đưa con người đến gần nhau hơn nhưng

rồi bản tính gai góc và khó ưa lại đẩy họ ra xa nhau. Cuối

cùng con người cũng hiểu cần giữ một khoảng cách vừa

phải mới mong giao tiếp được với nhau, khoảng cách đó

cũng chính là chuẩn mực của phép lịch sự và hành xử.

   ARTHUR SCHOPENHAUER,

Tặng phẩm và cặn bã, II, 31, 1851

−4−

Mụ c lụ c

Lời Nhà xuất bản

   Chủ nghĩa Duy vật biện chứng, triết học của Chủ nghĩa Mác

– Lênin chỉ ra rằng: Chủ nghĩa Tư bản là hình thái kinh tế - xã

hội xuất hiện sau chế độ phong kiến, trong đó các tư liệu sản

xuất do giai cấp tư sản chiếm hữu và dùng làm phương tiện để

bóc lột làm thuê của người lao động.

   Đại chiến thế giới Thứ nhất và Đại chiến thế giới Thứ hai

do Chủ nghĩa Tư bản gây ra để xâm chiếm thuộc địa, tranh

giành thị trường không ngoài mục đích bóc lột được nhiều

hơn. Sự tàn khốc của hai cuộc đại chiến là không thể chối cãi,

khiến nhân loại ngày càng cảnh giác với Chủ nghĩa tư bản. Do

vậy, nhiều nhà kinh tế học tư bản đã viết nhiều luận thuyết

biện minh cho Chủ nghĩa Tư bản và cho rằng bản chất của

Chủ nghĩa Tư bản đã thay đổi.

   Cuốn Sự tuyệt chủng của con người kinh tế của Michael

Shermer là cuốn sách được bán rất chạy trên thế giới ngay từ

khi mới xuất bản. Tác giả, với những ví dụ được chọn lọc, dẫn

dắt người đọc từ lòng trắc ẩn (phi giai cấp), tới sự tuyệt chủng

của con người kinh tế đặt mục đích kinh tế lên trên hết, cuối

cùng là sự tự do lựa chọn (có đạo đức?!)… trong nhu cầu đời

−5−

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

sống của cá nhân, chính là lời cổ súy khôn khéo và nồng nhiệt

cho thị trường tự do thuần túy – hay cụ thể hơn là lời biện

minh Chủ nghĩa Tư bản đã khác trước và sẽ là tương lai của

nhân loại.

  Trước thời buổi hội nhập kinh tế toàn cầu, nước ta kiên

định xây dựng một nền kinh tế thị trường định hướng xã hội

chủ nghĩa, đây chính là một cuốn sách cần đọc để hoà nhập

mà không hòa tan.

  Cuối cùng, xin được trích một câu trong Nghị quyết của Bộ

Chính trị ĐCSVN về công tác lý luận trong giai đoạn hiện nay

(Số 01/NQ-TN 21/3/92): “Đối với các học thuyết khác –

ngoài Chủ nghĩa Mác – Lênin, về xã hội, cần được nghiên

cứu trên quan điểm khách quan, biện chứng”.

Trân trọng giới thiệu cùng bạn đọc.

NHÀ XUẤT BẢN THỜI ĐẠI

−6−

Mụ c lụ c

MỤC LỤC

Lời giới thiệu ....................... Error! Bookmark not defined.

Dẫn nhập: Kinh tế học cho mọi người.................................9

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

Bước nhảy vọt ......................................................29

Trực giác kinh tế trong ta ........................................49

Chủ nghĩa tư bản nhìn từ dưới lên .......................65

Gấu trúc, sản phẩm và con người .........................96

Học cách chăm nom đồng tiền ............................128

Sự tuyệt chủng của Con người kinh tế ................173

Giá trị của đạo đức ..............................................205

Vì sao tiền không mua được hạnh phúc?............242

Lòng tin và minh xác độ tin cậy ...........................286

Khoa học về những quy tắc tốt ........................322

−7−

10.

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

11.

12.

Không làm điều xấu..........................................342

Tự do lựa chọn .................................................378

Lời kết: Mở cửa thế giới...................................................407

Chỉ mục ...........................................................................429

−8−

D ẫn nhậ p

Dẫn nhập

KINH TẾ HỌ C CHO

   MỌ I NGƯỜI

         húc âm thánh Matthew, trang 25, dòng 14-29, thuật

         lại lời dạy của Jesus Chúa cứu thế về tài năng như

sau: “Vì phàm ai đã có thì sẽ được cho thêm và sẽ có dư thừa;

còn ai không có, thì ngay cái đang có, cũng sẽ bị lấy đi.” Nếu

không xét đến ngữ cảnh, câu nói trên không thể hiện chút trí

tuệ nào của một nhà tiên tri vĩ đại, người từng tuyên bố rằng

lòng nhân từ sẽ ngự trị thế giới; song nếu xét trong ngữ cảnh

phù hợp, có thể hiểu Jesus cho rằng nếu biết cách đầu tư tiền

của (tính bằng đơn vị “talents” 1) thì con người sẽ trở nên giàu

có hơn. Một người đầy tớ được trao cho năm talents nếu biết

P

1

  “Talent” vừa mang nghĩa tài năng, vừa là một đơn vị tiền tệ và trọng lượng cổ

(ta-lăng).

−9−

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

cách đầu tư sẽ đem về cho chủ mười talents. Một người đầy tớ

được trao cho hai talents nếu biết cách đầu tư sẽ đem về cho

chủ bốn talents. Nhưng nếu được trao cho một talent và người

hầu đó đem cất kỹ vào hộp thì cuối cùng cũng chỉ có thể trả lại

một talent duy nhất cho chủ. Khi đó, ông chủ sẽ yêu cầu người

đầy tớ ngại rủi ro này trao một talent đó cho người biết cách

biến năm talents thành mười talents – nghĩa là người kiếm

được nhiều tiền nhất lại được ban thêm của cải. Vậy là kẻ giàu

càng giàu thêm.

