Đọc bài cùng chủ đề:

 Mắm và đời

Đi Châu Đốc không nên chỉ biết đến lễ bái mà không biết đến mắm. Đi, có thể vì Phật lắm; nhưng về, vẫn nên về với mắm, ít ra tí chút để làm quà. Nếu không, e không khỏi bị chê bai là dốt nát về các thứ vật báu của đất nước.

Mắm không phải là kỷ vật, càng không phải là kỷ vật của khách hành hương. Kỷ vật cốt để cất giữ lâu dài, còn thứ vật báu của chúng ta cốt để tiêu thụ nhanh. Tuy nhiên, mỗi lần gợi đến những kỷ niệm hành hương về hướng núi Sam, kỷ niệm không khỏi phảng phất mùi mắm trèn, mắm thái…

Mới độ nào nói chuyện thơ Chàm ở Bình Thuận qua loa đại khái, chưa đi đến đâu, đã vội lảng sang chuyện mắm mòi([1]). Bây giờ đang từ chuyện lễ bái ở miền Năm Non - Bảy Núi([2])

lại nhẩy sang chuyện mắm trèn! Như thế chịu được sao?

- Quả thực mắm chưa từng có nhiều dịp sóng đôi với thi ca, với tín ngưỡng. Nhưng xét cho cùng kỳ lý, một địa vị ưu tiên dành cho món mắm ở xã hội ta không phải không xứng đáng.

Phần lớn các dân tộc khác trong thời cổ đại lấy săn bắn làm chính. Dân tộc ta lấy chài lưới làm chính: dân tộc khác tìm chất đạm trong thịt thú, dân tộc ta tìm chất đạm trong cá mắm. Trong các hang động người cổ sơ ở Âu Phi chất chứa nhiều đống xương thú vĩ đại; trong các di tích tiền nhân để lại trên đất nước ta chỉ còn lại những đống vỏ sò lớn lao, chỉ có dấu vết thức ăn thủy văn.

Cũng trong các hang động tiền sử bên Âu Phi, người ta tìm thấy nhiều bức bích họa quí giá, vẽ hình thú vật săn bắn. Trong các hang động tiền sử của ta, cho đến nay tuyệt nhiên chưa phát giác ra một loại bích họa nào như thế.

Vậy chim với thú, săn với bắn, vậy cái ăn của nhiều dân tộc khác đã đưa họ tới một chiều hướng nghệ thuật với những ngành nghệ thuật sở trường khác hẳn ta. Vậy dân tộc ta không sớm trau dồi về hội họa, cá mắm cũng có phần nào trách nhiệm trong vấn đề nghệ thuật đó chăng?

Và biết đâu cá mắm chúng đã khỏi dính líu đến chuyện tín ngưỡng? Bởi vì, ở các dân tộc chuyên nghề săn bắn, những hình vẽ chim thú bị tên bị giáo đâm, trên cán búa, trên vách hang cổ sơ v.v… không phải chỉ có mục đích trang trí mà còn có ý nghĩa phù phép, tín ngưỡng. Cái ăn của họ ảnh hưởng đến sinh hoạt tinh thần, thiêng liêng của họ như vậy; cái ăn của ta sao có thể kém quan trọng?

Bời vậy, chẳng những nên nói về mắm, bên cạnh thi ca lễ bái, mà lại nên nói kỹ nói nhiều. Thậm chí, giá viết được một cuốn toàn thư về mắm Việt Nam càng hay: đó là một công trình lập ngôn có mùi vị dân tộc không thể chối cãi, tha hồ trường tại với non sông.

Ôi, một tác phẩm trong đó mắm cà Nghệ An, mắm sò ở Lăng Cô, mắm cá rảnh ở Phan Thiết, mắm ruốc Vũng Tàu, mắm trèn ở Châu Đốc, mắm thơm mắm mít miền núi, mắm cá đồng ở Hậu Giang, mắm của ở Bình Phú, mắm tôm ở Bắc v.v… cho đến cái thứ nước mắm cá linh bất đắc dĩ của Việt kiều trên đất Miên năm xưa, bấy nhiêu quần hùng cùng tề tựu đủ mặt, để phát huy chân bản sắc, để kể lể về lai lịch ngọn nguồn, về từng cái hoàn cảnh ra đời riêng tây, về từng chỗ sở trường sở đoản của nhau v.v…, một tác phẩm như thế là một cái gì rất đáng ao ước. Nhưng rất khó thực hiện. Bởi lẽ phải là một đấng thiên tài mới thực hiện nổi.

Góp nhóp các cách làm mắm, dùng mắm, để chỉ dẫn những điều thực tiễn thì khối người làm được. Còn biết thưởng thức và phát huy cho đúng, cho đến nơi đến chốn cái “hay” của hết thảy các thứ mắm. Công việc đó dành cho hạng nghệ sĩ thiên tài, có được cái lưỡi bắt được của trời.

Lưỡi ấy, tài ấy, tôi không có. Cho nên bất quá chỉ dám khoe cái ngon của mắm mòi mà không dám xía vào cái ngon của mắm trèn. Cá mòi đã bỏ Phan Thiết mà đi; nghe đâu vào độ Phan Thiết bắt đầu mất cá mòi thì ven biển xứ Pérou bỗng lại xuất hiện vô số cá mòi.

Pérou: dân tộc xa xôi ấy ăn uống ra sao nhỉ? Phong thổ, đất đai, cây cỏ bên ấy ra sao nhỉ? Liệu cá mòi có cơ hội ngộ chăng với một thứ lá cây chát chát như lá sộp? Liệu nó có khỏi bị vô hộp sắt như muôn vàn thứ cá xoàng xĩnh khác trong thời buổi kỹ nghệ máy móc này?

- Bao nhiêu lo âu, thắc mắc hướng về thân phận con cá mòi ở nơi biển khách! Nỗi thắc mắc căn cứ trên sự tin tưởng rất chủ quan rằng trên thế gian không dễ được mấy dân tộc có thiên tư về mắm như dân tộc ta.

Đối với mắm mòi cố tri thì thế, nhưng đối với mắm trèn mắm thái thì không dám đường đột. Danh tiếng đã lừng lẫy, nhưng hãy còn xa lạ thế nào. Nếu có phải nói đến, sẽ chỉ dám nói về mối liên hệ lạ lùng giữa các bà giáo cùng các món mắm trong Nam, hay về các thứ hũ đựng mắm mà thôi.

Của mắm và người

Nếu là một bà giáo, là hai bà giáo, thì có thể nghĩ rằng đó là chuyện ngẫu nhiên, là sự gặp gỡ tình cờ của đôi gia đình trong việc nữ công.

Lại nếu là việc xảy ra ở một tỉnh một quận nào đó thôi, thì có thể cho là đặc điểm sinh hoạt của địa phương.

Đàng này, ở Vũng Tàu, Bà Rịa, ở các bắc Mỹ Thuận, bắc Vàm Cống, ở Châu Đốc…, đâu đâu các món mắm ngon bày bán phần lớn cũng mang nhãn hiệu của một bà giáo! Tại sao không phải là bà thông bà phán nào, là bà bác sĩ kỹ sư nào, là bà Năm bà Bảy, bà Hiệp Lợi, bà Phát Thành v.v…, tức là một nhà buôn nào? Làm sao giải thích được sự chọn lựa đầy thiên vị của mắm miền Nam? Giải thích được cái duyên nợ giữa giáo chức miền Nam với món ăn thuần túy dân tộc?

Ai có thể vì mắm mà “nói lên” ý nghĩa của cái hiện tượng ấy?

Mặt khác, các thứ hũ chai đựng mắm ở đây dường như chúng cũng đòi “nói lên” một ý nghĩa nào đó.

Mắm là thứ ướt át và có mùi. Nhưng mua mắm ở chợ Châu Đốc chẳng hạn, khách hàng khỏi lo lắng; có những thứ bao thứ bọc thích hợp, có những lọ bằng thủy tinh, lọ bằng nhựa, vừa đẹp vừa kín. Mang món quà như thế đi đường không có chút gì bất tiện; khách có thể mang thẳng lên phi cơ mà nhân viên kiểm soát không để ý đến.

Thực ra mắm thái mắm trèn có là bao, so với sản lượng mắm của những trung tâm danh tiếng từ lâu đời: Phan Thiết, Mũi Né, Phú Quốc v.v… Thế mà du khách không thể tìm được một món quà mắm trình bày tiện lợi thích ý ở các trung tâm sản xuất lớn lao kia.

Chỗ đặc điểm này hình như có thể cho phép nghĩ đến một khía cạnh tâm lý. Tâm lý, dĩ nhiên không phải của mắm, mà là của người. Người miền Nam.

Miền Nam có những điều làm cho người ngoài Trung mới vào lấy làm ngạc nhiên một cách thích thú. Chẳng hạn đi chợ mua cá, giá cả xong xuôi, lập tức cá được vớt ra đập đầu, lóc da, mổ ruột, làm thịt sẵn sàng, bỏ vào bọc nhựa sạch sẽ. Mua gà, mua vịt? Cũng thế. Mua xong, mang đếm một chỗ có “chuyên viên” chờ sẵn, vứt đấy; một lát sau trở lại thì gà vịt sống đã thành ra một bọc thịt có thể cho ngày vào xoong chảo. Nếu khách không bận mua thứ gì khác, thì trong khi chờ “chuyên viên” làm thịt gà vịt, khách có thể ngồi xuống cạnh đó nghỉ chân, để vào một vài “chuyên viên” khác làm móng tay móng chân v.v… Móng tay xong, thịt gà cũng vừa xong. Lại chẳng hạn, có những thứ cá khó trị, như cá thác lác: cá thì dẹp, thì nhỏ, mà phải lóc da, lừa xương, chọn lấy toàn thịt để dùng. Công việc rắc rối ấy sẽ làm nản lòng vô số bà nội trợ, nếu người bán hàng ở miền Nam này không làm giúp tất cả: họ ngồi giữa chợ, lấy thịt thoăn thoắt hàng vạn con cá thác lác như thế, chờ đổ vào bọc nylông cho khách.

Chợ ngoài Trung đâu có vậy. Có lẽ cả ngoài Bắc cũng không.

Lại nữa, hãy xem cái cách bán mía, bán trái cây ở mỗi miền. Ngoài Trung, trước kia, không ai nghĩ ăn mía mà khỏi xiếc mía. Ở trong Nam, để khách khỏi xiếc, người bán róc sẵn từng khúc. Khỏi xiếc, có thể khách còn lười cắn chăng? Người bán cắt sẵn từng miếng bỏ bọc hay ghim vào que. Nhưng khỏi xiếc, khỏi cắn, khách còn đòi khỏi nhai mía nữa thì sao, liệu có cách ăn khỏi nhai chăng? - Có. Người bán ép mía thành nước.

Mặc dù, cho đến nay, người bán mía trong Nam chưa nghĩ ra cách giúp khách hàng dùng mía mà khỏi phải nuốt; nhưng họ cũng đi quá xa, so với đồng nghiệp các miền ngoài.

Bán rau thì thái sẵn, trái cây thì gọt vỏ sẵn, chẻ sẵn v.v…, tất cả đều là quá xa trong sự chu tất.

Tại sao vậy? Người Nam đâu có xuất sắc về đức cần cù, chịu thương chịu khó? Nhất là khi so sánh người nông dân của miền Nam phì nhiêu mỗi năm làm một mùa lúa sạ, với người nông dân của miền Bắc đất hẹp dân đông, của miền Trung cằn cỗi? Vậy làm sao cắt nghĩa cái tâm lý vừa ưu du nhàn dật, vừa kỹ lưỡng chu đáo, vừa lười vừa siêng của người miền Nam?

Phải chăng nét tâm lý đó là của một xã hội đã có hoạt động thương mãi phát triển cao? Ở xã hội nông nghiệp, người nông dân siêng nhất chỉ siêng với lúa, với ruộng, với hoa màu; cái siêng ấy không hướng về một thứ khách hàng nào. Nông dân không có khách hàng. Trái lại, ở đô thị, cái siêng năng của thương gia chuyển thành một tâm lý cố gắng phục vụ khách hàng. Thế cho nên ở ruộng, người miền Nam không nổi tiếng cần cù, nhưng ở chợ ở phố họ chu đáo.

Vả lại, họ được những cơ sở công kỹ nghệ của một miền tiến bộ về kinh tế tiếp tay. Họ cần cái máy ép nước mía, cần thứ lọ thứ chai ra sao, thứ hộp thứ bao gì: đã có chỗ sản xuất sẵn sàng cung cấp. Những nhà làm mạch nha kẹo gương ở Quảng Ngãi, làm mè xửng ở Huế v.v… thiếu hẳn cái lợi thế đó, cho nên các sản phẩm kia trình bày xấu xí.

