Trẻ con chẳng biết để ý thế nào là bốn mùa xuân hạ thu đông. Không mở xem ngày tháng trong lịch, thấy bỗng dưng lá mít vàng ối từng chiếc trong chòm cây xanh thẫm và quả gấc chín đỏ trên giàn, cũng không biết thế là đến tháng mấy, mùa nào. Lắm hôm trời trở lạnh, chặp tối sương mù đã xuống lẫn vào khói bếp xanh mờ uốn éo lên tận lưng búi tre, gió heo thổi hun hút, thế mà đứa nào cũng vẫn phong phanh áo, có đứa cởi trần trùng trục nhảy xuống lặn ngụp ngoài ao làng như trưa nắng mùa hè, mẹ phải hò hét mãi mới chịu lên, mẹ bắt đi guốc, mặc áo cánh ngay, chả có thì phải cảm.
Tôi nhớ bốn mùa ang áng theo các thứ đổi thay quanh mình. Làng tôi có cánh đồng mà không ai làm ruộng, cánh đồng làng phải người thiên hạ đến cày cấy xâm canh. Thế mà tôi vẫn nhớ cánh đồng bởi vì, cánh đồng như cái sân chơi thảnh thơi, lại có mùa nào thức ấy.
Tháng mười gặt hái đã đoạn, trên những thửa ruộng cao quanh chân tre, khóm lá bánh khúc đã mọc khắp mặt ruộng. Từng cây lá bánh khúc như cây ngải cứu, như lá cúc tần xanh nhạt. Sáng hôm ấy, đứng cổng đồng nhìn ra, hoa khúc nở vàng rợm trên chòm lá khắp mặt ruộng, như hoa cải, như đàn bướm vàng nhởn nhơ. Thế là cây khúc ra hoa đã ngắt lá được, sắp có bánh khúc ăn rồi. Những túm lá và hoa đẫm sương được hái về từng thúng. Trong hiên nhà nào cũng giã lá khúc, tiếng chày va côm cốp như giã cua cối đá. Miếng bánh khúc nhân đậu mỡ vừa bùi vừa béo ngậy.
Khi tàn mùa lá khúc, các khoảnh ruộng cao được bừa cho đất tơi ra làm màu. Ấy là những ruộng khoai lang, ruộng cà bát. Thấp thoáng tháng sau đã được rỡ khoai. Đi mót về những củ khoai nghẹn, dài ngoẵng. Bỏ vào nồi đất, đổ xâm xấp nước rồi bắc nồi lên bếp, quấn rơm đốt hầm khoai. Bà tôi đun khéo làm sao cho đến khi khoai chín rồi vẫn còn hơi sượng thì bắc ra. Củ khoai sượng cắn sừn sựt ngon hơn khoai nướng, khoai lùi, tưởng như khoai sượng ngon nhất các thứ khoai trên đời, thế nhưng chỉ có cái thứ khoai sắp vứt đi người ta bỏ lại trên ruộng mới luộc nên được.
Cánh đồng rộn ràng gặt ba giăng xong thì vào vụ lúa mùa. Nhấp nhô người nhổ mạ, người cấy, các tay gầu dai, gầu sòng tát nước một mình và tay đôi, gầu đổ nước ỳ oàm đến khuya, khi trăng xế đầu bờ tre. Lúc ấy, trẻ con díp mắt đã lâu rồi. Đùa cả ngày, tối ngủ say tít, thỉnh thoảng trở mình lại nghiến răng ú ớ mê. Ngày mùa, ngoài đồng đông vui. Lúa vừa cấy vàng ệch, vài hôm mới cứng cây, cả vạt đồng đã lên xanh eo éo. Quang cảnh ấy chỉ lạ mắt chứ sao thích được bằng xách giỏ đi vồ châu chấu. Ở ruộng lúa lên bãi cỏ, châu chấu bay ào ào. Con châu chấu bị ngắt đầu, bóp bụng, vặt cánh trong cánh ngoài, đem rang khan với muối. Châu chấu rang ngon hơn thịt gà - bọn trẻ con đố nhau thế, nào đã được ăn thịt gà mấy khi mà so sánh.
Rồi đến những trận mưa rào đầu mùa. Giữa mưa to, người đội mưa ra các đầu chuôm bắt cá rô rạch. Ngạnh cá rô rạch đâm thủng tay, chảy máu, tôi chỉ men bờ túm được những con rô non. Nhưng cái chúng tôi chờ đợi hơn ấy là những ngày nắng to sắp tới. Đã vào mùa hạ, hôm nào cũng nắng. Giữa trưa, nắng giãi trên bãi cỏ xác xơ, trâu đầm cạn hết vũng nước mưa ngập cỏ hôm trước đen cháy những cái lưng cởi trần người đi bắt cua. Ngoài ruộng, nước hun hầm hập như đun. Cua không chịu được nước nóng ngột ngạt, bò từng bọn lên bờ ruộng, rúc vào đám bùn vừa làm cỏ dưới ruộng mới vứt lên đấy. Chỉ việc nhấc đám cỏ bùn đã khô, dốc vào giỏ, những con cua nhoi ra. Một chốc đã được lưng giỏ cua bò rào rạo trong những chiếc nan tre. Đứa nào cũng nhễ nhại mồ hôi, xách giỏ cua về. Mẹ mắng: "Chúng mày đi bêu nắng thế, tóc sắp đỏ thành cái đuôi bò". Nhưng mẹ chỉ mắng yêu. Chiều hôm ấy, hái lá mảnh bát, lá dền cơm ngoài bờ rào, cả nhà được nồi canh cua nấu láo nháo, húp ngọt lừ. Chẳng phải cơm chan nước vối như mọi khi.