   Hẳn lời dạy của Chúa Jesus thâm sâu hơn câu chuyện

mang tính kinh tế về lựa chọn phương cách đầu tư đúng đắn,

song tôi muốn xem lời dạy này như một ngụ ngôn về tâm hồn

của thị trường. Vào những năm 1960, nhà xã hội học Robert

K. Merton đã tiến hành một nghiên cứu quy mô lớn về cách

thức các ý tưởng khoa học được khám phá, công nhận trong

một thị trường ý tưởng – ông coi khoa học như một thị

trường. Merton nhận thấy các khoa học gia lỗi lạc thường có

uy tín lớn hơn mức xứng đáng đơn giản bởi họ là những tên

tuổi lớn, trong khi các cộng sự giúp việc và các nghiên cứu

sinh – những người đảm nhận phần lớn công việc – lại chẳng

hề được biết đến. Một hiệu ứng phổ biến tương tự cho thấy

những ý tưởng sáng tạo và những câu danh ngôn thường được

nâng tầm và đem lại sự vẻ vang cho cá nhân nổi tiếng nhất

liên quan đến chúng.

   Merton gọi đây là Hiện tượng Matthew. Các chuyên gia

về thị trường xem đây là Lợi thế tích lũy. Trong ngữ cảnh

kinh tế rộng hơn, tôi sẽ đề cập đến nó như Hiệu ứng bán

chạy nhất. Một sản phẩm bán chạy khi vừa được tung ra thị

− 10 −

D ẫn nhậ p

trường sẽ khiến những người khác tin đây là một sản phẩm

tốt và mong muốn sở hữu nó, điều này sẽ kéo thêm nhiều

người đến mua, và thông điệp cứ thế lan tỏa đến vô số khách

hàng khác. Sản phẩm này lập tức trở thành món hàng bán

chạy nhất. Trên thương trường ai cũng biết hiệu ứng này, thế

nên nhiều tác giả và nhà xuất bản quyết tâm đặt bằng được

cuốn sách của họ vào danh mục sách bán chạy nhất của New

York Times. Khi sách của bạn nằm trong danh mục này, các

hiệu sách sẽ lập tức xếp nó vào giá sách bán chạy nhất (đôi

khi còn ghi rõ “Danh mục sách bán chạy nhất theo xếp hạng

của New York Times”).

   Cuốn sách sẽ được đặt ngay bên ngoài, các ẩn bản xếp ngay

ngắn như một khối gỗ. Điều này giúp các khách hàng tiềm

năng vừa bước vào hiệu sách đã nhận ra đây là một cuốn đáng

đọc. Lượng mua tăng lên khiến cuốn sách lập tức được các

biên tập viên mục New York Times Book Review nâng hạng

trên danh mục sách bán chạy, điều này như một thông điệp

tích cực gửi đến độc giả khiến số ấn bản bán được ngày càng

tăng thêm, cuốn sách trụ hạng lâu hơn, doanh số bán tiếp tục

tăng cao hơn nữa. Tất cả xoáy quanh như một vòng tròn, và

các tác giả giàu nhất lại càng giàu thêm.

   Để lượng hóa Hiệu ứng bán chạy nhất, nhà xã hội học

Duncan Watts, công tác tại Đại học Columbia, cùng với hai

cộng sự Matthew Salganik và Petter Dodds đã tiến hành một

thí nghiệm trong đó 14 nghìn người đăng ký làm thành viên

một trang web, nơi họ có thể nghe, xếp hạng và tải về các ca

khúc do các ban nhạc vô danh trình bày. Một nhóm thành

viên được cho biết tên của các ca khúc và ban nhạc, trong khi

− 11 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

nhóm thứ hai chỉ được biết số lần mỗi bài hát được tải về. Các

nhà nghiên cứu đã gọi đây là điều kiện “ảnh hưởng xã hội”. Họ

muốn biết thông tin về số người tải một ca khúc về có ảnh

hưởng đến quyết định tải hoặc không tải nó về của các chủ thể

khác không. Đúng như dự đoán, số liệu biểu thị lượng tải về

đã ảnh hưởng đến những thành viên thuộc nhóm chịu “ảnh

hưởng xã hội”: những bài hát có số người tải về nhiều hơn tiếp

tục được các thành viên mới tải về nhiều hơn, trong khi lựa

chọn của nhóm biết tên bài hát và ban nhạc lại cho kết quả cực

kỳ khác biệt. Điều này không có nghĩa là chất lượng của một

cuốn sách, một ca khúc hay bất kỳ sản phẩm nào khác không

có ảnh hưởng tới quyết định của người mua. Tất nhiên, nó có

ảnh hưởng và ảnh hưởng đó có thể lượng hóa được. Nhưng

hóa ra khi người tiêu dùng đưa ra lựa chọn chủ quan dựa trên

đánh giá mang tính tương đối của các khách hàng khác thì

ảnh hưởng của sự xếp loại khách quan về chất lượng sản

phẩm thường trở nên mờ nhạt.

  Những thị trường nơi việc buôn bán diễn ra dựa trên

những bảng xếp hạng, xếp loại và danh mục hàng bán chạy

nhất dường như vận hành theo ý muốn của riêng nó, giống

như một cơ thể chung. Thực chất, đây mới chỉ là một trong

những hiệu ứng sẽ được đề cập trong cuốn sách này, minh

chứng cho mức độ ảnh hưởng của tâm hồn tới thị trường, và

rộng hơn nữa là sự tồn tại tinh thần riêng của thị trường. Hãy

cùng suy ngẫm một câu chuyện kinh tế khác qua bài học về sự

tiến hóa có liên quan đến Hiệu ứng bán chạy nhất.