Sau cùng, không thể không công nhận cái bén nhậy, phong phú sáng kiến của lớp người mới ở một miền đất mới: Con dao róc mía, gọt vỏ trái cây, thái rau v.v… có thể ra đời ở bất cứ lò rèn nào; nó chỉ ra đời ở những lò rèn trong Nam.

Tháng Mười năm 2007, tôi và một nhà doanh nghiệp trẻ ở Hà Nội được Hãng Johnnie Walker mời đi Thượng Hải, tiêu chuẩn khách VIP, vừa du lịch vừa tham dự cuộc đua xe hơi Thể thức 1, tranh Giải Grand Prix Thượng Hải 2007. Tôi ở khách sạn 5 sao JW Marriott,  tọa lạc ở vị trí đẹp nhất Thượng Hải. Người của Johnnie Walker nói giá phòng khách sạn 5 sao ở đây hiện đắt gấp 3 lần giá phòng khách sạn 5 sao tại Sài Gòn! Tiếng là 5 sao, cái gì cũng thượng hạng, nhưng về ẩm thực, riêng chuyện nước chấm, tôi chả thích tí nào! Người Hoa quen ăn xì dầu. Tôi ăn xì dầu cũng được, nhưng không thích, chỉ hạp nước mắm, mà phải là nước mắm y, tức là nguyên chất. Khi đi công tác Hà Nội hay đi nước ngoài, tôi luôn thủ trong va ly một chai Hennessy loại nhỏ, chứa nước mắm Phú Quốc! Những ngày ở Thượng Hải, ăn tại JW Marriott Hotel hay là ăn cùng đội đua Vodafone McLaren Mercedes tại Câu lạc bộ VIP Vodafone McLaren tôi đều lấy từ trong túi ra chai rượu Tây đựng nước mắm Phú Quốc để ăn những món ăn ngon, đắt tiền kinh khủng như cá chép sông Trường Giang, vịt Bắc Kinh, Bò nấu theo kiểu Whampoa Club – một nhà hàng nổi tiếng tại Thượng Hải -  tôm hùm Úc châu, hào sữa vịnh Caribe… Những khách ngồi cùng, người Anh, người Mỹ, người Đức, cả Brasil nữa rất thú vị khi ăn ké nước mắm Phú Quốc và họ khen hết lời! Giữa lòng Thượng Hải hiện đại và sôi động, tôi tĩnh tâm thưởng thức món nước chấm của quê hương mình mà lòng trào lên cảm xúc tự hào… 

Phàm là mắm, đều bổ dưỡng, ngạt ngào hương vị quê hương!

Từ Bắc chí Nam, ở đâu cũng có những  loại mắm đặc trưng cho từng vùng, miền. Tôi coi đó là vưu vật do Trời, Đất mang lại cho người Việt. Phàm là mắm, nguyên lý chung của Mắm là ướp thủy sản với muối và một số gia vị khác trong ba tháng, sáu tháng hay một năm là xơi được. Có loại mắm làm ra để ăn mắm hoặc chế biến thành nhiều món ngon từ mắm. Mắm cá, hay mắm cái ở Đà Nẵng, thời tôi làm phóng viên chiến trường ở Khu Năm là thức ăn hàng ngày! Tôm chua Huế, mắm cá cơm, mắm cá lóc, mắm thái, mắm ruột… ở phía Nam quả là những món ngon nhất trần đời khi được dọn ăn với các loại rau, thịt ba chỉ luộc. Mắm cá xặc, mắm cá linh là hai loại làm ra nước cốt để nấu lẩu mắm - món ăn đặc trưng của miền Lục tỉnh Nam kỳ. 

Ở miền Bắc, từ 1955 trở về trước, nức tiếng hãng nước mắm Vạn Vân, đảo Cát Hải, Hải Phòng. Ông chủ Vạn Vân chính là thân sinh của nhạc sỹ Đoàn Chuẩn, người đã viết những ca khúc tuyệt hay về mùa thu Hà Nội. Các tỉnh Quảng Ninh, Hải Phòng, Thanh Hóa… là những địa phương chủ lực cung cấp hải sản, trong đó có các loại mắm và nước mắm cho miền Bắc. Thanh Hóa là vựa mắm tôm tuyệt ngon cung cấp cho Hà Nội. Sau cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh ở miền Bắc 1956-1960, sản lượng đánh bắt thủy sản sa sút dần; cá biển, tôm biển, đến nước mắm cũng phải phân phối theo tem phiếu! Cá thì ươn (có câu vè: Cá mậu dịch, kịch TV), nước mắm thì mặn chát như nước muối. Chính vì thế mà mãi đến tận bây giờ, vô các quán nhậu, nhà hàng ở Hà Nội, việc được chấm một chén nước mắm ngon là hiếm lắm! Gần đây, Hà Nội đã xuất hiện vài nhà hàng mới, chủ nhân khá sành điệu về ẩm thực, cho nên đã có nước mắm ngon chiều khách.

Ở phía Nam, có nhiều cơ sở làm nước mắm lừng danh. Mỗi lần có dịp công tác trên Trường Sơn, khi qua Quảng Ngãi vào Bình Định, tôi đều ghé mua vài can nước mắm Ông Già về làm quà và để nhà ăn dần. Cơ sở Ông Già không lớn, nhưng thành phẩm có hương vị riêng, giàu độ đạm, thơm mùi thơm rất thật của biển cả mà không gắt, chấm với dưa leo (chuột) ngon số dách chứ cần chi đến chả lụa, chả quế! Huế, Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Nha Trang, Phan Thiết… mỗi tỉnh đều có nhiều cơ sở làm nước mắm ngon, nhưng ngon nhất phải là Phú Quốc! Tôi từng lang thang rất nhiều lần ở các cơ sở làm nước mắm từ Bắc chí Nam và ngộ ra một điều là: Cách ướp chượp giống nhau, gỗ đóng thùng ướp chượp có thể khác nhau chút ít về loài cây, thế mà chất lượng và hương vị nước mắm nhĩ thì rất khác nhau! Giống như rượu đế vậy! Ngày trước vua Lê phong cho rượu Làng Vân là Vân hương mỹ tửu. Bí quyết nấu rượu ngon là men và nhất là nước! Một người nấu rượu ngon nhất Làng Vân, đem đồ nghề cùng men rượu vô Sài Gòn, mua nếp ngon ở chợ, nấu bằng nước máy lọc từ sông Đồng Nai thì lại cho ra loại rượu chẳng thể nào thơm ngon như rượu nấu tại Làng Vân. Sao lạ vậy cà? Ông Nguyễn Trung Tuấn, sỹ quan Quân đội Nhân dân, đã nghỉ hưu, con trai của cụ Tom (Bà cụ Tom hiện ngoài 90 tuổi), người được mệnh danh là Giữ lửa hồn rượu Làng Vân. Ông Tuấn ngụ tại đường Cộng Hòa quận Tân Bình Tp Hồ Chí Minh. Từ nhiều năm nay, ông Tuấn chuyên bán cho bạn bè và người quen những thùng rượu Làng vân do cụ Tom nấu và gửi từ Làng Vân bằng tàu hỏa vô sài Gòn. Ai đã từng uống rượu Cụ Tom thì sẽ nhớ cả đời! Rượu ấy có bí quyết, nhưng, quan yếu vẫn là… nước! Nước mắm cũng vậy! Bí quyết làm nước mắm ngon, nếu có, là do Trời, do Biển, do dất, do nước, do khí hậu mà ra. Bởi con cá cơm thì không đâu bằng Phú Quốc. Nước mắm Phú Quốc thuộc vào hàng vưu vật mà Trời đất ban cho dân ta! 

Nước chấm, món quan trọng hàng đầu trong ẩm thực 

Có rất nhiều loại mắm để chấm món ăn. Mắm tôm là một. Trong đợt dịch tiêu chảy cấp vừa qua, người ta đổ lỗi cho mắm tôm, nghĩ mà buồn. Từ nhỏ, tôi đã thấy mẹ mua tôm tươi về rửa sạch, giã nhiễn, cho vô hũ gốm Bát Tràng, cứ một lớp tôm ướp một lớp muối. Sau đó lấy lá chuối hoặc lá sen bịt kín, phơi nắng. Sau sáu tháng, mở ra, mắm có màu hồng như gạch non, thơm phức. Phàm là lòng lợn (heo), thịt ba chỉ luộc, thịt cầy, cà pháo…, nếu không chấm mắm tôm thì thà ăn rau luộc chấm nước mắm cáy còn hơn! Mắm tôm là chính vị chứ không phải gia vị để nấu canh cua rau đay mướp, nấu riêu cua, nấu các món ăn từ thịt cầy (riềng, mẻ, mắm tôm). Những món vừa kể, nếu thiếu mắm tôm, chẳng khác gì trái đất chỉ có đàn ông đực rựa mà không có phái đẹp! Cũng trong đợt dịch tiêu chảy cấp vừa qua, nhiều quán thịt cầy ở Sài Gòn thay mắm tôm bằng muối tiêu chanh. Mà muối tiêu chanh thì không thể nào bằng muối giềng ớt! Tôi nhớ chó Khoa ở chỗ chắn tàu đường Khâm Thiên giáp đường Lê Duẩn. Ông Khoa năm nay khoảng ngoài 55 tuổi, nổi tiếng với thịt chó thui rơm, chặt rất đẹp, chỉ bán cho khách gói về nhà. Từ ngày khởi nghiệp, ông Khoa không cho khách ăn mắm tôm mà chỉ có muối giềng giã nhiễn cùng ớt sừng trâu xắt mỏng, to bản. Thịt chó Khoa trắng hồng như thịt gà, da vàng đồng, hơi sậm, mịn, đẹp và gợi cảm như da thiếu nữ miền biển. Nhất bạch, nhị vàng, tam khoang, tứ đốm, Khoa chỉ mua bốn loại cấy có màu lông ấy mà phải thật tơ… Một bạn văn khoái chó Khoa, nói: “Có đi lên cung trăng tớ cũng xé trời rơi xuống để ăn chó Khoa chỗ chắn tàu Khâm Thiên”! Nói cho ngay, thịt chó Khoa chấm muối giềng ớt cũng tạo nét đặc trưng, nhưng không thể nào bằng chấm với mắm tôm chanh xả ớt!

Nói đến mắm tôm, không thể không nói đến món chả cá làm từ cá Lăng. Hà Nội nổi tiếng quán chả cá Lã Vọng. Tôi ăn chả cá ở quán này lần đầu tiên năm 1964, khi bác ruột tôi là Triệu Thiểm, quan chức của Ty Y tế Hải Dương, nhân kỳ nghỉ hè, dẫn tôi đi Hà Nội chơi, đến nhà nghệ nhân làm bạc nổi tiếng ở Khâm Thiên là bác Triệu Như. Bác Như chiêu đãi chúng một chầu chả cá Lã Vọng. Tôi ăn và nhớ đời! Bữa ấy, tôi được ngồi vào cái băng gỗ lim dài gần 2 mét, trên lầu 1, sát cửa sổ nhìn xuống đường. Bác Triệu Như nói rằng, chỗ tôi đang ngồi, ngày trước các nhà văn nhà thơ Tản Đà, Vũ Bằng… thường ngồi khi có tiền ăn chơi tom chát. Bí quyết làm chả cá ngon ở quán Lã Vọng, tất nhiên là phải cá lăng thứ thiệt, được ướp gia vị công phu…, nhưng có lẽ món chấm bằng mắm tôm đích thị là bệ phóng cho chả cá Lã Vọng nức tiếng năm châu bốn biển. Sau này Lã Vọng mở thêm một quán ở đường Nguyễn Trường Tộ, quận Ba Đình, gần NXB Văn học, giữ được nếp nhà, chả cá ngon, và chỗ ngồi thoáng hơn, sạch hơn. Tôi đã ăn chả cá lăng ở hầu hết các quán từ Bắc chí Nam, nhưng chả có ở đâu ngon miệng như quán Lã Vọng, bởi chả ở đâu có được mắm tôm ngon như rứa!

