Chân Tâm vốn là bản chất vô biên, vô tận nhưng khi bị giam cầm trong cái tầm hạn hẹp của tự Ngã, thì sinh ra Khổ.

Khổ thường phát sinh khi thực tế không khớp với mong muốn của Ngã. Khi kỳ vọng của chúng ta không được đáp ứng hoặc khi đối mặt với những hoàn cảnh vượt ngoài tầm kiểm soát, tự Ngã phản ứng bằng việc phát sinh Khổ. Điều này phản ánh sự mâu thuẫn giữa thực tại và hình dung bên trong về cách mọi thứ nên diễn ra. Đó là Pháp Tắc.

Khổ không chỉ đến từ những hoàn cảnh ngoại tại mà còn từ nhận thức và kỳ vọng bên trong. Không phải chỉ những cảm giác khó chịu mới là Khổ, mà mọi hiện tượng vật chất và tinh thần, xuất phát từ Ngũ Uẩn, đều nằm dưới quy luật Vô Thường. Ngay cả những trạng thái an lạc hiện tại cũng chứa đựng Khổ, bởi chúng chỉ là tạm thời.

Khổ Đế trong Tứ Diệu Đế, nhấn mạnh bản chất của Khổ: sinh là Khổ, già là Khổ, bệnh là Khổ, chết là Khổ, lo âu, phiền muộn, thất vọng đều là Khổ; không đạt được điều mong muốn cũng là Khổ. Tóm lại, mọi hiện tượng gắn liền với Ngũ Uẩn đều là Khổ.

Tùy theo nguyên nhân và mức độ mà Khổ được phân thành Tam Khổ (ba loại Khổ) và nếu xét theo hình thức thì có Bát Khổ (tám loại Khổ).

Tam Khổ

Tam Khổ là ba nỗi Khổ xét theo nguyên nhân và mức độ gây Khổ, gồm:

Khổ Khổ

Nghĩa là Khổ vì những sự Khổ của thế tục, chẳng hạn Khổ vì đói khát, Khổ vì phải trải nạn chiến tranh. Đây là mức độ Khổ thấp nhất mà ai cũng nhận thức được.

Hoại Khổ 

Nghĩa là Khổ vì sự thay đổi. Ở cấp độ này, ngay cả những kinh nghiệm tưởng có vẻ khoái lạc thì cũng là Khổ. Sở dĩ con người cảm thấy các kinh nghiệm đó là vui sướng là bởi họ đã so sánh chúng với những kinh nghiệm khổ đau. Sự vui sướng đó chỉ là tương đối. Trong khi đó, mọi hiện hữu luôn thay đổi, vì vậy sau một thời gian thì những kinh nghiệm tưởng chừng là vui sướng đó chỉ còn là sự nhàm chán, không thỏa mãn, sự vui sướng rồi cũng mất đi.

Hành Khổ

Nghĩa là cái Khổ bao trùm tất cả chúng sinh trong Luân Hồi. Minh họa của cái Khổ này là hợp Uẩn cấu nhiễm của chúng sinh và cái hợp Uẩn cấu nhiễm này không những là nền tảng cho cái Khổ trong kiếp này mà còn là nền tảng cho đau Khổ trong kiếp sau. Cái Khổ này nối tiếp nhau kéo dài từ đời này sang đời khác một khi con người vẫn nằm trong vòng Nhân - Duyên - Quả. Sự nhận biết về Khổ ở mức độ này là sâu sắc nhất.

Bát Khổ

Bát Khổ là tám nỗi khổ xét theo hình thức sự việc, thực ra đều thuộc Khổ Khổ trong Tam Khổ. "Đời là bể Khổ” và con người ai ai cũng phải chịu Bát Khổ, gồm:

Sinh Khổ

Con người Khổ trong sự sinh sống. Người ta Khổ từ khi còn là bào thai trong bụng mẹ. Con phải nằm trong bụng mẹ chật hẹp, cũng là Khổ. Mẹ phải mang nặng đẻ đau biết bao khó nhọc, đó là Khổ. Sinh con ra rồi thì cha mẹ cũng phải Khổ. Con người sống trên đời phải mưu kế sinh nhai, cũng là Khổ.

