Nasa harapan ko si Alejandro—nakagapos sa isang upuang kahoy sa gitna ng madilim na silid. Ang mga kandilang nakapalibot ay nagbibigay liwanag sa bawat patak ng pawis at dugo sa kanyang balat. Nanginginig na siya, hindi sa lamig, kundi sa takot na dahan-dahan nang lumalamon sa kanya.

"Hindi ka ba napapagod sa pagsigaw?" tanong ko habang inaayos ang lampara sa mesa. Walang tugon. Tanging hingal at impit na mura ang sagot niya.

Tumayo ako sa harapan niya at inilabas ko mula sa aking bulsa ang kwintas ni Ashley—ang munting bagay na kumakatawan sa lahat ng nawala sa akin. Kumislap iyon sa liwanag ng apoy. Tumitig si Alejandro dito, at kita ko sa kanyang mukha ang pagkabigla.

"Alam mo ba kung anong halaga nito?" tanong ko, mababa ngunit puno ng bigat. Itinaas ko ito sa harapan niya, tila isang banal na alaala na hindi niya karapat-dapat masilayan. "Ito ang huling bagay na suot niya bago mo siya pinatay."

Tumitig ako sa kanya, at parang naramdaman ko na kahit siya ay hindi makaiwas sa bigat ng alaalang iyon.

"Sinalo niya ang bala para sa akin," dagdag ko habang unti-unting hinigpitan ang hawak sa hawakan ng kutsilyo sa aking kamay. "Ako dapat ang patay, Alejandro. Hindi siya."

Nakita ko ang paglunok niya, ang kanyang panandaliang kahinaan. Pero hindi iyon sapat.

Hinawakan ko ang kanyang braso at inilapat ang kutsilyo sa balat niya. Dahan-dahan, iginuhit ko ang talim sa ibabaw ng kanyang balat—mabagal, ngunit sapat para maramdaman niya ang bawat hapdi ng hiwa.

"Nararamdaman mo ba iyan?" bulong ko sa kanya habang umaagos ang dugo sa kanyang braso. "Ganyan kasakit nang makita kong dahan-dahang nawawala ang liwanag sa mga mata niya."

Suminghap siya at napangiwi sa sakit. Ngunit hindi pa tapos ang lahat. Inilapit ko ang kandilang hawak ko sa kanyang mukha—hindi pa dumidikit ang apoy, ngunit ramdam niya na ang init na halos dumampi sa kanyang balat.

"Naririnig mo ba ang lagablab ng apoy? Nakikita mo ba kung gaano kalapit sa'yo?" tanong ko, habang iniikot ang apoy sa kanyang paligid. "Ganyan din ang naramdaman niya—ang takot sa harap ng kamatayan. Pero kahit natatakot siya, pinili niyang mamatay para sa akin."

Napapikit si Alejandro, pinipilit na takasan ang realidad ng sitwasyon, ngunit wala na siyang ligtas.

Inilapit ko pa ang apoy sa kanyang braso, ngunit sa huling segundo ay tinanggal ko ito bago dumampi. Umalingawngaw ang kanyang sigaw sa buong silid—isang halinghing ng tao na alam nang wala na siyang matatakbuhan.

"Hindi ka pa tapos, Alejandro," madiin kong sinabi habang pinapanood siyang bumagsak ang kanyang ulo sa sobrang panghihina. "Ang sakit na ito ay simula pa lang. Isa lang itong paalala na bawat sugat na nararamdaman mo ngayon, walang sinabi sa sakit ng mawalan ng taong minahal mo higit sa lahat."

Nagpatuloy ang bawat segundo ng paghihirap niya, ngunit sa puso ko, wala pa ring sapat na lunas para sa sugat na iniwan ni Ashley. Ngunit isang bagay ang sigurado—hindi na makalilimutan ni Alejandro ang araw na ito, hanggang sa huli niyang hininga.

"Ito ang hustisya, Alejandro," bulong ko sa kanya, puno ng lamig ngunit tapat. "Hindi kamatayan agad ang gantimpala mo. Pagdurusa muna. Saka pa lang ang iyong katapusan."

Mula sa dilim ng silid, tanging hiyaw ni Alejandro ang pumuno sa bawat sulok ng lugar. Nandito kami para tapusin ang kasamaan—hindi sa pamamagitan ng simpleng kamatayan, kundi sa paraan na mararamdaman niya ang bawat sugat na iniwan niya sa aking mahal at sa akin.