− 12 −

D ẫn nhậ p

    Hãy tưởng tượng bạn là một chủ nhà băng sở hữu một

lượng tiền hữu hạn có thể cho vay. Nếu bạn cho những khách

hàng có mức độ rủi ro cao vay, thực sự bạn đang chơi một

canh bạc liều lĩnh vì con nợ của bạn có thể không trả được nợ

và tài sản của bạn cũng tiêu tán. Điều này tạo ra một nghịch

lý: Những người cần tiền chính là những người có mức độ rủi

ro cao nhất và vì thế khó lòng vay được tiền, trong khi đó

những người ít cần tiền nhất lại có mức độ rủi ro thấp nhất –

và thế là người giàu càng giàu thêm. Hai nhà tâm lý học tiến

hoa John Tooby và Leda Cosmides đã gọi đây là Nghịch lý chủ

nhà băng, và họ đã áp dụng nó vào một vấn đề sâu sắc hơn:

chúng ta nên kết bạn với ai? Họ cho rằng Nghịch lý chủ nhà

băng “cũng tương tự như một vấn đề nghiêm trọng mà tổ tiên

chúng ta gặp phải trong quá trình thích nghi với cuộc sống:

lúc một người nguyên thủy cần được giúp đỡ nhất cũng là lúc

người đó có mức độ rủi ro cao, và vì thế không còn đủ hấp

dẫn để được trợ giúp”.

   Nếu xem cuộc sống giống như một nền kinh tế và những

nguồn lực là bất cứ thứ gì chúng ta sẵn có để giúp đỡ người

khác – đặc biệt bao gồm tình bạn – theo logic của Nghịch lý

chủ nhà băng, sẽ có những lựa chọn rất khó khăn khi đánh giá

mức độ tin cậy của những người chúng ta gặp. Theo thuyết

tiến hóa, lòng vị tha là vấn đề lớn hơn được đặt ra ở đây: tại

sao tôi phải hy sinh gene của tôi vì gene của người khác? Hoặc

mang tính kỹ thuật hơn, vị tha là hành động làm giảm khả

năng sinh tồn của tôi đồng thời làm tăng khả năng sinh tồn

của người khác.

− 13 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

   Các lý thuyết chuẩn mực cho rằng có hai con đường tiến

hóa dẫn tới sự vị tha: lựa chọn theo huyết thống (một giọt

máu đào hơn ao nước lã) và vị tha tương hỗ (có đi có lại).

Giúp đỡ những người gần gũi thân thiết hoặc những người sẽ

đền đáp lòng vị tha của tôi nghĩa là tôi đang giúp chính mình.

Vì thế, sự lựa chọn sẽ hướng đến những người có xu hướng vị

tha ở mức độ nào đó. Bị giới hạn bởi các nguồn lực, chúng ta

không thể giúp đỡ tất cả mà phải đánh giá mức độ rủi ro của

mỗi người, và sẽ có một số người ít rủi ro hơn những người

khác. Một lần nữa Nghịch lý chủ nhà băng lại xảy ra: Những

người nguy khốn nhất lại ít có cơ may được giúp đỡ nhất, và

thế là người giàu càng giàu thêm. Nhưng không phải khi nào

cũng vậy, có những người bạn lúc sóng êm biển lặng giả vờ tỏ

ra vị tha, nhưng khi trời nổi giông bão thì họ chẳng buồn cứu

giúp chúng ta. Ngược lại, những người bạn thực sự là những

người luôn bảo vệ lợi ích của chúng ta mà không hề đòi hỏi sự

đền đáp. “Những bạn bè xấu thường đeo mặt nạ trung thành”,

Tooby và Cosmides phân tích, “ Nếu bạn sống ở thời nguyên

thủy và không có ai quan tâm sâu sắc đến lợi ích của bạn, khi

đó bạn rất dễ bị tổn thương trước các sự kiện bất ngờ – trở

thành con tin của số mệnh.” Môi trường sống càng tồi tệ, càng

cần thiết phải có những người bạn thực sự, và trong quá khứ,

môi trường sống của con người không hề giống một chuyến dã

ngoại êm đềm.

   Tiến hóa là một quá trình chọn lọc theo khả năng thích

nghi và hành xử theo Nghịch lý chủ nhà băng, trong đó chúng

ta phải (1) cố gắng để được những người xung quanh ghi nhận

sự thành thực và đáng tin cậy, (2) trau dồi những thuộc tính

− 14 −

D ẫn nhậ p

được ưa chuộng nhất trong cộng đồng, (3) tham gia những

hoạt động cộng đồng nhằm nhận diện và củng cố những thuộc

tính thiên về xã hội, (4) tránh những hoạt động cộng đồng gây

mất uy tín và để lại tai tiếng, (5) chú ý đến những đặc điểm

đáng tin cậy ở người khác và (6) rèn khả năng phân biệt bạn

bè chân thành và bạn bè hời hợt. Vì thế, Tooby và Cosmides

kết luận, Nghịch lý chủ nhà băng, giải thích cho vấn đề thuộc

lĩnh vực tâm lý học tiến hóa: “Nếu bạn có tầm quan trọng đặc

biệt hoặc duy nhất với ai đó – dù vì bất cứ lý do nào – người

đó cũng sẽ có sự quan tâm trên mức thông thường đối với sự

tồn tại của bạn khi gặp khó khăn. Sự quan tâm ấy khiến người

đó trở nên quan trọng với bạn. Lý do ai đó “đầu tư” vào bạn

chính là vì bạn cũng “đầu tư” vào người đó. Hơn nữa, khi nhận

ra điều này ở mức độ nào đó, có thể sự quan tâm ban đầu họ

dành cho bạn sẽ gia tăng.” Với sự gia tăng này, người nghèo có

thể trở nên giàu có nhờ sự phát triển nền tảng tình bạn.