Thế là lại mùa nhãn rồi. Dọc bờ sông, lái nhãn đã đến làm lều canh. Họ đã đặt tiền mua cả cây từ khi vào hè. Không phải để lái coi chừng kẻ trộm nhãn, bởi cây nhãn nào cũng đã được rào gốc. Mà đêm đến, chốc lại rung cây lạt xạt đuổi đàn dơi bay vào nhằn nhãn. Lái nhãn thuê cả trẻ con suốt ngày trèo nhặt bọ xít. Những con bọ xít đậu vào, chùm nhãn đương mơn mởn hóa xám ngắt, rồi mốc trắng như bị xát muối, rụng tiệt. Bọn trẻ mơ ước khi nào được mót một cành nhãn. Chỉ hy vọng cỏn con thôi. Dẫu cho cây nhãn có bị các ông lái buôn hái trụi thì đến lúc được trèo lên cây tìm mót thế nào cũng rớ được trong những cành bổng có quả còn lại. Cái quả nhãn xót lại ấy, chỉ một hai quả thôi, không phải nhãn lồng, nhãn nước mà là nhãn trơ, nhưng sao ngọt nhất trần đời. Quả nhãn ngọt bởi công phu trèo cả ngày mới bới ra được.
Những xứ đồng ruộng sâu phía tha ma cấy lúa nếp cũng chẳng ai đi mót nhặt tranh với đàn vịt được một hạt thóc, những hôm gặt rộ. Nhưng mà, ở ruộng sâu, hôm gặt còn xâm xấp nước, trong nước có đám hội những con ếch, con chẫu. Ếch hay chẫu đều thích vồ hoa. Ngắt một cái hoa hồng bụt đỏ, buộc đầu sợi dây quăng vào ruộng thấy nặng tay thì kéo từ từ ra. Đã thấy con ếch mắt lồi, mõm ngoặp cả cái hoa mà vẫn tráo trưng, trợn trừng đuổi theo vồ cái hoa khác. Thế là úp chiếc rổ xuống, thằng ếch mê hoa vồ hoa có chạy đằng trời.
Cánh đồng trũng đã gặt chiêm rồi, trơ lại những đống rạ. Rạ chiêm lợp nhà chóng nát mái, đun bếp thì nồi cơm chỉ tổ oi khói. Chẳng được cái tích sự gì, người ta bỏ lại trong cánh đồng từng đống rạ chiêm cho trẻ chăn trâu, hôm nào trời rét, thì trẻ trâu đốt lửa sưởi. Có những đứa trẻ chịu khó di nhấc từng chân rạ. Con chuột đồng hốt hoảng chạy ra. Thế là đống rạ thành những đám lửa hun chuột, thui chuột. Bắt được chuột đem thui, chẳng khác người lớn thui trâu việc làng ngày vào đám.
Nhớ cánh đồng này cứ lần lượt quanh năm thế. Và cái cầu Điều giữa đồng có bóng mát cây đề. Người cày dưới đồng lên vào cầu ăn cơm tránh nắng nghỉ trưa. Người đi đường ngả nón ngồi thong thả trong bóng mát. Bốn phía, làng làng bao bọc lũy tre xa xanh mờ. Đến mùa mưa nước đầy đôi khi trông qua đìa Cáo thấy mặt nước hồ Tây lấp lánh đằng kia.
Vẫn chỗ cánh đồng làng tôi ngày trước, ấy thế nhưng đã khác lạ hết. Bây giờ chỉ có nhà, có phố - nếu kể chuyện lại bảo rằng xưa kia đây là cánh đồng, chắc cô cậu nào hẳn cũng ngạc nhiên.
Nhưng chịu khó để ý đôi chút, cũng chẳng lạ mấy đâu. Bởi vì quanh các dãy phố mới mọc, lại vẫn những cánh đồng. Phố xá chen với cánh đồng. Trên đường lên Sơn Tây, có những thửa ruộng sắp đắp nền làm nhà, người ta xây gạch đánh dấu phân chia đâu sẽ là nhà, đâu còn là ruộng. Vậy mà trong khung gạch con con, mùa đông vừa qua chưa làm nhà thì vẫn là miếng ruộng được gặt mùa. Cái xe máy tuốt lúa để trên bờ, từng tay lúa đưa vào máy, hạt thóc phun như mưa rào. Trong ruộng, đàn vịt nhặt thóc à à theo chân người. Mấy hôm sau tháo nước vào, lại sửa soạn làm mùa mới. Nước xấp xỉ tận chân tường cái nhà ba tầng vừa xây bên cạnh. Chỗ ấy, cầy không lựa luống được, góc chéo quá. Lấy cuốc bướm, xới lên, cũng thành một vũng thả rau muống. Đâu làm nhà cứ làm, đâu cấy hái cứ cấy hái, một tấc đất để không cũng xót xa.
Xưa nay, làng nước vẫn tần tảo thế.