Tumayo ako sa harap niya habang hawak-hawak ang kwintas ng binibini. Pinapanood ko siyang hirap na hirap sa bawat hininga. Ang dating tikas niya, durog na. Ngunit hindi iyon sapat. Kailangan niyang aminin ang lahat ng kasalanan niya.

Hinawakan ko ang kanyang buhok at hinila siyang pababa. Bumagsak siya sa kanyang mga tuhod, duguan at nanginginig.

"Humingi ka ng tawad sa kanya!" sigaw ko, umaalingawngaw sa buong silid. "Sabihin mo sa langit kung gaano ka kahamak!"

Tumingala siya sa akin, nanginginig pero pilit pa ring matapang. "Hindi ko kasalanan! Wala akong pinagsisisihan!"

Halakhak na puno ng galit ang pinakawalan ko. Tumalikod ako sandali, pinigilan ang apoy na sumasabog sa loob ko. Pero nang maalala ko ang mga sugat sa katawan ni Ashley—ang mga pasa at galos na iniwan niya—napuno ulit ako ng poot.

Humarap ako sa kanya at marahas na sinampal siya ng likod ng kamay ko. Tumilapon siya pabalik, pero hinatak ko ulit siya.

"Hindi ka na nakatayo ngayon, Alejandro. Nasa paanan ka na ng hustisya. Isa kang duwag!"

Hawak ko ang kanyang panga, pinilit ko siyang tumingala sa akin. "Ilang ulit mong sinaktan si Ashley? Ilang beses mo siyang iniwang umiiyak?

"Humingi ka ng tawad!"

Nang patuloy siyang tumanggi, dumampot ako ng bakal na pamalo sa tabi. Itinaas ko iyon at pinalo ang kanyang tadyang nang buong lakas. Umalingawngaw ang tunog ng nabaling buto kasabay ng kanyang halinghing.

Pinulot ko mula sa mesa ang mapurol na kutsilyo—hindi kayang hiwain agad ang balat, ngunit sapat para pahirapan siya. Tiningnan ko ang kanyang duguang braso at marahang idinuldol ang kutsilyo sa ibabaw ng galos.

"Dito ka nag-iwan ng sugat sa kanya..." bulong ko habang itinulak ko pa ng kaunti ang kutsilyo. Dahan-dahan, mabagal, ngunit puno ng hinagpis.

Nang pumutok ang dugo sa balat niya, napapikit siya sa sakit. Pero hindi pa tapos. Dumampot ako ng asin mula sa mesa at dahan-dahang isinaboy iyon sa sugat niya. Humiyaw siya nang malakas—isang uri ng hiyaw na walang makatatagal pakinggan.

"Ramdam mo ba? Ganyan kasakit nang masira ang pangarap naming dalawa."

Isa-isa kong hinawakan ang kanyang mga daliri at itinapat sa pamalo ng martilyo. Sa bawat pagtanggi niya sa kanyang kasalanan, durugin ko ang isang daliri. Nang marinig ko ang unang pagbali ng buto, nanginginig na ang buo niyang katawan. Pero sa halip na maawa, mas lalo akong nag-apoy.

Dinala ko siya sa isang lumang dram na puno ng tubig. Tinanggal ko ang kanyang gapos sa upuan at hinila ko siya papalapit. Nang tumingin siya sa akin, may bahid na ng pagsusumamo sa kanyang mga mata. Pero wala na akong naririnig na awa sa puso ko.

Hinawakan ko siya sa batok at isinubsob ang ulo niya sa tubig.

Narinig ko ang tunog ng kanyang pagkapit sa huling hininga habang nagkakandaluwa siya sa ilalim ng tubig.

Bilang... isa... dalawa... tatlo...

Binigyan ko siya ng limang segundo bago ko siya hinila palabas. Suminghap siya ng hangin, pero bago pa siya makahinga nang maayos, bumulong ako sa tenga niya:

"Paulit-ulit nating gagawin ito, hanggang sa wala nang maiiwan sa iyo kundi takot."

Habang hawak ko ang kanyang batok at isinubsob sa dram ng tubig, kumakawala ang mahihinang ungol mula sa kanyang bibig. Nang muli ko siyang hilahin pataas, humihingal siyang parang gutom na gutom sa hangin, ngunit kita ko ang takot sa kanyang mga mata.

"Kumpisal, Alejandro!" sigaw ko. "Isa-isahin mo lahat ng ginawa mo sa kanya, bago ko wasakin ang kaluluwa
mo nang buo!"

Nanginginig siya habang dumudura ng tubig at dugo. "Oo! Oo!" sigaw niya, halos masira na ang boses niya. "Inaamin ko! Pinagsamantalahan ko siya!"