Thịt cầy ắt phải đi với riềng mẻ, mắm tôm. Thế nhưng ở các tỉnh miền Đông Nam bộ, bà con mình không chấm thịt cầy với mắm tôm mà là với nước mắm thấm vô cùng độc đáo. Lần đầu tiên tôi ăn thịt cầy với nước mắm thấm là vào cuối năm 1975, tại Tây Ninh. Hồi đó tôi thường xuyên đi viết về cao su Tây Ninh và công trình xây dựng hồ chứa nước Dầu Tiếng. Thời bao cấp khốn khó, thiếu thốn, nhà báo đến là chủ nhân hạ ngay một con cầy tơ. Bà con theo đạo Cao Đài kiêng ăn thịt cầy và thịt trâu. Thế nhưng, ngay tại cụm dân cư sát chợ Long Hoa, cách Tòa thánh Tây Ninh không xa, người dân nơi đây ăn thịt cầy quanh năm, và đặc biệt hơn, họ cúng thịt cầy trên bàn thờ vào ngày giỗ, ngày Tết. Người Bắc thì không cúng giỗ bắng thịt chó! Thế nên mới có câu: Sống trên đời ăn miếng dồi chó. Thác xuống âm phủ không có mà ăn! Không đặt thịt chó lên cỗ cúng thì hương hồn người quá cố lấy chi mà thưởng lãm! Người miền Đông Nam bộ pha nước mắm thấm khá công phu: Tương hột (đậu nành nguyên hạt làm tương) cho vô xay cùng xả, ớt, nước cốt dừa, trộn với thính (rang gạo thơm giã nhỏ), nêm thêm vài gia vị khác, thành một hỗn hợp sền sệt, kèo kẹo, màu vàng sẫm, khi chấm miếng thịt cầy vào, đưa lên miệng, thấy âm dương hài hòa, bốn mùa xuân hạ thu đông đồng hiện, thấy lòng thanh thản, rạo rực như lạc vào cõi đào nguyên… Nhà văn Lê Văn Thảo, Chủ tịch Hội nhà văn thành phố Hồ Chí Minh, một người thích vô bếp như tôi, trên xe trực chỉ Đà Lạt trong chuyến đi khai mạc Trại sáng tác Đà Lạt của Hội Nhà văn tháng 9-2008, nói với tôi: “Vài năm gần đây, người Nam sành ăn đã mê ăn món nấu theo kiểu Bắc như chả cá lăng, canh cua rau đay mướp, canh cá rô nấu cải bẹ xanh, canh bánh đa cua và canh bánh đa cá rô, đặc biệt là thịt cầy. Thịt cầy nấu theo cách của người Bắc mới ngon, ông Triệu Xuân ạ!”. Nhân đây, tôi trích một đoạn trong Vũ Bằng Toàn tập, tập I, Triệu Xuân sưu tầm, biên soạn, giới thiệu. NXB Văn học, 2006; Đoạn này Vũ Bằng viết về Thịt cầy. http://trieuxuan.info/?pg=tpdetail&id=10172&catid=3

- Nhấn chuột vô đây để đọc toàn bài Thịt cầy

… “Riềng già giã cho thật kỹ, đấu với mẻ, gia thêm vào đủ mắm tôm, để đấy cho ba thứ cấu kết với nhau thành một khối chặt chẽ, rồi mới bóp vào với những miếng thịt thái không to không nhỏ, cứ độ vào một đốt ngón tay cái là vừa. Đừng lấy ra ngay. Hãy ướp tất cả chừng vài tiếng đồng hồ rồi hãy lấy ra xếp vào một cái cặp chả, đặt lên trên than hồng mà nướng.

Này, nướng chả chó, kỵ nhất cái thứ than tây đấy nhé. Nướng bằng củi cũng không được. Phải nướng bằng than tàu, quạt liền tay cho đỏ, mỡ có rỏ xuống than đừng tiếc. Mỡ đó vào lửa, bốc lên thành khói, khói đó quyện lấy chả, tạo ra một mùi vị đặc biệt không tiền khoáng hậu, thơm phưng phức nhưng không thô, thanh thoát cao sang mà vẫn gần nhân loại. Một người đau bịnh nặng, nằm ở bên cửa sổ nhìn ra giàn hoa thiên lý, chợt ngửi thấy mùi thịt bò xào hành tây, có thể ngấy mà lợm giọng; một người có chứng nhức đầu tự nhiên thấy bay đến trước mũi mùi chả lợn nướng có thể thấy khó chịu vì mùi tuy thơm nhưng có ý hơi nóng; nhưng ngửi đến mùi chả cầy ngát trong gió hiu hiu, ta có thể chắc chắn là người khó tính đến mấy đi nữa cũng phải thấy như cởi gan, cởi ruột.

Gắp một miếng thịt đó, đừng ăn vội, hỡi người háu ăn ơi! Cứ từ từ, chầm chậm để làm khổ ông thần khẩu đã! Anh đưa miếng chả lên trước mắt mà xem: miếng thịt cứ săn lại như thịt một người lực sĩ, mà bóng nhễ bóng nhại một cách mới lành mạnh làm sao! Nó thơm quá đi mất thôi, anh ạ. Thơm quá chừng là thơm, thơm không phải chỉ làm khổ riêng khứu giác của những người ở trong nhà mà thôi đâu, còn làm khổ tất cả láng giềng, hàng xóm. Ở cạnh những người ăn ngon như thế, mình lâu lâu mà không được “thưởng thức”, cũng có khi phải phát bực lên mà “ai oán” cho cái kiếp người không được mấy khi xứng ý…

… nhưng đến cái món dựa mận thì nhất định cả trăm người ăn thịt chó đều phải công nhận đó là một món ăn… bất hủ! Chẳng biết ông tổ nào nhà mình, trong một phút xuất thần, lại nghĩ ra một món kỳ tuyệt đến như thế được? Tôi dám nói quyết với các anh rằng có nhiều lúc ngồi thưởng thức món đó, tôi đã từng ví với bản nhạc “Le Danube Bleu” của Johan Strauss(1) nó dìu dặt, khoan thai, cuồn cuộn một cách êm dịu, có đôi khi lại như nhảy nhót lên trong ánh sáng.

Ấy đấy, cái món dựa mận vào trong miệng nó cũng từa tựa như thế đấy. Thoạt mới dùng, ta thấy nó dìu dịu, hiền hiền, nhưng điểm mấy lá húng cho vào rồi đưa đi mấy lá bún trắng tinh, chấm với cái thứ nước quánh đặc một màu đào mận, ta thấy nhạc điệu khác hẳn đi, khác nhưng từ từ, chậm chậm, theo thứ tự từng gam một, chớ không lỡ điệu, không đột ngột.

Khẩu cái ta như nhảy múa tưng bừng, có lắm lúc tưởng chừng như có cái gì sắp “hỏng kiểu”, làm cho ta hơi sợ; nhưng tài tình là chính lúc ta sợ như thế thì sự ngang trở uyển chuyển vượt qua một cách thần điệu và tạo nên một nét nhạc mới thần tình đến lạ lùng.

… Muốn có một bát dựa mận thật là gia dụng, ta cần phải chú ý đặc biệt tới ba thứ nòng cốt là mắm tôm, riềng và mẻ. Mắm tôm phải là thứ mắm tôm “tiến”, lọc cho sạch; riềng giã thực kỹ, cần nhiều, kém thì không dậy mùi; mẻ cũng phải lọc đi lọc lại. Ba thứ đó trộn với nhau thực đều, gia thêm hành muối vừa độ, ướp với thịt chó sống, sau khi đã bóp kỹ rồi. Tất cả để đó, chừng một tiếng đồng hồ, chớ có đụng vào, rồi hãy lấy ra ninh.

…Con chó là con vật để cho người ta ăn thịt; ăn thịt chó không khác gì ăn thịt thỏ, ăn thịt nai, ăn thịt bò. Huống chi thịt chó lại còn ngon và bổ; vì thế tôi cho rằng mặc dầu người ta đàm tiếu thế nào đi nữa, thịt chó vẫn cứ là một món ngon bất diệt của dân ta và tôi tin rằng: “Nước ta còn, thịt chó còn” mà văn hóa ẩm thực của ta mai sau hay, dở là ở điểm có biết duy trì thịt chó hay không vậy. (Trích từ Vũ Bằng Toàn tập. tập I. Triệu Xuân sưu tầm, biên soạn, giới thiệu. NXB Văn học, 2006). 

Tại Tây Ninh, thị trấn Trảng Bảng, có đặc sản bánh tráng phơi sương mà cả nước hình chữ S này không đâu có. Bánh tráng phơi sương cuốn với thịt heo luộc và rau tươi gồm ba mươi sáu loại rau. Món này mang ra Hà Nội làm là không xong, bởi đào đâu ra các loại rau giàu chất dinh dưỡng chỉ có ở Trảng Bàng! Thế nhưng, quan trọng hơn, sau phần rau là nước chấm. Tiệm bà Năm Dung ở Trảng Bàng có lẽ đông khách chỉ vì tài pha nước chấm. Tôi ít làm thơ, nhưng trong một bài thơ in báo từ năm 1977, tôi có viết: Trảng Bàng bánh tráng phơi sương/ Ăn một lần để vấn vương trọn đời! 

Tương, rươi và chả đúc từ mắm 

Tương hột để làm nước mắm thấm chỉ là một trong hàng trăm loại tương. Thuở nhỏ tôi đã được mẹ dạy cách làm tương. Nếp cái hoa vàng xay ra gạo, không giã, loại sạch vỏ trấu, nấu cơm nếp trải cho nguội. Đậu tương (nành) rang thơm, giã nhiễn rồi trộn với cơm nếp, bóp men trộn đều, ủ bằng lá sen hoặc lá nhãn, đến khi lên meo (mốc) thì cho vô chum (cũng bằng gốm Bát Tràng hoặc Hương Canh) cùng với muối và nước tinh khiết (nước giếng ngọt, nhất là nước mưa hứng từ cây cau). Phơi nắng sáu tháng, thỉnh thoảng chế thêm nước. Sau sáu tháng, tương có màu vàng óng ả, thơm như mật ong, chấm rau, chấm thịt, nhất là kho cá, làm nộm… ngon tuyệt. Câu ca: Anh đi anh nhớ quê nhà, Nhớ canh rau muống nhớ cà dầm tương là nói tương đó! Tương Bần (Bần Yên Nhân, Hưng Yên) ngon có tiếng, nhưng ngày nay tìm mua được tương Bần chính hiệu rất khó. Người ta chạy theo thương mại thì thương hiệu bị mai một là sự thường. 

Hải Dương quê tôi, có một loại mắm độc nhất vô nhị: Mắm rươi. Tháng Chín đôi mươi, tháng Mười mồng năm (tức cuối Thu, đầu Đông) là mùa rươi xổ. Rươi mua về làm chả (phải có vỏ quýt), hoặc làm mắm ăn quanh năm. Tôi chưa thấy món mắm nào có hương vị lạ lùng như mắm rươi. Mắm rươi có nhiều cách ăn. Ăn trực tiếp: chấm với thịt luộc, tim gan lòng lợn luộc, tôm càng xanh hấp, mực tươi… và các loại rau. Mẹ tôi thường băm thịt ba chỉ, nấm hương, mộc nhĩ, trộn mắm rươi, trứng gà, vỏ quýt để rán (chiên) chả. Nhà nông nghèo, món dễ đưa cơm nhất là sốt cà chua mắm rươi chấm với rau xà lách, ăn tới đâu tê mê tới đó! Ở Sài Gòn có vài quán bán món ăn xứ Bắc, bán món chả rươi quanh năm. Rứa là không đúng! Rươi đâu thể nào có mà ăn quanh năm! Nhân tiện, tôi xin trích một đoạn văn từ Vũ Bằng Toàn tập, tập I, Triệu Xuân sưu tầm, biên soạn, giới thiệu. NXB Văn học, 2006; Đoạn này Vũ Bằng viết về Rươi. 

- Nhấn chuột vô đây để đọc toàn bài Rươi.

… “Nhưng mà thú hơn một bực là mắm rươi. Cứ đến mùa rươi, thường các bà nội trợ đảm đang vẫn đích thân làm một hai bình, đem ủ cho thật ngấu rồi cất đi thỉnh thoảng đem ra ăn với ruốc bông, rau cần, cải cúc, vỏ quýt, thơm, mùi, lạc rang giã nhỏ, hành hoa, gừng và rau xà lách.

Ăn như thế mà lại gia thêm thịt luộc ba chỉ, không thể nói là ngon được; phải nói là ăn “cứ tỉnh cả người ra”. Ăn như thế, không mất cái vị rươi ngòn ngọt lại phảng phất tanh tanh; mà có khi đang ăn sực nghĩ rằng mình đang được dùng một của trái mùa, ta sướng rợn lên như được đặc hưởng ân tình với một người đẹp ở một nơi u tịch, không ai hay biết.