   Năm 1859, Charles Darwin xuất bản cuốn Nguồn gốc các

loài. Cuốn sách gây tranh cãi đến mức vào năm 1861, Hiệp hội

vì tiến bộ khoa học Anh phải dành một phần đặc biệt trong

cuộc họp thường niên thảo luận về nó. Người ta trao đổi, phân

tích tốt xấu, và có ý kiến gay gắt chỉ trích cuốn sách của

Darwin quá nhiều lý thuyết và ông chỉ nên “đưa ra dẫn chứng

và để chúng yên”. Nhà kinh tế chính trị và hoạt động xã hội

Henry Fawcett - người bạn đồng thời là đồng sự của Darwin –

đã viết thư cho ông sau cuộc họp, miêu tả thái độ tiếp nhận

của giới khoa học với học thuyết này (Darwin thường không

− 15 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

tham dự những sự kiện như vậy vì lý do sức khỏe yếu và bận

bịu gia đình). Darwin đã trả lời Fawcett, giải thích mối quan

hệ khăng khít giữa lý thuyết và thực tiễn:

   Khoảng ba mươi năm trước, có nhiều tranh luận cho

rằng các nhà địa chất chỉ được phép quan sát chứ không

phát triển thành lý thuyết, và tôi nhớ rõ có người đã nói cứ

đà này thì con người chỉ có cách xuống mồ đếm cát sỏi và mô

tả màu sắc của chúng. Thật kỳ lạ nếu ai đó không thấy bất

cứ quan sát nào cũng phải nhằm ủng hộ hoặc phản biện một

quan điểm nào đó, nếu muốn nó có ích.

   Tôi đã dùng câu nói này để minh họa trong bài báo đầu tiên

viết cho cho tạp chí Scientific American, trong đó tôi phát

triển nó thành một nguyên tắc mang tên Châm ngôn của

Darwin, thể hiện ở ý sau cùng: bất cứ quan sát nào cũng phải

nhằm ủng hộ hoặc phản biện một quan điểm nào đó, nếu

muốn nó có ích.

   Châm ngôn của Darwin trở thành triết lý khoa học của

cuốn sách này: nếu muốn các quan sát trở nên hữu ích, chúng

phải được kiểm chứng trước một quan điểm nào đó – luận đề,

mô hình, giả thuyết hay kiểu mẫu. Các sự kiện không thể tự

phát ngôn nên chúng cần được giải mã qua lăng kính ý tưởng,

vì nhận thức dựa trên quan niệm.

  Khoa học là sự kết hợp tuyệt vời giữa số liệu và lý thuyết –

giữa nhận thức và quan niệm – chúng cùng nhau tạo thành

nền tảng vững chắc của khoa học, công cụ mạnh nhất con

người tạo ra nhằm tìm hiểu sự vận hành của thế giới. Nếu

không còn tách rời lý thuyết, quan niệm với số liệu, nhận thức

− 16 −

D ẫn nhậ p

chúng ta sẽ đạt đến cách nhìn nhận khách quan của

Archimede – nhìn bằng đôi mắt của Chúa – về bản thân và

thế giới.

    Trong cuốn sách này tôi sẽ phản bác một quan điểm đáng

mỉa mai cho rằng Darwin và học thuyết của ông không có chỗ

đứng trong lĩnh vực khoa học xã hội, đặc biệt khi nghiên cứu

về hành vi xã hội và kinh tế của con người. Trong khi nhiều

nhà khoa học kịch liệt phản đối việc đưa Thuyết sáng tạo hay

Thuyết thiết kế thông minh2 vào giảng dạy trong giờ Sinh học

tại các trường công, đồng thời điên đầu vì tình trạng giáo dục

khoa học thảm hại và số lượng ít ỏi những người chấp nhận

học thuyết của Darwin (chưa đầy một nửa dân số Mỹ tin vào

sự tiến hóa của con người), hầu hết các nhà khoa học khác –

chủ yếu là các nhà khoa học xã hội – đã lên án bằng tất cảm

xúc mãnh liệt dành cho Đấng sáng tạo nhằm chống lại nỗ lực

đưa tư tưởng tiến hóa vào các lĩnh vực kinh tế, xã hội và tâm

lý. Giờ đây chúng ta có thể hiểu nguyên nhân của sự phản đối

này – chính sự cân bằng trong thuyết tiến hóa và các quan

điểm cực đoan về di truyền đã dẫn đến những cuộc thanh sát

người thiểu năng trí tuệ tại Mỹ, và khiến Đức Quốc xã tạo ra

Thuyết ưu sinh3 - nguồn gốc của sự thảm sát người Do Thái.

 Thuyết sáng tạo (Creationism) là học thuyết chủ đạo của Thiên chúa giáo, cho

rằng Thiên chúa tạo ra thế giới. Thuyết thiết kế thông minh (Intelligent Design)

được đưa ra những năm 1980 tiếp tục khẳng định điều này. Thiên chúa giáo

kịch liệt phản đối Thuyết tiến hóa (Evolution Theory) của Darwin và ở nhiều

nơi, học thuyết này vẫn bị cấm giảng dạy theo yêu cầu của Nhà thờ.

2

 Thuyết ưu sinh (Eugenics) phát sinh từ quan điểm cực đoan về di truyền. Hitler

từng tuyên bố nhiều lần: “Chúng ta phải tạo ra một giai cấp ưu việt nhất, có khả

năng thống trị trong nhiều thế kỷ. Đội quân của chúng ta phải được lựa chọn trên

3

− 17 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

Do đó, các nhà khoa học xã hội sau Thế chiến II đã phản đối

mọi ý tưởng dùng quan điểm tiến hóa để nghiên cứu hành vi

con người, và chỉ tập trung đưa ra những giải thích thiên về

văn hóa-xã hội.