"Mas malinaw pa, hayop ka!" Hinarap ko siya at muling sinampal nang malakas, kaya nagdikit ang kanyang mukha sa kahoy na lamesa. "Anong ginawa mo?!"

Napahikbi siya, ngunit sumigaw rin, parang nawawala sa sarili.

"Pinaglaruan ko siya! Niloko ko siya! Noong una siyang tumanggi... sinaktan ko siya! Sinampal ko siya hanggang matumba sa sahig! At nang umiyak siya, lalo ko siyang pinaghalikan! Paulit-ulit kong hinila ang buhok niya—"

Hindi ko na napigilan ang sarili ko. Isang matinding palo ng pamalo sa tadyang niya ang pinakawalan ko. Pumalahaw siya sa sakit.

Putangina.

Nanginginig siya, hawak-hawak ang kanyang tagiliran habang nagsusumamo. "Pinagsarhan ko siya ng pinto... at pilit kong pinahubad ang kanyang damit, ngunit tumanggi siya kaya't pinasayaw ko siya sa aking harapan! Sinabi kong wala siyang pagpipilian! Bawat pilit niya na makawala, sinasampal ko siya... pinipigilan ko siya sa mga braso at—"

Itinaas ko muli ang kutsilyo at idiniin sa kanyang balikat, ngunit sapat lamang para maramdaman niya ang unti-unting pagtagos nito. Napasigaw siya, humiyaw nang malakas na parang hayop sa bitag.

"Ano pa?! Ano pa, Alejandro?!"

"Pagkatapos... pagkatapos... itinulak ko siya sa kama! Humihingi siya ng tulong, pero ako... ako’y natawa! Hinawakan ko siya sa leeg at sinakal ko siya hanggang manghina! Wala siyang nagawa! Wala!"

"Ngunit hindi natuloy ang pagsasama ntala ko sa kaniya, nakiusap ang kaniyang ina. Maniwala ka!"

Tangina. Putangina.

Bumagsak siya sa sahig, nanginginig habang binabalikan ang bawat masamang alaala na siya mismo ang may kagagawan. Nakayuko siya habang tumutulo ang laway at dugo mula sa kanyang bibig.

"Sinabi ko sa kanya na wala siyang halaga! Sinabi ko na walang maniniwala sa kanya kahit umiyak siya... kaya't nagmakaawa siyang palayain ko siya! Pero tinawanan ko lang siya at iniwan siya sa madilim na silid habang umiiyak magdamag...!"

Naramdaman ko ang muling pag-apaw ng galit sa puso ko. Humigpit ang hawak ko sa pamalo. "Ashley... Ashley..." bulong ko sa sarili ko, iniisip ang bawat panghihina niya sa akin habang isinasalaysay niya noon ang kababuyang ito.

Muli kong hinampas si Alejandro—ngunit sa pagkakataong ito, sa tuhod niya. Nabasag ang buto, at halos mabaliw siya sa sakit.

"Ano pa, Alejandro?" tanong ko, halos pabulong ngunit puno ng pagbabanta.

Humahagulgol na siya, umiiyak na parang batang nasukol sa dilim. "Ginising ko siya ng hatinggabi para ipahiya! Sinabi ko sa kanya na isa siyang wala nang halaga at hindi na makakabangon mula sa kahihiyan! Gusto ko siyang baliin! Sinasabi ko sa kanya na kahit magsumbong siya, ako pa rin ang kakampihan ng lahat! Lagi ko siyang tinatakot na papatayin kung magsusumbong!"

Lumapit ako sa kanya at hinawakan ang kanyang mukha. Mabangis ang tingin ko sa kanyang luhaang mata. "Lahat ng sakit na pinadama mo, mararanasan mo ngayon."

"Jerome... patawarin mo ako..." bulong niya, pero wala nang bisa ang mga salitang iyon sa akin.

Isinubsob ko muli siya sa dram ng tubig habang sumisigaw siya ng "Patawad!" ngunit wala akong awa. Alam kong sa bawat saglit na siya'y nalunod sa sarili niyang kumpisal, nagbabayad siya sa lahat ng ginawa niyang kasalanan.

Hinatak ko siya pabalik sa sahig, at doon niya muling sinabi, mas malinaw, mas malutong ang bawat pag-amin:

"Nilapastangan ko siya... at binalewala ko ang mga luha niya... Winasak ko siya..."