Đã có bao nhiêu bận, ngồi nhấm nháp miếng chả rươi thật kỹ, nghĩ đến cái ngon đậm đà của miếng quà đất nước, tôi đã nhớ ra rằng có bao nhiêu người con đất Việt như tôi, chẳng may lại không được ăn rươi – kẻ ăn rươi, người chịu bão – hay không biết ăn rươi! Tôi thấy tiếc cho họ, mà lại ngậm ngùi một chút.

… Riêng tôi không thể nào quan niệm được một bữa mắm rươi “ra dáng” mà lại thiếu hai món rau quan yếu đó. Thiếu nó, thật y như một người đàn bà đẹp mà vô duyên: tẻ lắm.

Trái lại, ăn một bữa mắm rươi đủ vị, không những ngon miệng mà lại đẹp mắt nữa: mắm rươi ở dưới bát, tôm he xé thật bông ra phủ lên trên, trông như một bát san hô, thế rồi đến lúc ăn, gắp đủ các thứ rau vào bát, rải mắm lên trên. Màu mắm vàng tươi nổi bật hẳn lên trên màu trắng trong của men bát, màu xanh mát của rau, màu vàng nhạt của gừng và màu vàng thẫm gần ngả đỏ của vỏ quýt, ai không biết ăn mắm mà trông thấy cũng phải thèm lên thèm xuống.

Ăn mắm sống mãi mà chán thì đem chưng lên. Chưng mắm với trứng, gia một cùi dìa đường tây vào rồi khuấy lên như khuấy bột, mắm gần đặc thì cho vỏ quýt, lạc rang vào.

Thứ mắm chưng này cũng ăn với rau sống, nhưng gia thêm một hai nhánh tỏi tươi thì lại càng nổi vị hơn. Thơm gọi là nức mũi! Người ốm phải ăn kiêng, lắm lúc thấy không chịu được, cũng cố đòi ăn một miếng.

…Màu vàng tái của mắm rươi nhắc ta nhớ lại màu đất của đồng ruộng mịn mỡ, làm cho ta yêu mà như đau nhói ở tim, vì hình ảnh của những người làm ruộng chân lấm tay bùn ở dưới mưa dầu nắng lửa. Nhớ anh em khôn xiết, thương đồng bào bao nhiêu! Ăn một miếng mắm ở phương xa, bao nhiêu là kỷ niệm đất nước cũng đi theo luôn vào lòng mình: người khách tha hương thấy đồng bào tuy là cách mặt mà vẫn thương mình, vừa cảm động, vừa thương thân, sao cho khỏi vừa mừng, vừa tủi?

Tôi còn nhớ những người ở tản mác dưới những phương trời xa lạ cả Âu lẫn Á, hồi trước chiến tranh vẫn gửi những lá thư về nhà nói với mẹ, với chị “cho xin một lọ mắm rươi”, và tôi thích nghĩ lan man về những nỗi lòng của họ khi hạ bút viết nên câu đó.

Ờ mà, ở Tàu, ở Nhật, ở Pháp, ở Anh, nào thiếu gì đâu những quà ngon của lạ, mà sao người khách tha hương vẫn cứ đăm đắm nhớ đến “cái món ấy” của quê nhà?

Thì ra dù quan sơn cách trở, giữa người dân lưu lạc và đất nước bao giờ cũng có những dây hữu ái nối hai thâm tình lại với nhau.

Và khi nghĩ rằng mối dây liên lạc đó không phải là vàng mà cũng chẳng phải là bạc, không là chủ nghĩa này, lý thuyết nọ mà cũng không là giải pháp ấy, phái đảng kia, nhưng chỉ là một con rươi, một chút rươi làm thành mắm, tôi thấy muôn hoa ở trong lòng hé cánh như những bàn tay búp bê vẫy gọi nhau, và tôi muốn cúi đầu xuống cảm ơn – cảm ơn bất cứ ai – đã cho người mình có con rươi, biết ăn rươi, và làm được những món rươi ăn thích thú và thơm ngon đến thế! (Trích từ Vũ Bằng toàn tập. Tập I. Triệu Xuân sưu tầm, biên soạn, giới thiệu. NXB Văn học, 2006).

Tôi được ăn chả rươi từ nhỏ, khoái nhất là chả rươi đúc với thịt bằm và nấm hương, ăn rồi hóa ghiền! Sau này, khi vô Nam, tôi cũng khoái ăn chả đúc từ các loại mắm khác. Tôi có người thân là ông Huỳnh Lân quê gốc Củ Chi, nguyên Tỉnh ủy viên, Giám đốc Công ty Cao su Tây Ninh (đã qua đời) rất mê ăn chả mắm đúc thịt. Em gái út của ông là bà Út, lấy chồng Tân Biên, Tây Ninh, bà từ trần hơn chục năm rồi. Hồi đó, lần nào tôi lên Tây Ninh, bà Út cũng làm món chả mắm đúc thịt ngon nhớ đời. Mắm là mắm cá lẹp bắt từ sông Vàm Cỏ. Bà Út trộn mắm với thịt ba chỉ bằm nhiễn cùng trứng gà so, nấm mèo (mộc nhĩ), nấm rơm và nhiều gia vị khác rồi chưng cách thủy, khi ăn cắt ra từng miếng. Chả mắm ấy ăn với trái đậu rồng, đậu bắp tươi vừa hái từ vườn, rửa sạch, ăn bằng tay… thì kể như bao nhiêu rượu cũng không vừa!

Ngày xuân, để lòng thảnh thơi, tĩnh tâm thưởng thức các món mắm, nước chấm mới thấy hết cái tế vi, tao nhã, sự thơm ngon và bổ dưỡng! Nhiều loại mắm còn là vị thuốc chữa bệnh nữa! Xin tạ ơn đất trời đã ban cho người Việt Nam ta nhiều của ngon vật lạ, trong đó mắm thuộc vào hàng vưu vật!

Tôi mong các bạn trẻ đừng bao giờ quên hoặc xa lạ với mắm, đặc sản của ông bà cha mẹ truyền lại. Mắm, ấy là văn hóa! Hãy tiếp sức để các loại mắm không ngừng phát triển, làm phong phú, làm sang cho ẩm thực Việt Nam! 

Mắm cáy

Châu Âu đã vào h

ạ

, cây lá b

ừ

ng t

ỉ

nh sau m

ộ

t gi

ấ

c dài ng

ủ

đông. B

ầ

u tr

ờ

i cao và trong xanh, tia n

ắ

ng s

ớ

m kh

ỏ

e, mát nh

ư

thi

ế

u n

ữ

tu

ổ

i d

ậ

y thì chi

ế

u v

ọ

t qua khung c

ử

a, lòng ng

ườ

i th

ấ

y nao nao.  Không hi

ể

u sao lúc này c

ả

m giác nh

ớ

nhà, nh

ớ

quê trong tôi trào dâng đ

ế

n nh

ư

v

ậ

y. C

ầ

m đi

ệ

n tho

ạ

i đ

ị

nh chia x

ẻ

c

ả

m xúc này v

ớ

i bác Tr

ầ

n M

ạ

nh H

ả

o, có khi l

ạ

i c

ả

m h

ứ

ng cho bác đ

ẻ

ra vài ba bài th

ơ

ch

ứ

ch

ẳ

ng ch

ơ

i. Nh

ư

ng tôi ch

ư

a k

ị

p lên ti

ế

ng, bác đã h

ỏ

i ngay:

           - Tr

ườ

ng h

ả

! Chú g

ọ

i r

ấ

t đúng lúc, không hi

ể

u sao m

ấ

y

ngày nay anh nh

ớ

và thèm ăn m

ắ

m cáy quá.

Ơ

hay bác này!  Hôm nay g

ở

ng

ườ

i hay sao?  Đi

ệ

n đóm ch

ư

a thăm h

ỏ

i nhau câu nào đã m

ắ

m cáy m

ắ

m cò.

            - Em cũng đang nh

ớ

nhà ch

ế

t đi đ

ượ

c, g

ọ

i cho thi sĩ th

ứ

thi

ệ

t, t

ưở

ng bác cho em vài nh

ờ

i bay b

ổ

ng, gi

ờ

i

đ

ấ

t trăng sao, ai ng

ờ

bác l

ạ

i đi th

ẳ

ng vào đ

ề

tài dùi đ

ụ

c m

ắ

m cáy th

ế

này, làm m

ấ

t h

ứ

ng. Bác mu

ố

n ăn ra ch

ợ

mua, Sài Gòn thi

ế

u gì.

             - Chú mày không hi

Gi

ờ

i đ

ấ

t

ơ

i! C

ứ

t

ưở

ng cái bác thi sĩ này c

ả

ngày m

ơ

m

ơ

, màng màng v

ớ

i ch

ữ

nghĩa, ch

ứ

ng

ờ

đâu có lúc bác l

ạ

i hoài t

ưở

n

g, thèm khát đ

ế

n m

ắ

m cáy, c

ứ

nh

ư

là qu

ố

c h

ồ

n qu

ố

c túy không b

ằ

ng. Cái th

ứ

mà dân nghèo quê tôi tr

ướ

c đây nhà nào cũng có ít nh

ấ

t vài ba chum đ

ể

ở

góc v

ườ

n, hay chái b

ế

p

.

Làng tôi đ

ượ

c c

ắ

t làm đôi b

ở

i m

ộ

t nhánh con sông Đáy. N

ố

i hai b

ờ

là cây c

ầ

u g

ỗ

, v

ồ

ng lên r

ấ

t c

ổ

kính. C

ạ

nh, nam m

ố

c

ầ

u là nhà Đòn, đ

ể

tr

ố

ng kèn, đòn khiêng ph

ụ

c v

ụ

ma chay c

ủ

a làng. Lùi sâu vào trong  mi

ế

u th

ờ

n

ằ

m l

ọ

t th

ỏ

m d

ướ

i nh

ữ

ng tán lá và r

ễ

cây si già. Chi

ế

c ao sau mi

ế

u r

ấ

t rông có nhi

ề

u cá và hoa súng, quanh b

ờ

đ

ượ

c lát đ

ề

u m

ộ

t l

ớ

p g

ạ

ch  m

ỏ

ng. C

ầ

u ao lên xu

ố

ng làm b

ằ

ng hai phi

ế

n đá to nh

ư

manh chi

ế

u đ

ượ

c đ

ỡ

b

ằ

ng nh

ữ

ng c

ọ

c tre c

ắ

m xu

ố

ng lòng ao. Nh

ữ

ng cây nhãn, cây bàng ch

ẳ

ng bi

ế

t đ

ượ

c tr

ồ

ng t

ừ

khi nào g

ố

c to b

ằ

ng m

ấ

y vòng tay ôm c

ủ

a lũ tr

ẻ

. Bên kia b

ờ

ao giàn nhót chín đ

ỏ

r

ủ

xu

ố

ng n

ướ

c, lũ tr

ẻ

chúng tôi th

ườ

ng c

ở

i tru

ồ

ng, b

ơ

i ra hái cho đ

ầ

y vào hai

ố

ng qu

ầ

n đã đ

ượ

c túm l

ạ

i, lên b

ờ

chia nhau ăn.

Chúng tôi d

ọ

n v

ề

ở

nh

ờ

ngôi nhà ngang c

ủ

a ch

ị

H

ậ

u. Ch

ị

v

ớ

i m

ẹ

sinh ho

ạ

t

ở

ngôi nhà chính, năm đó ch

ị

kho

ả

ng hai m

ươ

i, hai m

ố

t tu

ổ

i. Nói là chi

ế

n tranh, M

ỹ

ném bom đánh phá Mi

ề

n B

ắ

c, nh

ư

ng làng tôi r

ấ

t yên bình sau nh

ữ

ng r

ặ

ng tre xanh. V

ớ

i ký

ứ

c tu

ổ

i th

ơ

, tôi ch

ỉ

nh

ậ

n ra chi

ế

n tranh, b

ằ

ng nh

ữ

ng bu

ổ

i l

ễ

truy đi

ệ

u li

ệ

t s

ỹ

t

ậ

p th

ể

, v

ớ

i nh

ữ

ng t

ấ

m

ả

nh th

ờ

cha và hai ng

ườ

i anh c

ủ

a ch

ị

H

ậ

u, hy sinh ngoài

m

ặ

t tr

ậ

n. Và làng không có ti

ế

ng nói c

ủ

a đàn ông. Ngày tr

ở

v

ề

Hà N

ộ

i, tôi th

ậ

t s

ự

c

ả

m nh

ậ

n đ

ượ

c chi

ế

n tranh qua s

ự

đ

ổ

nát, ch

ế

t chóc đ

ế

n kinh hoàng

ở

ph

ố

Khâm Thiên và ngõ ch

ợ

. Nhà tôi n

ằ

m sâu trong ngõ 8 cũng bay m

ấ

t m

ộ

t ph

ầ

n mái.