    Tôi cũng sẽ tranh luận về học thuyết Con người kinh tế,

xem con người như những thực thể kinh tế vô cùng duy lý, có

tính tư lợi và tự do ý chí luôn sống ích kỷ, chạy theo lợi ích tối

đa và biết cách đưa ra lựa chọn hiệu quả. Khi quan điểm tiến

hóa và các lý thuyết tâm lý học hiện đại được sử dụng để

nghiên cứu hành vi con người trên thị trường, chúng ta sẽ thấy

học thuyết Con người kinh tế – hòn đá tảng của kinh tế học

truyền thống – thường sai lầm và thiếu thuyết phục một cách

đáng tiếc. Hóa ra, con người là những sinh vật cực kỳ bất duy

lý, và những cảm xúc sâu thẳm, vô thức được tiến hóa cùng

thời gian vĩnh hằng chi phối con người ngang bằng (thậm chí

nhiều hơn) so với những logic và lý trí hình thành trong thế

giới hiện đại.

  Quan điểm thứ ba tôi không đồng tình, vốn được nhà sử

học người Anh Thomas Carlyle đưa ra 1849, xem kinh tế

học như một “khoa học ảm đạm”. Suốt một thế kỷ rưỡi sau

đó, hầu hết mọi người đều nghĩ về kinh tế học như thế, chỉ

thấy nó là một lĩnh vực loay hoay trong những mô hình toán

học, phân tích tài chính và xem con người về mặt lý thuyết

giống như những cỗ máy cực kỳ duy lý và ích kỷ. Thực tế,

nguyên tắc của học thuyết ưu sinh, để họ và con cái trở thành tầng lớp quý tộc của

hiện tại và tương lai, không chỉ ở nước Đức mà trên toàn thế giới".

− 18 −

D ẫn nhậ p

khi xem xét cả ba quan điểm này, chúng ta sẽ thấy kinh tế

học không hề ảm đạm. Trước hết, nó đang trải qua cuộc

cách mạng vĩ đại nhất kể từ khi được Adam Smith đặt nền

móng vào năm 1776 bằng tác phẩm Sự giàu có của các quốc

gia. Sự giao thoa với các lĩnh vực khác đã thổi làn gió mới

vào môn khoa học cũ kỹ này, hình thành nên kinh tế học

tiến hóa, kinh tế học hỗn hợp, kinh tế học hành vi, kinh tế

học thần kinh và một khái niệm tôi gọi là kinh tế học đạo

đức. Thứ hai, quan trọng hơn, con người, các doanh nghiệp,

các quốc gia luôn có mối quan tâm sâu sắc về tài chính. Về

phương diện này, kinh tế học không hề ảm đạm. Hãy thử

xếp hai người cấp tiến và hai người bảo thủ vào cùng một

phòng, đề nghị họ tranh luận sòng phẳng về các vấn đề kinh

tế như chăm sóc sức khỏe toàn cầu, tư nhân cung cấp dịch

vụ công cộng, lợi – hại của vốn hỗ trợ nước ngoài, hay

những ưu điểm tương đối của việc đánh thuế ngang bằng và

đánh thuế lũy tiến, bạn sẽ thấy không khí tranh luận trở

nên nóng bỏng chứ không hề ảm đạm.

   Tôi đã dành ba mươi năm trong cuộc đời nghiên cứu khoa

học để tìm hiểu những vẫn đề gây tranh cãi như tiến hóa, sáng

thế, sự nóng lên toàn cầu, thảm sát, phân biệt chủng tộc qua

chỉ số IQ, phân biệt chủng tộc trong thể thao, phân biệt giới

tính qua khả năng nhận thức, những giả thuyết về âm mưu

đằng sau các sự kiện Trân Châu Cảng, 11 tháng 9, vụ ám sát

− 19 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

JFK, RFK và MLK4, các loại dược phẩm thay thế và bổ sung,

sự đầu thai chuyển kiếp và cả về Chúa trời, tôn giáo. Tôi nhận

thấy khi bị chọc giận, kinh tế học cũng dễ xúc động không

thua kém gì các khoa học khác. Nếu cần sự đánh giá khách

quan về các sự việc – nhất là khi các sự việc không thể tự phát

ngôn – chúng ta có thể đến với kinh tế học. Sự cần thiết

nghiên cứu quy luật về hành vi con người trong kinh tế cũng

giống như việc các nhà vật lý, hóa học, sinh học phải nghiên

cứu các quy luật tự nhiên; và bởi kinh tế học là lĩnh vực được

hầu hết mọi người dành tình cảm, khi nghiên cứu nó chúng ta

phải cố gắng không chế giễu, than phiền hay khinh bỉ những

hành vi của con người mà phải thấu hiểu chúng. Cho phép tôi

giải thích lý do tôi bước chân vào lĩnh vực này.

   Giữa những năm 1970, thời điểm mà phe tự do đang thắng

thế trên lĩnh vực học thuật, tôi trở thành sinh viên Đại học

Pepperdine – một trường đại học Công giáo theo khuynh

hướng bảo thủ. Tôi đăng ký vào đây vì bản thân tôi theo đạo

Thiên chúa giáo dòng Phúc âm, có nguyện vọng trở thành

giảng viên đại học, và thần học có lẽ là lĩnh vực phù hợp nhất

vì Đại học Pepperdine có Khoa Thần học rất nổi tiếng (việc

ngôi trường đặt trên những ngọn đồi Malibu khổng lồ, nhìn ra

Thái Bình Dương cũng không hề gì). Tôi sớm biết để trở thành

tiến sỹ thần học, cần phải thành thạo bốn tử ngữ – Hebrew, Hi

 Vụ ám sát JFK, RFK và MLK: Vụ ám sát Tổng thống Mỹ John F. Kennedy vào

năm 1963 tại Dallas bang Texas; Vụ ám sát Thượng nghị sĩ Robert F. Kennedy

năm 1968; Vụ ám sát Martin Luther King, năm 1968.