Umiling ako, pinipilit pakalmahin ang poot sa dibdib ko. Ang bawat salitang iyon ay tulad ng isang patalim na bumabaon sa puso ko. Ngunit sa kabila ng lahat ng iyon, isa lamang ang sigurado—hindi ko siya bibigyan ng kamatayan. Bibigyan ko siya ng buhay na puno ng walang hangganang pagdurusa at alaala ng mga kasalanang binalikat niya.

Muli ko siyang isinubsob. Sa pangalawang pagkakataon, naramdaman ko ang panginginig ng buo niyang katawan habang desperado siyang kumawala. Pero hindi ako nagbigay.

Nang wala na siyang lakas na lumaban, binagsak ko siya sa sahig. Umiiyak siya, humihikbi, parang batang nawalan ng muwang. Basang-basa siya, duguan, at nanginginig sa lamig at takot.

Lumuhod ako sa harap niya at hinawakan ang kanyang mukha.

"Ito ba ang takot na naramdaman niya? Ito ba ang sakit na ipinadama mo sa kanya?" bulong ko habang tumulo ang sariling luha sa pisngi ko.

Hinawakan niya ang aking braso, nanginginig. "Jerome... patawarin mo ako..."

Tumayo ako at tiningnan siya mula sa itaas. Isang taong walang kapangyarihan, walang yabang, at walang dignidad na natira.

Papatayin ko siya. Putangina niya.

Nakatahimik na ang buong silid. Wala na akong naririnig kundi ang pagpatak ng dugo ni Alejandro sa sahig. Nakahandusay siya sa paanan ko—wala nang buhay. Ang halimaw na pumatay sa aking mahal... tapos na. Ngunit bakit ganito? Bakit parang wala pa ring lunas sa kirot sa puso ko?

Lumuhod ako sa tabi ng katawan niya, binaba ko ang aking ulo, at muling hinawakan ang kwintas ng aking mahal. Mainit pa rin ang mga luha ko, ngunit malamig na ang mundo sa paligid ko.

"Mahal..." mahina kong tawag, ngunit alam kong wala siyang sagot. Sa mga sandaling iyon, bumagsak ang lahat ng bigat ng reyalidad sa akin. Wala na siya. Wala na ang dahilan ng bawat tibok ng puso ko.

Napapikit ako, naramdaman kong bumigat ang aking ulo. Niyanig ng sakit ang kaluluwa ko. Nang muling dumilat ang aking mga mata, nakita ko siya—ang binibini.

Nakatayo siya sa harap ko, suot pa rin ang kanyang paboritong damit na kulay puti, tulad ng araw na huli kaming nangako sa isa’t isa. Ang ngiti niya, banayad ngunit puno ng lungkot.

"Mahal..." bulong ko habang nanginginig ang kamay kong abutin siya. Nang maramdaman ko ang lambot ng kanyang palad, bumaha na ang luha sa aking mukha.

"Dinala ko sa iyo ang hustisya... Tapos na... tapos na ang lahat..."

Niyakap ko siya nang mahigpit, na parang kung kaya kong hawakan siya ng sapat na higpit, babalik siya sa akin nang tuluyan. Pero naramdaman ko ang kanyang haplos sa pisngi ko—banayad, parang hangin sa umaga.

"Jerome..." bulong niya, at sa sandaling iyon, parang tumigil ang mundo. "Hindi pa tapos ang laban mo."

Napakagat ako sa labi, pilit na pinipigil ang paghikbi. "Pero pagod na ako, mahal. Saan pa ba ako huhugot ng lakas? Wala ka na... Wala na ako..."

Hinawakan niya ang aking mukha gamit ang dalawang kamay, pinisil ng kaunti habang nakatitig sa akin ng buo.

"Mahal, may pangako kang binitiwan. Hindi lang para sa akin... kundi para sa bayan natin."

Pumikit ako, pilit na tinatanggihan ang kanyang mga salita. Ngunit naririnig ko sa boses niya ang liwanag na matagal ko nang kinalimutan sa ilalim ng anino ng poot.

"Ang kalayaan, Jerome. Hindi mo ako pinangakuan ng takot o galit. Pinangakuan mo ako ng bukas... para sa kanila."

Muli akong napadilat, at nakita ko ang bakas ng pangarap naming dalawa sa kanyang mga mata—isang bukas na walang tanikala, isang mundong hindi na itinatali ng mga dayuhan sa kasakiman.

"Kailangan ka pa nila..." malumanay niyang sabi habang unti-unti siyang lumalayo sa yakap ko. Hinabol ko siya, ngunit hindi na maabot ang kanyang palad. "Lalaban ka pa, Jerome. Para sa lahat ng nawala... para sa lahat ng nagmahal..."