...Ch

C

ầ

n câu c

ủ

a ch

ị

ch

ỉ

là cây hóp vu

ố

t th

ẳ

ng, đ

ầ

u c

ầ

n bé tý t

ẹ

o, dây câu là s

ợ

i ch

ỉ

. Đeo gi

ỏ

vào hông, ch

ị

thò tay xu

ố

ng g

ầ

m c

ầ

u ao b

ắ

t m

ộ

t con

ố

c, đ

ậ

p v

ỏ

l

ấ

y ru

ộ

t làm m

ồ

i.  Tôi l

ẽ

o đ

ẽ

o theo ch

ị

, có khi tôi đòi ch

ị

cho đeo gi

ỏ

, chi

ề

u tôi ch

ị

đ

ồ

ng ý. Đ

ượ

c m

ộ

t lúc gi

ỏ

tu

ộ

t xu

ố

ng chân, ch

ị

c

ườ

i ng

ấ

t, b

ả

o tôi.em c

ầ

m vào quai cũng đ

ượ

c. Hôm nào n

ướ

c ròng, bãi sông t

ậ

t ra, cáy bò ra nhi

ề

u, ch

ị

ch

ỉ

c

ầ

n th

ả

m

ồ

i xu

ố

ng là cáy dùng càng qu

ắ

p  m

ồ

i, có nh

ữ

ng l

ầ

n có hai, ba con tranh nhau đu

ổ

i theo m

ồ

i nh

ử

c

ủ

a ch

ị

, th

ế

là nh

ư

chi

ế

c c

ầ

n c

ẩ

u

nh

ỏ

chúng b

ị

treo l

ơ

l

ử

ng trên không.

Tôi không hi

ể

u n

ổ

i loài cáy bi

ế

t b

ị

l

ừ

a mà v

ẫ

n bám ch

ặ

t m

ồ

i? Chúng ch

ỉ

c

ầ

n nh

ả

càng ra là l

ạ

i đ

ượ

c tr

ở

v

ề

v

ớ

i thiên nhiên và cu

ộ

c s

ố

ng t

ươ

i đ

ẹ

p v

ố

n có, d

ẫ

u r

ơ

i xu

ố

ng có đau đ

ớ

n, v

ỡ

mai g

ẫ

y càng, ch

ắ

c ch

ắ

n s

ẽ

h

ạ

nh phúc

h

ơ

n hũ m

ắ

m c

ủ

a ch

ị

H

ậ

u đang ch

ờ

chúng.

Hãy t

ỉ

nh ng

ộ

đi h

ỡ

i loài cáy kia!

T

Tôi theo ch

ị

đi d

ọ

c hai b

ờ

sông, tr

ờ

i b

ắ

t đ

ầ

u s

ẩ

m t

ố

i cũng đ

ượ

c  đ

ầ

y gi

ỏ

. Nh

ữ

ng hôm n

ướ

c lên, n

ướ

c sông m

ấ

p mí b

ờ

, ch

ị

ph

ả

i vào nh

ữ

ng gò, ho

ặ

c mép ru

ộ

ng câu. Cáy s

ố

ng

ở

b

ờ

, gò này th

ườ

ng ch

ỉ

th

ậ

p thò trong l

ỗ

, ít khi ch

ị

u ra ngoài. Ch

ị

H

ậ

u b

ả

o khó câu h

ơ

n

m

ộ

t chút, nh

ư

ng chúng to và m

ẩ

y, r

ấ

t nhi

ề

u tr

ứ

ng.  Ch

ị

dùng m

ồ

i b

ằ

ng r

ọ

c khoai, t

ẩ

m thính th

ơ

m đ

ể

nh

ử

chúng. Ph

ả

i công nh

ậ

n ch

ị

H

ậ

u c

ầ

m c

ầ

n câu uy

ể

n chuy

ể

n, đi

ệ

u ngh

ệ

nh

ư

m

ấ

y ch

ị

ngh

ệ

s

ỹ

c

ầ

m roi đi

ề

u khi

ể

n thú c

ủ

a đoàn xi

ế

c

ở

nhà B

ạ

t. M

ồ

i câu th

ơ

m ph

ứ

c nh

ẹ

nhàng đ

ề

u đ

ề

u th

ụ

t lên, thut xu

ố

ng nh

ư

đi

ệ

u tango  ph

ả

vào m

ặ

t, t

ừ

lúc hoài nghi th

ụ

t ra th

ụ

t vào, đ

ế

n lúc cáy k

ề

nh ph

ả

i d

ừ

ng l

ạ

i nghe ngóng. V

ẫ

n đi

ệ

p khúc đó, mùi th

ơ

m kỳ quái nh

ư

thôi miên không c

ưỡ

ng l

ạ

i đ

ượ

c, cáy k

ề

nh bò ra kh

ỏ

i l

ỗ

, l

ậ

t đi l

ậ

t l

ạ

i mi

ế

ng ăn, h

ấ

p d

ẫ

n quá, nhìn tr

ướ

c ngó sau, yên tĩnh, ch

ắ

c ăn quá, v

ộ

i l

ấ

y càng qu

ặ

p ch

ặ

t đ

ị

nh tha vào hang. Nh

ư

ng không k

ị

p m

ấ

t r

ồ

i, cáy càng đã b

ị

nh

ấ

c b

ổ

ng lên, r

ồ

i ngoan ngoãn chui vào gi

ỏ

c

ủ

a ch

ị

H

ậ

u.

Câu quanh gò, và m

ấ

y mép ru

ộ

ng, gi

ỏ

đã l

ư

ng l

ử

ng toàn

cáy ch

ứ

ng, ch

ị

H

ậ

u b

ả

o lo

ạ

i cáy cao c

ấ

p này nhát, nh

ư

ng tham, c

ắ

n m

ồ

i r

ồ

i không bao gi

ờ

ch

ị

u nh

ả

ra đâu.

Cáy mang v

ề

, ch

ị

H

ậ

u r

ử

a s

ạ

ch s

ẽ

, đ

ổ

ra cái n

ồ

i đ

ồ

ng, ch

ị

bóc h

ế

t tr

ứ

ng đem ph

ơ

i khô, sau đó ch

ị

bóc đ

ế

n mai, con nào to kh

ỏ

e nh

ấ

t ch

ị

cho vào c

ố

i đá

giã, l

ọ

c l

ấ

y n

ướ

c n

ấ

u canh. Còn l

ạ

i ch

ị

cho c

ả

vào chum làm m

ắ

m. Nói th

ậ

t tôi đã đi kh

ắ

p n

ơ

i, ăn không bi

ế

t bao nhiêu các lo

ạ

i canh, súp, ta có, Tây, T

ầ

u đ

ủ

c

ả

, nh

ư

ng không đâu ngon b

ằ

ng canh tr

ứ

ng cáy khô v

ớ

i hoa bí do ch

ị

H

ậ

u n

ấ

u. Các c

ụ

nhà ta có câu nh

át nh

ư

cáy ngày, qu

ả

th

ậ

t ch

ẳ

ng sai chút nào, tôi th

ườ

ng xuyên cùng ch

ị

H

ậ

u bóc mai cáy nh

ư

ng ch

ẳ

ng bao gi

ờ

b

ị

c

ắ

p c

ả

, nh

ư

ng cua r

ố

c(cua đ

ồ

ng) l

ạ

i khác, chúng hung hăng, nghênh càng chi

ế

n đ

ấ

u đ

ế

n h

ơ

i th

ở

cu

ố

i cùng khi b

ị

t

ấ

n công, nên tay tôi choe chóe nh

ữ

ng v

ế

t do càng cua r

ố

c c

ắ

p.

Tháng năm, tháng sáu t

Có hôm tôi đi h

ọ

c v

ề

, th

ấ

y có chi

ế

c xe g

ắ

n máy simson m

ớ

i kính cong d

ự

ng

ở

gi

ữ

a sân, ch

ị

H

ậ

u đang l

ụ

i h

ụ

i d

ướ

i b

ế

p. Tôi h

ỏ

i nhà có khách sao ch

ị

H

ậ

u, ch

ị

đ

ỏ

m

ặ

t không nói gì. Sau này tôi m

ớ

i bi

ế

t, có

anh

ở

xóm trên, t

ừ

Đ

ứ

c m

ớ

i v

ề

, đ

ế

n tìm hi

ể

u ch

ị

. Nh

ư

ng ch

ị

t

ừ

ch

ố

i, tôi g

ặ

ng h

ỏ

i, ch

ị

m

ớ

i b

ả

o, ch

ị

đã yêu anh CuL

ớ

n nhà bên, hi

ệ

n đang

ở

ngoài m

ặ

t tr

ậ

n. Ch

ị

d

ặ

n tôi không đ

ượ

c nói v

ớ

i ai.

Ngày tôi v

H

ọ

c xong tôi đi làm, r

ồ

i mang ki

ế

p s

ố

ng tha ph

ươ

ng m

ấ

y ch

ụ

c năm, mãi đ

ế

n năm 2006

t

ừ

Châu Âu, tôi m

ớ

i có d

ị

p v

ề

thăm gia đình. Công vi

ệ

c

ở

Hà N

ộ

i đã t

ạ

m

ổ

n, tôi v

ề

thăm quê, thăm ch

ị

H

ậ

u. Đ

ườ

ng qu

ố

c l

ộ

v

ề

quê đ

ẹ

p và thu

ậ

n ti

ệ

n h

ơ

n tr

ướ

c r

ấ

t nhi

ề

u. Nh

ư

ng quê tôi đ

ổ

i thay hoàn toàn, ký

ứ

c tu

ổ

i th

ơ

có con đ

ườ

ng v

ớ

i nh

ữ

ng  khóm tre xanh r

ủ

bóng xu

ố

ng dòng sông hi

ề

n hòa, tôi và ch

ị

H

ậ

u th

ườ

ng ng

ồ

i ngh

ỉ

lúc tr

ư

a hè không còn n

ữ

a. Dòng sông n

ướ

c đen sì th

ố

i ho

ắ

c, tù đ

ọ

ng, l

ừ

đ

ừ

nh

ư

ng

ừ

ng ch

ả

y. Cây c

ầ

u g

ỗ

đã phá b

ỏ

thay vào đó chi

ế

c c

ầ

u s

ắ

t bêton vô h

ồ

n. Mi

ế

u và cây si làng không còn đ

ể

l

ạ

i d

ấ

u

tích, chi

ế

c ao phía sau cũng b

ị

l

ấ

p, thay vào đó là

ủ

y ban xã, lá c

ờ

đ

ả

ng bay ph

ầ

n ph

ậ

t gi

ữ

a sân. Ngôi nhà ngói âm d

ươ

ng c

ủ

a ch

ị

H

ậ

u cũng bi

ế

n m

ấ

t, s

ừ

ng s

ữ

ng trên m

ả

nh đ

ấ

t đó ngôi nhà ba t

ầ

ng, trên nóc có hình con s

ư

t

ử

nhe răng trông r

ấ

t hãi hùng. Cánh c

ử

a s

ắ

t s

ơ

n m

ầ

u vàng chóe, có

ổ

khóa t

ừ

bên trong. Tôi c

ấ

t ti

ế

ng g

ọ

i ch

ị

H

ậ

u, nh

ư

ng im l

ặ

ng, nhà hình nh

ư

không có ng

ườ

i. Có m

ấ

y cháu đi h

ọ

c v

ề

, nghe th

ấ

y ti

ế

ng tôi, d

ừ

ng l

ạ

i b

ả

o, nhà bà H

ậ

u bây gi

ờ

ở

cu

ố

i làng, g

ầ

n bãi tha ma, bác c

ứ

ra đ

ấ

y mà tìm. Bi

ệ

t th

ự

này là n

ơ

i ngh

ỉ

ng

ơ

i cu

ố

i tu

ầ

n c

ủ

a bác Tr

ầ

n cán b

ộ

cao c

ấ

p trên t

ỉ

nh.

Tôi đ

ượ

c bà hàng xóm ch

ị

H

ậ

u ch

ỉ

nhà và réo g

ọ

i t

ừ

ngoài ngõ:

- Bà H

ậ

u

ơ

i! Có khách xa đ

ế

n thăm này.

M

  -    Ông mu

ố

n tìm ai

ạ

?

           -   Tr

ờ

i! ch

ị

không nh

ậ

n ra em th

ậ

t sao ch

ị

H

ậ

u? Em là th

ằ

ng Tr

ườ

ng ngày x

ư

a

ở

nhà ch

ị

, su

ố

t ngày theo ch

ị

đi câu cáy này.