4

− 20 −

D ẫn nhậ p

Lạp, Latin và Xyri. Với tôi, học tiếng Tây Ban Nha đã đủ khó

khăn, thế nên sự lựa chọn nghề nghiệp này quả là không ổn.

Khi các thầy cảnh báo tôi về tương lai mờ mịt của ngành thần

học và cha mẹ bắt đầu lo lắng không biết sau này tôi sẽ kiếm

sống bằng nghề gì, tôi quyết định chuyển sang lĩnh vực tâm lý

học, nơi tôi khám phá những ngôn ngữ của khoa học và đã

thành công. Thần học dựa trên những câu hỏi logic, tranh luận

triết học và phản biện văn chương. Khoa học lại dựa vào

những dữ liệu kinh nghiệm, phân tích thống kê và xây dựng lý

thuyết. Với lối tư duy của tôi, khoa học phù hợp hơn nhiều.

   Tôi biết đến kinh tế học lần đầu tiên vào năm cuối đại học,

khi thấy nhiều sinh viên trong khoa Tâm lý cùng đọc một cuốn

sách dày cộp mang tên Atlas nhún vai, tác phẩm của tiểu

thuyết gia-triết gia Ayn Rand. Tôi chưa từng nghe tên cuốn

sách cũng như tác giả, vả lại độ dài đáng sợ của nó khiến tôi

nhiều tháng liền kiên quyết tránh xa bất chấp bao lời tán

dương, cho đến khi sức ép xung quanh khiến tôi miễn cưỡng

cầm nó lên. Khó khăn và kiên nhẫn lắm tôi mới vượt qua được

mấy trăm trang đầu tiên, cũng là lúc câu chuyện về chàng trai

bí ẩn dám làm ngưng động cơ của thế giới thực sự lôi cuốn tôi,

khiến tôi say mê lướt qua hàng ngàn trang sách.

   Giống như nhiều người, tôi đánh giá rất cao tác phẩm Atlas

nhún vai. Năm 1991, Thư viện Quốc hội phối hợp với Câu lạc

bộ Cuốn sách của tháng tiến hành khảo sát độc giả về những

cuốn sách “tạo nên sự khác biệt” trong cuộc đời họ. Kết quả,

Atlas nhún vai xếp thứ hai chỉ sau Kinh Thánh. Triết lý chủ

nghĩa khách quan của Rand dựa trên bốn nguyên tắc cơ bản:

− 21 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

(1) Siêu hình luận: Thực tế khách quan; (2) Nhận thức luận:

Lý lẽ; (3) Đạo đức luận: Tính tư lợi; (4) Chính trị luận: Tư bản

chủ nghĩa. Cho dù giờ đây tôi không còn đồng tình với việc bà

coi tính tư lợi là đặc điểm của phạm trù đạo đức (khoa học đã

chỉ rõ, ngoài tính ích kỷ, bon chen, tham lam, chúng ta còn có

thể di dưỡng đức vị tha, tinh thần hợp tác và nhân ái), cuốn

sách của Rand thực sự đã đưa tôi đến chân trời rộng lớn của

kinh doanh, thị trường và kinh tế học.

   Tôi không dám chắc liệu những giá trị của kinh tế học

nghiên cứu thị trường tự do và sự khắt khe về tài chính đã

thuyết phục tôi tin vào tính chân xác của chúng hay do tôi có

thiên hướng tương hợp với thế giới quan này. Có lẽ là cả hai,

dù bạn nghĩ thế nào. Cha mẹ tôi chính là những người vô cùng

khắt khe về tài chính song lại hết sức tự do về mặt xã hội. Là

sản phẩm của cuộc Đại suy thoái, luôn mang trong mình nỗi

ám ảnh “tái nghèo”, hai người đã bỏ dở đại học và làm việc

cần mẫn cho đến cuối đời. Suốt thời thơ ấu, tâm trí tôi in hằn

những nguyên tắc kinh tế khắt khe: làm việc chăm chỉ, đề cao

trách nhiệm cá nhân, tính tự quyết, tự chủ về tài chính, chính

quyền nhỏ gọn và thị trường tự do. Mặc dù cha mẹ tôi không

hề sùng đạo (như nhiều người bảo thủ ngày nay), họ vẫn hết

sức hào hiệp giúp đỡ những người kém may mắn hơn – tham

lam là tốt, nhưng nhân ái còn tốt hơn.

  Sau khi tốt nghiệp trường Pepperdine, tôi bắt đầu nghiên

cứu sau đại học về tâm lý học thực nghiệm tại Đại học bang

California, Fullerton. Lúc này, tôi đã từ bỏ niềm tin tôn giáo,

trở nên say mê vẻ đẹp thế tục của thời đại Khai sáng, đắm

− 22 −

D ẫn nhậ p

mình trong những phương pháp nghiên cứu chặt chẽ và

những chân lý nhất thời của khoa học. Nhưng hai năm huấn

luyện những chú chuột để chúng nhấn vào các thanh theo

đúng tần suất và cường độ của tác động, sự nhiệt tình tôi

dành cho loại khoa học này ngày một hao mòn, và khao khát

nghiên cứu thế giới thực càng lúc càng lớn dần. Tôi đến văn

phòng tư vấn việc làm của trường và hỏi xem liệu tôi có thể

làm được việc gì với tấm bằng thạc sỹ. Họ hỏi tôi: “Anh được

đào tạo để làm gì?” Tôi trả lời chua chát: “Để huấn luyện

chuột.” “Ngoài ra anh còn làm được gì nữa?” - họ căn vặn.