Lão Khổ

Khi đến tuổi già thì thân thể trở nên già nua, mắt mờ, tai điếc.

Bệnh Khổ

Con người phải chịu đau đớn, khổ sở cả về thể xác và tinh thần khi mắc bệnh.

Tử Khổ

Khi sắp chết thì sợ hãi tinh thần, ngạt hơi, thân xác rất đau đớn. Chết đi rồi thì thân xác phân hủy, hôi tính, gia quyến đau lòng.

Ái biệt ly Khổ

Con người phải chịu Khổ khi yêu mà lại phải chia lìa điều mình yêu thích, hàng ngày đem lòng mong nhớ. Đó là Khổ. Có hai loại ái biệt ly Khổ: sinh ly (chia lìa nhau khi còn sống) và tử biệt (chia lìa nhau khi chết).

Sở cầu bất đắc Khổ

Con người Khổ khi không được toại (bất đắc) nguyện vọng, tham muốn, khao khát của bản thân (sở cầu). Chẳng hạn, lúc đói thì muốn có cái ăn cái mặc; lúc no lại muốn giàu sang phú quý.

Oán tắng hội Khổ

Con người chịu Khổ khi phải tiếp xúc với những thứ mà không thích hoặc oán ghét.

Ngũ Uẩn Khổ

Con người Khổ vì có sự hội tụ và xung đột của Ngũ Uẩn gồm: Sắc, Thọ, Tưởng, Hành và Thức do Nghiệp lực. Chẳng hạn, mơ ước (Hành) quá thì cũng Khổ, biết (Thức) nhiều thì cũng Khổ.

Diệt Khổ

Khi tìm được con đường chân chính, dù con đường ấy có lúc hẹp như lối mòn hay rộng như đại lộ, mọi khó khăn hay thử thách đều nằm trong tầm tay ta kiểm soát. Tu hành, rốt cuộc, chính là hành trình tìm kiếm sự an lạc trong tâm hồn. Nếu trên con đường ấy, ta cảm thấy khổ đau, mệt mỏi, thì rõ ràng ta đã lạc lối, bởi an lạc không phải là đích đến, mà là con đường.

Con người thường nghĩ rằng từ khi chào đời, cuộc đời là một chuỗi Khổ. Nhưng nếu ta biết quay về với Chân Tâm, tìm thấy sự hài lòng trong chính bản thân, thì niềm vui sẽ lớn hơn bất kỳ nỗi Khổ nào. Làm sao có thể cảm thấy Khổ khi tâm hồn ta đã an lạc?

Con người cảm thấy khổ bởi họ đã tách mình khỏi Chân Tâm và dựng nên một cái Ngã riêng biệt không ngừng so đo, phân biệt và tạo ra vô số vấn đề, khiến cuộc sống vốn dĩ đơn giản trở nên phức tạp và nặng nề. Vì vậy, diệt Khổ, tức là diệt tự Ngã. Ngày ấy, con người không còn sống trong cái sống tư nữa, mà trở lại sống trong cái sống của toàn thể, ta gọi là hợp nhất với Chân Tâm, hay là phản bổn hoàn nguyên, nên những vấn đề được tạo ra nhờ căn cứ vào tự Ngã cũng tiêu tan đi mất. 

Người đã giải thoát không còn hành động theo sự thúc đẩy của bản Ngã, mà hành động một cách tự nhiên, tự tại, và hòa hợp. Hành động ấy không mong cầu, không toan tính như mặt trời chiếu sáng buổi rạng đông. Hành động ấy tự bản tự căn, nên toàn thiện toàn mãn.