1.Khái niệm CSHT và KTTT:

Quan hệ sản xuất được hình thành một cách khách quan trong quá trình sản xuất tạo thành quan hệ vật chất của xã hội. Trên cơ sở quan hệ sản xuất hình thành nên các quan hệ về chính trị và tinh thần của xã hội. Hai mặt đó của đời sống xã hội được khái quát thành cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng của xã hội. C.Mác viết: "Toàn bộ những quan hệ sản xuất ấy hợp thành cơ cấu kinh tế của xã hội, tức là cái cơ sở hiện thực trên đó dựng lên một kiến trúc thượng tầng pháp lý và chính trị và những hình thái ý thức xã hội nhất định tương ứng với cơ sở hiện thực đó".

a. Cơ sở hạ tầng:

- Là toàn bộ những QHSX hợp thành cơ cấu kinh tế của 1 xã hội nhất định.

- Trong mỗi xã hội cụ thể CSHT gồm 3 loại QHSX sau: QHSX thống trị, QHSX tàn dư của xã hội cũ và QHSX mầm mống của xã hội tương lai. Trong đó, quan hệ sản xuất thống trị bao giờ cũng giữ vai trò chủ đạo, chi phối các quan hệ sản xuất khác, nó quy định xu hướng chung của đời sống kinh tế - xã hội. Bởi vậy, cơ sở hạ tầng của một xã hội cụ thể được đặc trưng bởi quan hệ sản xuất thống trị trong xã hội đó. Tuy nhiên, quan hệ sản xuất tàn dư và quan hệ sản xuất mầm mống cũng có vai trò nhất định

- CSHT của 1 xã hội cụ thể được đặc trưng bởi QHSX thống trị.

- Trong PTSX, QHSX là hình thức phát triển của lực lượng sản xuất; nhưng xét trong tổng thể các QHXh thì QHSX là cơ sở kinh tế  của xã hội đó hình thành kiến trúc thượng tầng tương ứng.

b. Kiến trúc thượng tầng:

- Là toàn bộ những quan điểm chính trí, pháp quyền đạo đức, tôn giáo, nghệ thuật, v.v… cùng với những thiết chế tương ứng như: nhà nước, đảng phái, giáo hội, … được hình thành trên CSHT nhất định.

- Mỗi yếu tố của KTTT đều có đặc điểm, quy luật vận động riêng nhưng giữa chúng có sự tác động qua lại, ảnh hưởng lẫn nhau và đều hình thành trên CSHT.

- Mỗi yếu tố khác nhau của KTTT đều có quan hệ khác nhau với CSHT trong đó có những quan hệ trực tiếp như: chính trị, pháp luật… ; có quan hệ gián tiếp như: đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo.

- Trong xã hội có giai cấp, KTTT phải mang tính giai cấp. Đó chính là cuộc đấu tranh về mặt chính trị - tư tưởng của các giai cấp đối kháng, trong đó, đặc trưng là sự thống trị về mặt chính trị - tư tưởng của giai cấp thống trị

- Trong KTTT thì nhà nước có vai trò đặc biệt quan trọng: Nó tiêu biểu cho chế độ chính trị của một xã hội nhất định. Nhờ có nhà nước, giai cấp thống trị mới thực hiện được sự thống trị của mình về tất cả các mặt của đời sống xã hội. Hay ( vì nhà nước có công cụ bạo lực như quân đội, cảnh sát, tòa án, nhà tù ).

=> Vị trí của qui luật:Đây là 1 trong những qui luật cơ bản chi phối sự vận động phát triển của các hình thái kinh tế XH trong lịch sử.

2. Mối quan hệ biện chứng giữa CSHT và KTTT:

a. CSHT quyết định KTTT:

Cơ sở hạ tầng và kiến trúc thượng tầng là hai mặt của đời sống xã hội, chúng thống nhất biện chứng với nhau, trong đó cơ sở hạ tầng đóng vai trò quyết định đối với kiến trúc thượng tầng.

- Mỗi cơ sở hạ tầng sẽ hình thành nên một kiến trúc thượng tầng tương ứng với nó.

- Tính chất của KTTT do tính chất của CSHT quyết định

- Trong xã hội có giai cấp, giai cấp nào chiếm địa vị thống trị và kinh tế thì giai cấp đó chiếm địa vị thống trị về đời sống tinh thần của địa vị xã hội

- Các yếu tố của KTTT đều gián tiếp hay trực tiếp phụ thuộc vào CSHT do CSHT quyết định.

- Mỗi khi CSHT thay đổi thì sớm muộn KTTT phải thay đổi theo.

- Sự thay đổi cơ sở hạ tầng dẫn đến làm thay đổi kiến trúc thượng tầng diễn ra rất phức tạp. Trong đó: Những yếu tố thay đổi nhanh nhất như chính trị, pháp luật và những yếu tố thay đổi chậm hơn như nghệ thuật, tôn giáo.

b. KTTT tác động trở lại CSHT:

- Chức năng xã hội của KTTT là phải buộc củng cố duy trì và phát triển CSHT sinh ra nó.

- Trong xã hội có giai cấp thì Nhà nước là yếu tố có tác động mạnh mẽ nhất: vì nó là công cụ bạo lực cho giai cấp thống trị. Nó không chỉ thực hiện chức năng  kinh tế bằng hệ thống chính sách kinh tế -  xã hội đúng, nó còn có tác dụng trực tiếp thúc đấy sự phát triển của nền kinh tế. Các bộ phận khác của KTTT cũng phải thông qua thì mới có hiệu lực đối với CSHT.

- Các yếu tố khác nhau của KTTT như đạo đức, nghệ thuật, tôn giáo v.v..cũng tác động đến CSHT nhưng bị nhà nước và pháp luật chi phối.

- KTTT tác động đến CSHT theo 2 chiều: phù hợp với qui luật khách quan thì thúc đẩy xã hội phát triển; nếu không phù hợp với qui luật khách quan sẽ kìm hãm sự phát triển xã hội.

- Nếu  KTTT kìm hãm sự phát triển của xã hội thì sớm muộn cách mạng xã hội sẽ nổ ra để thay thế 1 KTTT mới.