“À”, tôi lục tìm trong trí nhớ, “tôi có thể nghiên cứu và viết

lách.” Trong sổ giới thiệu việc làm có một công việc liên quan

đến nghiên cứu và viết lách tại một tạp chí thương mại dành

cho ngành công nghiệp xe đạp, thứ tôi hoàn toàn mù tịt.

Nhiệm vụ đầu tiên của tôi là tham dự buổi họp báo do hãng

Cycles Peugeout và Michelin Tires tổ chức nhằm vinh danh

John Marino, tay đua chuyên nghiệp vừa phá kỷ lục đạp xe

xuyên lục địa từ Los Angeles tới New York. Tình yêu thể thao

lập tức bùng lên trong tôi, ngay cuối tuần đó tôi tham gia

cuộc đua đầu tiên, và suốt hai năm tiếp theo tôi học hỏi về

ngành xuất bản, các kiến thức kinh tế liên quan đến bán

hàng, marketing và môn thể thao xe đạp. Tôi viết báo, bán

quảng cáo và đạp xe tới những nơi xa nhất có thể. Cuối năm

1981, tôi rời tòa soạn, trở thành một tay đua chuyên nghiệp

được nhận tài trợ của các công ty, đồng thời hưởng lương trợ

giảng môn tâm lý học tại Đại học Glendale.

  Một ngày vào năm 1981, sau buổi tập luyện dài, Marino kể

với tôi về Andrew Galambos, một nhà vật lý đã nghỉ hưu, đang

− 23 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

tổ chức các khóa học riêng tại Viện Doanh nghiệp Tự do, dưới

vỏ bọc mang tên “khoa học lý trí”. Khóa học nhập môn có mã

số V-50. Buổi học Econ 101 bàn về thị trường tự do, về thế giới

mạnh mẽ, đầy sức sống, phân rõ trắng đen, trong đó Adam

Smith tốt, Karl Marx xấu; sở hữu tư nhân tích cực, sở hữu tập

thể tiêu cực; nền kinh tế tự do hiệu quả, nền kinh tế hỗn hợp

phi hiệu quả. Khóa học này rất nổi tiếng ở quận Cam, bang

California (hàng xóm của tôi ở Los Angeles thường gọi đây là

“Bức màn Cam”), đây cũng là thời điểm Ronald Reagan đắc cử

tổng thống và đường lối bảo thủ đang thắng thế. Trong khi

Rand ủng hộ sự can thiệp có giới hạn của nhà nước, Galambos

lại chủ thuyết tư nhân hóa tất cả tài sản xã hội nhằm khiến

nhà nước trở nên không cần thiết và tự tiêu biến. Tài sản được

Galambos phân chia thành ba loại: nguyên thủy (bản thân

cuộc sống con người), sơ cấp (suy nghĩ, ý tưởng) và thứ cấp

(phát sinh từ tài sản nguyên thủy và sơ cấp, ví dụ quyền sử

dụng đất và hàng hóa hữu hình). Do đó, Galambos định nghĩa

chủ nghĩa tư bản như “một cấu trúc xã hội có khả năng bảo vệ

tất cả các loại tài sản cá nhân một cách triệt để.” Vậy là, để

nhận diện một xã hội tự do thực sự, chúng ta đơn giản chỉ cần

“tìm ra phương thức thích hợp để hình thành chủ nghĩa tư

bản.” Trong xã hội tự do này, chúng ta đều là các nhà tư bản.

  Ý tưởng của Galambos không có gì lạ lùng trong lịch sử

vận động, phát triển của chủ nghĩa tự do. Bản ngã lớn giúp

ông thành công trong sự nghiệp giảng dạy nhưng cũng khiến

ông có những phát ngôn thổi phồng cái tôi cá nhân, như khi

ông chia tất cả các ngành khoa học thành ba loại: vật lý, sinh

học và “khoa học lý trí”. Trí tuệ tuyệt với có thể khiến ông đạt

− 24 −

D ẫn nhậ p

đến đỉnh cao sáng tạo ở nhiều lĩnh vực học thuật, nhưng

cũng thường khiến ông và học viên rối tung trong mâu

thuẫn, như việc chúng tôi vừa phải cam kết không tiết lộ ý

tưởng của ông ra ngoài, đồng thời lại được khuyến khích mời

mọc thêm học viên. (“Bạn đăng kí đi, khóa học tuyệt lắm!”

“Nó nói về cái gì thế?” “Cái này thì tôi không tiết lộ được!”)

Ông còn có khả năng giảng bài say sưa hàng giờ liền mà

không cần nhìn tài liệu, nhưng khi hai giờ kéo dài thành ba,

rồi ba lại kéo thành bốn, người nghe cũng bắt đầu phát ngấy!

Nghiêm trọng nhất, lý thuyết của ông không đảm bảo yêu

cầu tiên quyết của một nguyên lý kinh tế: nó quá xa rời thực

tế. Những định nghĩa ông nêu ra thật hay, thật tốt, nhưng

điều gì sẽ xảy ra nếu chúng ta không thống nhất về hành vi

xâm phạm quyền sở hữu? Hiển nhiên câu trả lời sẽ là:

“Trong một xã hội thực sự tự do, tất cả những tranh chấp như

thế sẽ được giải quyết êm thấm bằng trọng tài.” Điều có vẻ

chỉ lý tưởng về mặt lý thuyết, không hơn không kém, nhưng

cái tôi cần là những số liệu thu được từ các thực nghiệm xã

hội được tiến hành ở thế giới thực tại.