Nanginginig akong humakbang, ngunit naglaho na siya sa isang liwanag na tila niyakap ang buong paligid. "Mahl, huwag kang mawala ulit...!" napasigaw ako habang hinahabol ang hangin.

Ngunit nang mawala ang liwanag, naroon ulit ako sa madilim na silid kasama ang bangkay ni Alejandro. Mag-isa, ngunit puno ng isang bagong paalala. Ang kanyang huling mga salita ay bumabalik sa akin na parang awit sa gitna ng katahimikan.

"Lalaban ka pa..."

Huminga ako nang malalim at pinunasan ang aking mga luha. Tinignan ko ang pinto—iyon na ang susunod kong hakbang. Hindi natapos dito ang laban.

Tumayo ako nang tuwid, hawak pa rin ang kwintas niya. Isinilid ko ito sa loob ng aking balabal, malapit sa aking puso. Lumabas ako sa pintuan ng lumang silid at humarap sa sikat ng araw na papalubog na sa abot-tanaw. Ang dapithapon ay waring nagsusumamo na alalahanin ko ang aming pangarap.

"Mahal, naririnig ko ang pangako mo..."

Huminga ako muli at nagsimula nang lumakad. Hindi lang para sa kanya—para rin sa bayan na minahal niya nang higit pa sa sarili niyang buhay.

Ang kwintas na iyon ang magsisilbing paalala sa akin. Sa ngalan ng kanyang pagmamahal, ipaglalaban ko ang kalayaan hanggang sa huling patak ng dugo ko.

Matapos ang mga araw ng pagluluksa at poot, muling bumalik ang lakas sa katawan ko. Hindi na ito dala ng galit—ito’y dala ng panata. Lumakad ako patungo sa kampo ng kilusan, isang martir na muling nabuhay para sa laban. Nang marating ko ang kampo, sinalubong ako ng nag-aalab na tingin ng aking mga kasama.

“Kaibigan!” sigaw ni Pablo habang nagmamadaling lumapit. Niyakap niya ako nang mahigpit. "Akala namin... akala namin iniwan mo na kami.”

Tumango ako sa kanya at sumagot nang buo. “Hindi ako nawala, Pablo. Naghintay lang ako ng tamang panahon. Ngayon... nandito na ako.”

Ang buong kampo ay napuno ng katahimikan. Tiningnan nila ako, at alam kong nababasa nila sa mukha ko ang bagong determinasyon na dala ko.

"Mga kasama!" sigaw ko sa harap ng lahat, at umalingawngaw sa buong kagubatan ang tinig ko. "Hindi pa tapos ang laban! Ituloy natin ang ating panata! Para sa mga nawala, para sa mga minahal natin, at para sa bayan na pinangarap natin!"

Mula noon, lumaban ako sa bawat laban na itinakda ng kapalaran.

Sa bawat sagupaan, hindi ko nalilimutan si Ashley—ang aking mahal.

Sa bawat pagpasok ng itak sa aking kamay, naririnig ko ang boses niya na nagbibilin: "Lalaban ka pa, Jerome."

Nakipaglaban kami sa mga guardia civil sa gitna ng kagubatan, sa mga bayan na nilamon ng takot, at sa mga lansangang puno ng sigaw ng mga Pilipino na nananabik sa kalayaan. Isa-isang bumagsak ang mga kampo ng kaaway. Sinilaban namin ang kanilang mga tanggulan at ginapi ang kanilang mga pinuno.

Nagpatuloy ang aming laban sa gitna ng ulan, sa ilalim ng araw na nagsisilbing saksi sa aming pakikibaka. Sa bawat sugat na natamo ko, ipinapaalala nito sa akin ang sakit ng pagkawala niya—at iyon ang naging lakas ko.

Dumating ang araw na matagal naming hinintay.

Sa gitna ng araw ng tagumpay, isang watawat ang itinaas sa itaas ng tanggulan—ang simbolo ng kalayaan na ipinaglaban namin. Bawat sigaw ng aking mga kasama ay parang awit ng kalayaan. Napapikit ako habang nararamdaman ang ihip ng hangin sa aking mukha.

Hinawakan ko ang kwintas ni Ashley sa aking palad, kasabay ng pagluha na may halong saya.

"Mahal, natapos na... Natupad ko ang pangako ko sa iyo."

Isinulat ko ang huling pahina ng aking kwento sa ilalim ng langit na ngayon ay malaya na sa dilim ng kasakiman.

"Sa taon ng labing-walong daan siyamnapu't walo, natupad ko ang pangako ko sa iyo."

Ngayon ay magkikita na tayong dalawa. Sa kabilang buhay.