Ch

ị

ng

ẩ

n ng

ườ

i m

ộ

t lúc, đ

ư

a tay qu

ệ

t dòng n

ướ

c m

ắ

t đang ch

ả

y xu

ố

ng:

           -   M

ấ

y ch

ụ

c năm

r

ồ

i, tóc em cũng đã b

ạ

c, làm sao ch

ị

nh

ậ

n ra đ

ượ

c.

Ch

ị

n

ắ

m tay tôi d

ẫ

n vào nhà. Tôi không ph

ả

i là ng

ườ

i mau n

ướ

c m

ắ

t, nh

ư

ng nhìn ch

ị

và gia c

ả

nh th

ấ

y m

ắ

t cay cay. Nhà có l

ẽ

đáng giá nh

ấ

t chi

ế

c t

ủ

chè hai ngăn cũ, đã g

ẫ

y m

ộ

t chân. Chân g

ẫ

y đ

ượ

c thay b

ằ

ng m

ộ

t ch

ồ

ng g

ạ

ch còn dính v

ữ

a ch

ư

a k

ị

p v

ạ

c đi. Trên nóc t

ủ

có bát h

ươ

ng,

ả

nh th

ờ

m

ẹ

ch

ị

, và

ả

nh ba ng

ườ

i đàn ông tr

ẻ

c

ườ

i r

ấ

t vô t

ư

. Đ

ằ

ng sau b

ố

n t

ấ

m hình là ba t

ờ

gi

ấ

y T

ổ

Qu

ố

c Ghi Công, và m

ộ

t gi

ấ

y ch

ứ

ng nh

ậ

n, hay quy

ế

t đ

ị

nh công nh

ậ

n bà m

ẹ

VN anh hùng gì đó

c

ủ

a m

ẹ

ch

ị

.

Tôi và ch

        -  Em ng

ồ

i đây v

ớ

i ch

ị

, anh đi ki

ế

m cái gì lai rai, cũng tr

ư

a r

ồ

i.

Ch

Tôi c

ắ

t ngang nh

ữ

ng l

ờ

i bu

ồ

n c

ủ

a cu

ộ

c đ

ờ

i ch

ị

:

         -  D

ạ

o này ch

ị

còn đi câu cáy n

ữ

a không?

         -  Ch

ị

đã già, m

ắ

t kém, mà h

ế

t cáy r

ồ

i. Có con nào s

ố

ng đ

ượ

c v

ớ

i th

ứ

n

ướ

c

sông đen nh

ư

nh

ự

a đ

ườ

ng

ấ

y. Gò đ

ồ

ng h

ọ

phun thu

ố

c sâu b

ọ

l

ạ

đ

ế

n đ

ỉ

a cũng ph

ả

i ch

ế

t thì làm gì còn cáy.

Ti

ế

ng gió hu hú t

ừ

bãi tha ma th

ổ

i đ

ậ

p vào c

ử

a, làm t

ủ

th

ờ

nhà ch

ị

rung rinh nh

ư

tr

ự

c đ

ổ

. Ch

ị

đ

ứ

ng d

ậ

y  nhìn v

ề

ngôi nhà cũ, n

ơ

i có con s

ư

t

ử

nhe răng, c

ăng móng

ở

trên cao vòi v

ọ

i v

ớ

i đôi m

ắ

t bu

ồ

n r

ườ

i r

ượ

i.

Ở

đây không có đ

ạ

n bom, nh

ư

ng tôi đã nh

ậ

n ra d

ườ

ng nh

ư

có m

ộ

t cu

ộ

c chi

ế

n tranh th

ậ

t s

ự

đang di

ễ

n ra trong lòng ng

ườ

i.

Vi

ế

t đ

ế

n đây ch

ợ

t có ông b

ạ

n hàng xóm sang h

ỏ

i:

        -  Ông nghĩ gì mà th

Tôi tr

ả

l

ờ

i:

        -  Tôi đang nghĩ,

ướ

c gì mình có m

ộ

t hũ m

ắ

m cáy th

ứ

thi

ệ

t g

ử

i t

ặ

ng thi sĩ Tr

ầ

n M

ạ

nh H

ả

o dùng d

ầ

n, nh

ư

ng  khó quá.

Ông hàng xóm tròn m

ắ

t nhìn, nh

ư

tôi v

ừ

a t

ừ

trên tr

ờ

i r

ơ

i xu

ố

ng:

        -  Ông có gi

ở

ng

ườ

i không đ

ấ

y! Bây gi

ờ

n

g

ườ

i ta m

ơ

ướ

c đ

ế

n nh

ữ

ng cái cao sang, nh

ư

đ

ườ

ng s

ắ

t cao t

ố

c, nhà máy đi

ệ

n h

ạ

t nhân.. ai l

ạ

i m

ơ

nh

ư

các ông. Đúng là ch

ậ

p cheng..

Có l

ẽ

ông hàng xóm nhà tôi nói đúng, tôi đã gi

ở

ng

ườ

i, và cái đ

ầ

u tôi b

ắ

t đ

ầ

u ch

ậ

p cheng

. 

Chuyện tình ông cu quýnh

Ông cu Quýnh

ở

trong xóm Long Hòa v

ớ

i mình, g

ầ

n c

ầ

u Phô

ố

c. Ông l

ớ

n h

ơ

n mình b

ả

y ch

ụ

c tu

ổ

i, khi mình m

ớ

i 7 tu

ổ

i ông đã 77 tu

ổ

i.

Th

ờ

i đó 77 tu

ổ

i là th

ọ

l

ắ

m r

ồ

i, ít ai s

ố

ng quá tu

ổ

i 65, th

ế

nên Bác H

ồ

m

ớ

i vi

ế

t trong di chúc “nhân sinh th

ấ

t th

ậ

p c

ổ

lai hy”. 50 tu

ổ

i làm l

ễ

lên lão, 70 tu

ổ

i làm l

ễ

th

ượ

ng th

ọ

, nhà nào có b

ố

m

ẹ

s

ố

ng qua tu

ổ

i b

ả

y m

ươ

i đ

ượ

c coi là nhà đ

ạ

i phúc

.

Ch

ẳ

ng nh

ư

bây gi

ờ

, bác Tr

ầ

n Ti

ế

n 67 tu

ổ

i th

ấ

y gái đ

ẹ

p m

ắ

t v

ẫ

n sáng lên hình viên đ

ạ

n. Cũng 67 tu

ổ

i bác Nguy

ễ

n Tr

ọ

ng T

ạ

o đòi l

ấ

y v

ợ

th

ứ

t

ư

.  Còn nh

ư

Đoàn T

ử

Huy

ế

n quá tu

ổ

i 60 gái trên  U 23 không ch

ị

u duy

ệ

t. Th

ấ

t kinh!

V

Thôi không dài dòng n

ữ

a, quay l

ạ

i chuy

ệ

n ông cu Quýnh.

Ông Quýnh là giáo viên ti

ế

ng Pháp b

ậ

c ti

ể

u h

ọ

c,  năm 1953 gi

ả

i phóng Th

ị

tr

ấ

n Ba Đ

ồ

n cũng là năm v

ợ

ông

ố

m đau r

ồ

i m

ấ

t, ông v

ề

ở

v

ớ

i anh con trai c

ả

. Nói chung b

ả

y tám đ

ứ

a con ông Quýnh đ

ề

u đã cao tu

ổ

i, đ

ề

u khá gi

ả

, con cái h

ọ

đã l

ậ

p gia đình, ông Quýnh c

ó h

ơ

n ch

ụ

c đ

ứ

a ch

ắ

t. Trong Th

ị

tr

ấ

n không ai đ

ượ

c nh

ư

ông.

Nhìn ông già râu tóc tr

ắ

ng nh

ư

c

ướ

c, chi

ề

u chi

ề

u m

ặ

c b

ộ

đ

ồ

ba ba l

ụ

a tr

ắ

ng nh

ư

mây, thong dong ch

ố

ng g

ậ

y đi trên đ

ườ

ng cái quan, v

ừ

a đi v

ừ

a l

ẩ

m nh

ẩ

m đ

ọ

c th

ơ

b

ằ

ng ti

ế

ng Pháp, vài ba đ

ứ

a ch

ắ

t lon ton

ch

ạ

y theo sau, mình có c

ả

m giác nh

ư

tiên ông giáng tr

ầ

n ch

ứ

không ph

ả

i ông cu Quýnh.

Nói v

Đ

ầ

u tiên ông ôm m

ớ

dây “oan oan tình” đi b

ủ

a vây đàn bà góa kh

ắ

p xóm mà ông goi là l

ự

c l

ượ

ng ti

ề

n mãn kinh.

Ông Quýnh r

ấ

t đ

ẹ

p lão, l

ạ

i sang tr

ọ

ng, ti

ề

n b

ạ

c cũng không thi

ế

u, th

ế

mà các bà đ

ề

u tránh ông nh

ư

trá

nh h

ủ

i, th

ế

m

ớ

i l

ạ

.

Bà Năm m

ấ

t ch

ồ

ng đã h

ơ

n ch

ụ

c năm, th

ỉ

nh tho

ả

ng thèm ch

ồ

ng bà l

ạ

i rú lên nh

ư

mèo đ

ộ

ng d

ụ

c, c

ả

xóm ai cũng bi

ế

t. Ông Quýnh lân la tán t

ỉ

nh b

ị

bà đu

ổ

i nh

ư

đu

ổ

i tà, nói thôi thôi ông đ

ừ

ng đ

ể

tui ph

ả

i góa ch

ồ

ng l

ầ

n th

ứ

hai. Hi hi ch

ỉ

vì bà s

ợ

c

ướ

i xong ông lăn đùng ra ch

ế

t.

Bà Phin quanh năm t

K

ể

s

ơ

qua v

ậ

y, còn nhi

ề

u bà l

ắ

m, hi hi.

Ông Quýnh không n

ả

n, ông làm th

ơ

tình t

ặ

ng các bà góa trong xóm. Th

ự

c ra ông Quýnh không bi

ế

t làm th

ơ

, ông cóp th

ơ

tình  c

ủ

a ai đó, cũng ch

ỉ

cóp m

ộ

t bài, đ

ề

th

ươ

ng t

ặ

ng, yêu t

ặ

ng, thân t

ặ

ng … không sót m

ộ

t ai trong l

ự

c

l

ượ

ng ti

ề

n mãn kinh c

ủ

a ông.

Cái tên nghe r

ấ

t tôn giáo c

ủ

a em

H

ơ

Cái tên em bí

ẩ

n không gi

ấ

u đ

ượ

c

Ti

ng Tây Ban Nha có nghĩa là “xinh”.

Còn ti

ế

ng Đ

ứ

c có nghĩa là “d

ị

u hi

ề

n”

Sau này mình tra google m

Ông Quýnh  mang th

ơ

t

ớ

i

t

ặ

ng, các bà l

ườ

m cái nguýt cái, nói c

ả

m

ơ

n r

ồ

i s

ậ

p c

ử

a. Ông nhét bài th

ơ

vào khe c

ử

a, các bà l

ấ

y ch

ổ

i quét tùa ra. Ông c

ầ

m bài th

ơ

đ

ọ

c ngân nga. Các bà ph

ả

i xuýt chó ra đu

ổ

i ông m

ớ

i ch

ị

u b

ỏ

đi.

Bà Lé v

ố

n ngoa ngo

ắ

t ng

ỗ

ngáo nh

ấ

t xóm, m

ụ

c h

ạ

vô nhân bà ch

ẳ

ng coi ai ra gì. Đàn ông kh

ắ

p xóm ai cũng s

ợ

bà, điên lên bà có th

ể

xông t

ớ

i v

ặ

n cu bóp dái h

ọ

không h

ề

nao núng.

Không nh

ớ

tên th

ậ

t bà Lé là gì, ch

ỉ

bi

ế

t bà m

ắ

t lé t

ừ

khi m

ớ

i l

ọ

t lòng, c

ả

làng đ

ề

u g

ọ

i bà là Lé.

T

Khác v

ớ

i các bà khác th

ấ

y ông Quýnh l

ấ

p ló

ở

ngõ là l

ậ

p t

ứ

c s

ậ

p c

ử

a, bà Lé  ung dung ng

ồ

i ng

ạ

ch c

ử

a nhai tr

ầ

u b

ỏ

m b

ẻ

m, h

ấ

t hàm h

ỏ

i chi r

ứ

a ông

Quýnh. Ông Quýnh vui v

ẻ

b

ướ

c vào, nói th

ơ

.  Anh v

ừ

a có bài th

ơ

m

ớ

i t

ặ

ng em. Bà Lé c

ườ

i cái h

ậ

c, nói

ẻ

qu

ẹ

t. Ông Quýnh th

ơ

t

ặ

ng riêng em mà. Bà Lé nói

ẻ

qu

ẹ

t. Ông Quýnh nói th

ơ

anh v

ừ

a m

ớ

i vi

ế

t mà. Bà Lé nói

ẻ

qu

ẹ

t.