   Galambos có bảo trợ cho một nhà khoa học trẻ mang tên

Jay Stuart Snelson, và tôi đã có cơ hội gặp anh ngay khi kết

thúc khóa học V-50. Snelson từng giảng dạy tại Viện Doanh

nghiệp Tự do, nhưng sau một trận cãi cọ với Galambos

(trong hành xử xã hội, Galambos thường gây ra những sự cố

như vậy, khiến Ayn Rand và các nhà tự do chủ nghĩa hàng

đầu khác rất phiền lòng) Snelson tự mình lập ra Học viện vì

sự tiến bộ của con người. Nhằm tránh xa Galambos và hướng

− 25 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

đến gần kinh tế học chính thống hơn, Snelson đã dựa vào

danh tiếng của Trường Kinh tế Áo, nhất là các trước tác của

nhà kinh tế học người Áo nổi tiếng Ludwig von Mises. Thông

qua hàng loạt các nguyên lý kinh tế và ví dụ lịch sử, Snelson

đã chứng minh thị trường tự do tư bản chủ nghĩa chắc chắn

là phương tiện hiệu quả nhất để thúc đẩy hòa bình, thịnh

vượng, tự do và việc tư nhân hóa giáo dục, giao thông, liên

lạc, y tế, an ninh và vô số lĩnh vực khác sẽ đem lại lợi ích lớn

nhất cho đại đa số người dân.

   Thời gian này tôi, Marino và một người bạn cùng đội đua tên

là Lon Haldeman đã kinh doanh niềm đam mê đạp xe bằng cách

lập ra Cuộc đua xuyên châu Mỹ – một cuộc đua xe đạp xuyên lục

địa dài gần năm ngàn ki-lô-mét không nghỉ. Chúng tôi nhận

được sự tài trợ từ nhiều công ty và ký hợp đồng với hãng ABC

Sports. Vài lần xuất hiện trên chương trình Thế giới thể thao

giúp tôi đủ nổi tiếng và tự tin mở một cửa hàng xe đạp tại

Arcadia, bang California mang tên Shermer Cycles. Tôi cũng trau

dồi sự nghiệp dạy học bằng cách mở các khóa học mới về Thuyết

tiến hóa và Lịch sử các tư tưởng kinh tế tại Đại học Glendale.

   Tôi cũng lập ra một nhóm đọc sách và thảo luận hàng

tháng mang tên “Hội Mặt trăng” – đặt theo nhóm nghiên cứu

nổi tiếng hồi thế kỷ XVIII Hội Mặt trăng Birmingham. Nhóm

này tập trung thảo luận những cuốn sách như Hành vi con

người, chính nó đã truyền cảm hứng cho tôi hướng đến mục

tiêu cao cả mà tác giả Ludwig von Mises đặt ra: “Chúng ta

phải tìm hiểu quy luật về hành vi con người và sự tương tác

trong xã hội giống như các nhà vật lý tìm hiểu quy luật của tự

− 26 −

D ẫn nhậ p

nhiên”. Tôi gọi đây là Châm ngôn của Mises, đó chính là một

trong hai nguyên tắc định hướng cho tư duy của tôi khi viết

cuốn sách này.

   Năm 1987, tôi quyết định từ bỏ những cuộc đua xe đạp để

hoàn thành chương trình nghiên cứu sinh, với mong muốn

đem những ý tưởng của mình đóng góp cho đời. Tôi chuyển

lĩnh vực nghiên cứu từ tâm lý học sang lịch sử, và năm 1991 tôi

lấy được tấm bằng tiến sỹ lịch sử khoa học tại Đại học

Claremont. Tôi bắt đầu giảng dạy tại Đại học Ocidental, một

trường chuyên về nghệ thuật tự do, niên khóa bốn năm, tại

Los Angeles. Từ đó, tôi quan tâm đến những vấn đề khoa học

lớn lao hơn, đặc biệt là nguy cơ của sự phản khoa học và bất

duy lý trong xã hội ngày nay. Năm 1992, cùng với Kim – vợ tôi

– và họa sỹ Pat Linse, tôi thành lập Hội Hoài nghi, xuất bản

tạp chí Hoài nghi, và cùng nhau tham gia giảng dạy nhiều

chuyên đề tại Học viện Công nghệ California.

   Phương châm của Hội Hoài nghi là kim chỉ nam thứ hai

cho cuốn sách này, bắt nguồn từ bài luận của Baruch Spinoza,

triết gia người Hà Lan, viết năm 1667 trước khi qua đời,

Tractatus Politicus, trong đó ông giải thích phương pháp

nghiên cứu những môn khoa học mang nhiều yếu tố cảm xúc

như chính trị và kinh tế.

  Tôi nghiên cứu đối tượng của những môn khoa học này

với tinh thần tự do giống như trong toán học, tôi cần mẫn

làm việc không phải để chê bai, than vãn hay lên án những

hành vi của con người mà để thấu hiểu chúng; và vì thế tôi

− 27 −

SỰ TUYỆT CHỦNG CỦA CON NGƯỜI KINH TẾ

nghiên cứu những cảm xúc hỷ, nộ, ái, ố, ghen ghét, tham

vọng, tiếc nuốc không phải để chứng tỏ sự đồi bại của bản

chất con người mà xem chúng như những thuộc tính cố hữu

của con người, giống như nóng, lạnh, sấm, chớp là bản chất

của tự nhiên vậy.

   Diễn đạt súc tích hơn, điều cốt lõi tác giả muốn nói là: “Tôi

miệt mài nghiên cứu không phải để nhạo báng, kêu ca hay

khinh bỉ những hành vi của con người, mà để hiểu được

chúng.” Tôi nâng câu nói này lên thành Cách ngôn của

Spinoza, coi đó là chuẩn mực cần hướng đến khi nghiên cứu

các vấn đề nặng về cảm tính trong khoa học, tôn giáo và đạo

đức. Điều này thể hiện rất rõ trong bộ ba tác phẩm của tôi: Vì

sao con người tin những chuyện hoang đường, Cách thức

của đức tin và Khoa học về Thiện và Ác. Khi nghiên cứu kinh

tế học tiến hóa, tôi cũng luôn tâm niệm điều này. Vì thế, kinh

tế học dành cho tất cả chúng ta.

− 28 −