Ông Quýnh đ

ư

a bài th

ơ

cho bà Lé, nói em c

ó th

ể

xua đu

ổ

i anh nh

ư

ng bài th

ơ

này thì đ

ừ

ng, nó vô t

ộ

i.

Bà Lé vò bài th

ơ

ném ra sân, nói

ẻ

qu

ẹ

t! Ông té đi cho tui nh

ờ

!

Ông Quỳnh nh

ặ

t bài th

ơ

, vu

ố

t th

ậ

t th

ẳ

ng r

ồ

i  ngân nga đ

ọ

c bài th

ơ

, v

ừ

a đ

ọ

c v

ừ

a ngâm: 

Bà Lé l

ườ

m ông Quýnh, nh

ọ

n m

ồ

m đánh b

ị

p m

ộ

t ti

ế

ng rõ to, nói ba hoa!

Ông Quýnh m

ặ

c k

ệ

v

ẫ

n đ

ọ

c say s

ư

a: 

T

i

ế

Bà Lé c

ườ

i cái h

ậ

c, nói ba hoa! Ti

ế

ng Tây

Ban Nha, ti

ế

ng Đ

ứ

c mà ngu r

ứ

a a?

R

ồ

i bà vùng d

ậ

y đá đít ông Quýnh, nói thôi đ

ủ

r

ồ

i đó, té đi cho tui nh

ờ

.

Ông Quýnh nói nh

ư

   đ

ọ

c th

ơ

, ngân nga:

Đ

ừ

ng đu

ổ

i anh t

ộ

i nghi

ệ

p/ cho anh

ở

l

ạ

i/  anh s

ẽ

làm cho em h

ạ

nh phúc

….

Bà Lé nh

ổ

to

ẹ

t  bãi n

ướ

c tr

ầ

u, nói té đi! Ông thì làm đ

ượ

c cái chi!

Ông Quýnh v

ẫ

n ngân nga:

làm t

ấ

t c

ả

nh

ữ

ng gì em mu

ố

n/ đó là th

ế

m

ạ

nh c

ủ

a anh.

Bà Lé c

ườ

i phì, nói th

ằ

ng cha ni ba hoa g

ớ

m bay! Đo

ạ

n bà thò tay bóp h

ạ

b

ộ

ông Quýnh, nói coi ra răng mà ba hoa

khi

ế

p r

ứ

a.

V

ừ

a đ

ụ

ng vào bà v

ộ

i th

ụ

t tay nh

ư

ph

ả

i b

ỏ

ng, bà v

ừ

a ch

ạ

m ph

ả

i cái c

ứ

ng nh

ư

c

ụ

c s

ắ

t.

Bà Lé tái m

Sáng mai các bà quanh xóm túm t

ụ

m quanh bà Lé, h

ỏ

i răng răng? Bà Lé m

ắ

t tr

ợ

n m

ồ

m há, nói oa c

hà. Các bà l

ạ

i h

ỏ

i răng răng? Bà Lé l

ạ

i m

ắ

t tr

ợ

n mi

ệ

ng há, nói oa chà…

Còn n

ữ

a, he he

!

Truyện ký Cá kèo

Tác giả:

Bài đã được xuất bản.:

 29/04/2013 02:00 GMT+7

·

Recomend

·

+0

Red

·

In

Email

·

Thảo luận

TRONG MỤC NÀY

(Đọc thêm)

·

Đã 8 mùa Vu Lan con cài hoa trắng

·Tuyển sinh ngành y cần thi... y đức

·

‘Vòng đối đầu’ khắc nghiệt của người rừng

Vespa trên đường quê Việt

·

·

·

Xe ngựa và cái bến xe ngựa ở Gò Công còn giữ cho tôi một kỹ niệm khác, đó là chuyện đi nhổ trộm đuôi ngựa về vòng cá kèo. Ngày nay ở quê tôi không còn ai đi vòng cá kèo nữa, cá kèo bán ở chợ là cá chạy lờ hoặc chạy đáy.

Tặng chị Hai chị Tư, chị Sáu, bé Tám những em gái tôi hiện sống ở Australia và Canada

Thị xã Gò Công vào thập niên 70 vẫn còn bến xe ngựa chở khách chạy các tuyến Cầu Nổi, Tăng Hòa... Xe ngựa Gò Công khác xe thổ mộ miệt Hốc Môn-Bà Điểm, xe không mui, bánh xe bằng gỗ được niềng một vành cao su. Khách ngồi dưới thùng hoặc trên hai miếng ván ve ra khỏi thùng xe, gặp lúc xe chật, khách cũng có thể ngồi quay mặt về phía sau xe, cọ lưng với người ngồi trước. Ngồi xe ngựa trên đường đất cát bạc, đất đỏ xóc dằn, đi xuyên qua cái màu xanh óng mượt, màu nắng chói chang của làng quê miền Nam là chuyện đáng nhớ hoài.

Xe ngựa chạy những chặng ngắn, khách du lịch hay hàng hóa ngày đó chẳng có là bao, vậy mà xe ngày nào cũng chạy, bởi xe ngựa ngày đó có sứ mệnh nối liền mối quan hệ giòng họ, bà con giữa kẻ chợ người quê.

Ngồi xe ngựa ở cái thời cả một vùng đồng ruộng mênh mông, lâu lâu mới có chút khói xe, nên mỗi lần có xe hơi chạy qua con nít tụi tôi cứ phồng mũi hít hà, đứa nào cũng cho là khói xe thơm hết biết.

Xe ngựa và cái bến xe ngựa ở Gò Công còn giữ cho tôi một kỹ niệm khác, đó là chuyện đi nhổ trộm đuôi ngựa về vòng cá kèo. Ngày nay ở quê tôi không còn ai đi vòng cá kèo nữa, cá kèo bán ở chợ là cá chạy lờ hoặc chạy đáy.

Lông đuôi con Phèn

Tôi có một người anh bạn dì chạy xe ngựa. Xe anh chạy tuyến Xóm Giảng-Chợ Gò. Anh có con ngựa cỏ màu phèn, nên gọi là con Phèn, một con ngựa ốm nhom. Tôi rất sợ nhìn vào cái bụng chinh bỉnh, lộ ra cả bộ xương sườn con ngựa già này. Con Phèn kinh niên không đủ ăn, bởi xóm Giảng quê ngoại tôi đồng khô, cỏ mặn, ngựa cũng như trâu thường chỉ mùa mưa mới có cỏ ngọt, mùa nắng phải nhai rơm rạ mòn hàm.

Ngày đó, hễ vô con nước cá kèo là tôi đều lân la ra bến đón xe. Mỗi bận gặp tôi là anh họ lột cái nón nỉ trên đầu xuống, trừng mắt nói. " Mày ra đây hoài tao mét Bảy (má tôi), bả đánh mày chết!" Nhưng rồi anh cũng giao xe cho tôi coi. Anh biết tôi ham ngựa, ham xe, chớ đâu biết tôi lỡ nghe bạn bè xúi dại đi nhổ đuôi ngựa vòng cá kèo. Thằng Mạnh bạn tôi dặn. " Mày nhổ đại một nắm, vòng không hết thì bán, có tiền lắm đó con." Tôi sợ nên nói. "Nhổ một nắm nó đau, nó đá thấy mẹ."

Cầm theo cái roi ngựa, anh họ tôi vô tiệm nước của người Tàu làm một cái cà phê xây chừng, anh ghiền cái kiểu uống cà phê đổ ra dĩa, lúc cúi mặt sát bàn, lúc đưa lên ngang miệng húp một cái rót. Tôi ở lại với con ngựa cái đang đứng thở phì phò trong gọng xe, miệng sùi bọt, mồ hôi đổ trắng mông đít. Bạn biết không, cái mùi mồ hôi ngựa ngây ngây cũng đáng ghiền lắm.

Mỗi lần nhổ đuôi ngựa là tôi lưỡng lự, không biết nên nhổ mỗi lần một cọng cho dễ hay là nhổ đại một dúm cho mau. Tôi rề rà sau đít con ngựa già tội nghiệp, tôi biết nếu đau giỏi lắm nó đá thì đâu đã trúng được tôi, trúng cái thùng xe là chắc, ở trong vòng yên cương con phèn vô phương tự vệ.

Tôi thấy thương con ngựa cái, có bận tôi mở miệng trách anh họ là sao để con ngựa ốm nhách vậy, tôi nói anh là quân ham ăn nhậu không hà! Nhưng tới lượt tôi cũng ham mớ lông đuôi của con ngựa già thảm thương này để về vòng cá kèo. Trước khi nhè vào cái đuôi ngựa xơ xác mà nhổ lông, tôi vẫn biết là khi người ta mê đắm cái gì quá đổi người ta có khi đâm ra có tánh ác.

Vòng cá kèo

Không biết sao hồi đó tôi mê vòng cá kèo quá vậy.

Cột một đầu lông ngựa vào cần câu tre, đầu còn lại thắt vòng thòng lọng. Cá kèo quê tôi, ở miệt ruộng rẫy (ruộng nước lợ) mỗi tháng đúng con nước là noi đầu đầy mặt ruộng, tiếng địa phương là nổi lềnh. Cá kèo không cắn mồi câu, vòng cá kèo là cách duy nhất gạt được cặp mắt tinh nhanh và trị cái thói hễ nghe động mặt nước là lặn mất tăm của loài cá này. Lông đuôi ngựa vừa mỏng vừa mềm vừa chắc, thả vòng nhẹ vào đầu chúng rồi giật. Kể dễ vậy chớ cũng khó vòng lắm, bởi nắng gió trên ruộng nước mặn chói chang phải biết canh gió, canh hướng nắng thả vòng mới trúng. Người quê tôi, ai mà canh chính xác được thời tiết, nắng gió sao cho không xê xích để mần ruộng, để vòng cá kèo đều xứng gọi là tay tổ.

Mợ Ba tôi, một bà vợ góa, nuôi mẹ chồng và đám con bằng nghề vòng cá kèo. Hôm nào nhà không có tiền đi chợ, dù không đúng con nước cá chạy, mợ xắn quần tới bắp đùi, lội ruộng, lội bưng một chút là có cá kèo về ăn. Mợ tôi có tay sát cá lắm, chân ngâm trong sình ngập tới đầu gối, cái rọ tre đựng cá cột bằng dây bập dừa quanh bụng, mợ đứng bất động, vậy là đám cá kèo tưởng mợ là cái cây khô nên vô tư nổi đầu chung quanh, mợ cứ vậy mà vòng. Không tệ như chúng tôi, một cọng lông ngựa mợ vòng hoài không đứt. một cọng lông ngựa mợ nuôi được cả nhà. Chỉ cần vòng đủ mớ cá, trên đường về mợ ghé qua mấy cây me mọc hoang đường làng, tước một mớ lá me non để về nấu canh chua. Ngày đó chẳng mấy khi nhà mợ tôi có nước mắm hay bột ngọt, nhưng canh chua lá me nấu với cá kèo ở nhà mợ thơm ngon kể sao cho siết.

Có lần tôi hỏi "Cách gì có bột ngọt với tóp mỡ nấu canh, kho cá cho ngon hơn hả mợ." Mợ tôi nói. "Ăn để sống chớ hổng phải sống để ăn đâu con." Mợ nói đúng cái câu má tôi thường nói mỗi khi chúng tôi sụ mặt khi thấy mâm cơm ít đồ ăn. Một câu nói gần như là một châm ngôn sống mà những người đàn bà quê tôi, những người gánh vác việc lo hai bữa ăn cho cả nhà, những bữa ăn lắm lúc cơ khổ đến lúc họ đành phải lớn tiếng "Ăn để sống chứ không phải sống để ăn!" để áp chế đám con nheo nhóc lúc nào cũng thèm ăn no, ăn đủ.

Cá kèo, từ nồi canh chua đến lẩu

Người Sài Gòn gọi lẩu cá kèo nhưng thật ra gọi canh chua cá kèo thì đúng hơn. Dân sang bây giờ nhậu canh chua cá kèo như người nhà quê. Chuyện này làm tôi nhớ mấy ông bợm nhậu quê tôi, buổi chiều xin vợ một tô canh chua, ra hè hái vài trái ớt hiểm bỏ vô chén nước mắm, ngồi trước cửa nhà, hoặc phủi chân thót lên bộ ngựa. Mỗi lần làm một chun rượu, lấy muỗng múc miếng nước canh, húp một cái, cắn một miếng ớt hiểm. Làm chừng một hai chun mới thò đũa gắp một khúc cá kèo chấm nước mắm, ăn một miếng đưa cay.

Chiều chiều họ ngồi nhậu ngóng ra đường ruộng, gặp bạn đi qua hú vô muốn bạn vô làm lai rai đôi khi cũng phải "quảng cáo" mồi. Kiểu như: " Ê, vô đây làm một ly, vợ tui nấu canh chua cá kèo hết sẩy! Thường những lúc gọi mời như vậy, người vợ ở nhà sau lầm bầm phản ứng trước tiên. "Quân ham ăn ham nhậu không hà!"

Cách nhậu này gọi là nhậu ngóng bạn, chớ đâu phải nhậu vì mồi ngon. Nhậu cho có chuyện để nói, chiều quê vắng vẻ đìu hiu mà, đờn ông ai đâu nói chuyện với vợ hoài cho vợ được nước lên mặt, phải nhậu có bạn để nói chuyện viển vông thế giới chớ!

Đừng quá đáng khi cho rằng nhậu lai rai là không văn hóa. Một tô canh chua cá kèo, một xị rượu, vài câu hò, bản vọng cổ. Nhậu kiểu này là để cho cảm xúc lúc tủi phận, lúc hào sảng có chỗ tuôn ra với với bạn bè, với đất - trời thôn dã.

Truyện Ngắn: Về Quê Ăn Tết

Trời còn tối mịt, đâu mới khoảng 5 giờ sáng, tôi đã nghe tiếng mẹ gọi:- Mấy đứa dậy sửa soạn đi nè con!Tôi bật dậy chun ra khỏi giường ngay lập tức. Cả đêm có ngủ nghê gì được đâu. Chỉ mong cho trời mau sáng để được về nội, lúc giáp tết Ất Mùi năm 67, lúc tôi 11 tuổi. Hồi còn nhỏ mỗi khi được về quê ăn tết là mấy đứa con nít như tôi mừng lắm. Qua Giáng Sinh, tết tây là trong bụng đã thấy nôn nao, hồi hộp chờ đợi rồi.

Rồi tới chừng được lên xe chạy nhìn ra đường thấy người ta lam lũ, vẫn còn tới lui làm ăn mà thấy mình thiệt có phước. Trời trong xanh. Gió lành lạnh. Nhà cửa hai bên đường đã thấy thấp thoáng ánh mai vàng, nhạc xuân nghe văng vẳng. Từ Sài Gòn qua hai cái bắc Mỹ Thuận và Cao Lãnh, đến xế trưa là về tới Tịnh Thới, quê nội tôi. Còn đâu cũng khoảng nửa cây số là bà con hàng xóm hay được, rần rần chạy theo xe ba tôi. Mấy ông anh họ lấy tay đập đập vô xe mừng rở:

- Cậu ba về! Cậu ba về!

Ba tôi phải cho xe chạy chậm lại. Bà con chui đầu vô xe hỏi thăm:

- Khỏe không cậu?

- Mạnh giỏi mợ ba?

- Thằng Hùng năm nay coi bộ nhổ giò!

- …

Ba tôi cũng chào hỏi, cười cười nói nói. Mẹ tôi thì lo nhìn đường, lâu lâu lại la lên:

- Coi chừng cán mấy đứa nhỏ!

Mấy anh em tôi mừng lắm, nhưng mắc cỡ ngồi nín khe, chỉ biết cười mím chi cọp.

Khi tới nhà, tôi thấy ông bà nội và mấy cô chú đã ra tận ngoài cổng đón. Tụi tôi xuống xe khoanh tay thưa từ trên xuống dưới. Màn thưa gởi hỏi thăm qua lại mất cũng cả tiếng đồng hồ. Sau đó tất cả cùng phụ tiếp đem đồ xuống xe. Năm nay gia đình ráng tổ chức ăn tết lớn cho ông bà nội vui. Mấy cô chú và ba tôi hùn tiền lại mua cho nội một cái máy phát điện, một cái truyền hình, một cây ăng-ten rất dài, để có thể bắt được đài Sài Gòn hay Cần Thơ, pháo Hồng Kông, rượu tây, bánh mứt, …

Sáng sớm 29 tết, ông nội tôi qua chợ để đặt một con heo quay. Xong về cùng với ba tôi và mấy ông anh họ tiếp gắn cái máy phát điện, chạy dây, và dựng cây ăng-ten lên trên một cây xào, dây chì chằng bốn phía. Mấy đứa con nít tụi tôi chạy tới chạy lui bị ông nội la:

- Mấy đứa con đi chỗ khác chơi. Dây chì đứt ra bắn đui mắt bây giờ!

Cô 12 tôi thấy vậy liền rủ:

- Mấy đứa đi hái đọt về đổ bánh xèo với cô 12!

Cô 12 là con gái “út nữa” của ông nội, em cô út, chỉ lớn hơn tôi vài tuổi nên rất thích chơi với con nít. Mấy cô cháu xách rổ ra vườn hái đọt cóc, đọt xoài, bằng lăng, cơm nguội, … Nhiều thứ đọt lắm nên cô cháu cứ cắm đầu cắm cổ hái. Một hồi qua tới vườn cây lớn lúc nào không hay. Đất của ai tôi cũng không biết. Những cây dầu, cây thao lao tàng lá xum xuê nhưng cũng để lọt mấy tia nắng sáng xuyên qua chiếu xuống làm long lanh những giọt sương còn đọng trên những cọng cỏ, những lùm cây thấp. Gặp nắng sương bốc lên thành những làn khói mỏng, quyện chung với khói nhang từ những am miếu gần đó đi theo những tia nắng lung linh bay thẳng lên trời.

- Thằng Hùng đâu mất tiêu rồi? Ngó cái gì trên đó vậy? Hổng lo đi, đứng đó một hồi rắn lục ra cắn cho trào đờm bây giờ!

Tôi nghe nói hết hồn. Cảnh vật chung quanh đẹp quá. Trông thần tiên u tịch như trong mấy câu chuyện liêu trai, nhưng tôi không dám nhìn nữa, lật đật chạy theo cô 12.

Trưa về tới nhà cô út đã dọn sẵn cho mấy cô cháu một mâm cơm với canh bầu nấu với cá trê và bông bí vàng mới hái ngoài vườn, cá lòng tong kho tiêu chấm với rau dền luộc. Bữa cơm ngon quá. Tôi ăn một hồi cô 12 phải tốp lại:

- Ăn cho no cành rồi lăn ra ngủ đi. Còn tiếp cô 12 lặt rau, rửa rau, rồi để bụng đặng chiều ăn bánh xèo nữa.

Sáng 30 tết, ông nội và ba tôi qua chợ lấy con heo quay. Bà con lúc này cũng đã tề tựu đông đủ, thêm gia đình chú 5, chú 8, cô 9, cô 10 từ xa về. Cả ngày hôm đó tất cả chia phiên nhau dọn dẹp nhà cửa, sửa soạn cho bữa tiệc cuối năm mừng đón giao thừa. Ông nội tôi lựa một cành mai 10 cánh đẹp nhất từ gốc mai già trước sân cắt đem vô chưng trong phòng khách. Mấy khóm bông cúc, bông vạn thọ trong bồn bông ngay trước mặt tiền nhà tự tay ông nội tôi vun sới cũng đã nở rộ, mà cái nào cái nấy to hơn cái chén ăn cơm. Cô 12 và mấy đứa tụi tôi được cử nhiệm vụ đi bắt hai con gà mái dầu về nấu cà ri. Tưởng dễ vậy mà khó, mấy cô cháu mất cũng gần nửa ngày trời. Xong việc tụi tôi tha thẩn trong vườn bắt ốc bưu về luộc chấm nước mắm, hay leo cây hái vú sữa. Ăn chán chê rồi leo lên võng bắc ngoài vườn làm một giấc cho đến xế chiều, khi nghe có tiếng ồn ào trong sân mới thức dậy. Bà con hàng xóm đang kéo tới coi truyền hình. Chương trình truyền hình trắng đen thời đó ngắn lắm, chừng vài ba tiếng đồng hồ nhưng ai cũng say sưa thích thú. Trong lúc chờ đợi luôn luôn có tiếng cô ca sĩ hát bài “người hẹn cùng ta đến bên bờ suối”, ý chừng muốn nói thời gian chờ đợi chắc là hồi hộp lắm.

Đến sẩm tối khi mọi người về hết thì bữa tiệc tất niên trong nhà bắt đầu, có bánh hỏi thịt quay với rau thơm nước mắm, gà nấu cà ri ăn với bánh mì. Con nít được uống xá xị. Người lớn thì uống rượu tây hay la ve con cọp. Ai nấy nói chuyện râm rang. Được nửa chừng thì hết nước đá. Ông nội tôi ra lệnh:

- Bà nội nó đưa tiền cho thằng Hùng, con Loan đi mua thêm nước đá coi!

Loan là con của chú 5, bằng tuổi tôi. Hai đứa nghe ông nội biểu lật đật lấy tiền xách giỏ đi mà quên không đem theo đèn đuốc gì hết. Ra tới lộ đi một hồi mới thấy trời tối đen như mực. Tôi thấy hơi run nhưng con Loan cả quyết:

- Anh hai đi với Loan. Quán ông 6 có ánh đèn đằng kia kìa. Đường thẳng thì mình cứ nhắm thẳng ánh đèn mà đi chớ có gì đâu!

Ngẫm nghĩ thấy con nhỏ vậy mà khôn hơn mình. Hai đứa lầm lủi đi một hồi thì có tiếng người la ơi ới:

- Hai cái đứa này đi đâu ra giữa lộ vậy? Xe đụng gãy giò bây giờ!

Công nhận dân miệt vườn hay thiệt. Đêm 30, không trăng, không đèn mà họ chạy xe đạp tỉnh bơ. Thuộc đường như thuộc chỉ trong lòng bàn tay.

Nhưng chắc nhờ trời thương nên hai anh em tôi cũng mua được nước đá đem về mà không có chuyện gì đáng tiếc xảy ra. Ăn uống dọn dẹp xong xuôi thì cũng gần tới giờ giao thừa. Ông nội tôi gỡ 3 tràng pháo dài cuộn tròn trong 

hộp ra nối lại với nhau rồibuộc lên một cây tre cao, cầm cây mồi lửa đứng chờ. Đúng 12 giờ, vừa khi nghe tiếng cô xướng ngôn viên Mai Liên trong máy phát thanh nghiêm giọng:

- Kính thưa quý vị, đây là giờ giao thừa.

Ông nội tôi lập tức châm ngòi. Ánh lửa bùng lóe sáng, nhảy múa cùng với tiếng pháo nổ dòn tan, xác văng tung tóe. Khói pháo khét lẹt mùi diêm sinh. Hòa vô đó là tiếng pháo của các nhà khác trong xóm. Giữa đêm trừ tịch, tất cả tạo thành những hình ảnh, âm thanh, mùi vị độc đáo để tiễn đưa năm cũ, đón chào năm mới.

Mãi cũng gần nửa tiếng đồng hồ tất cả mới trở lại yên tĩnh. Đèn đuốc đã tắt ngóm nhưng tụi tôi vẫn còn đứng tần ngần như tiếc nuối những gì vừa mới xảy ra. Chân đi xào xạc trong đám xác pháo không nhìn rõ màu sắc hình thù, bâng khuâng nghĩ tới một năm cũ đã qua đi trong tích tắc, mà thời gian thì vẫn vô tình bình thản trôi. Tất cả đều im lặng không nói gì, cho tới khi mẹ tôi lên tiếng:

- Mấy đứa tối nay ôm đồ qua nhà ông hai ngủ với ba mẹ.

Bà con đông quá, bây giờ phải lo di tản tìm chỗ ngủ. Gia đình mấy cô thì ngủ với nội, chú bác thì qua nhà ông hai, bà ba. Qua đến nhà ông hai thì mùng đã giăng chật kín vì có bà con của ông hai nữa. Nhưng khuya quá rồi nên ai cũng mệt, dọn dẹp qua loa rồi lăn ra ngủ.

Hừng sáng mùng một tết tôi đã nghe tiếng chân con nít trong xóm chạy đi lượm pháo. Tôi lập tức kêu thằng Dũng em tôi dậy. Hai anh em chạy trở qua nhà nội thì đã thấy có đám con nít lố nhố trong vườn sục sạo rồi. Thằng Dũng cũng chết sống nhào vô kiếm mấy viên pháo lép hay chưa kịp nổ.

- Pháo này dởm quá tụi bây ơi! Toàn là xác không hà. Không có được một viên pháo lép nữa!

Thằng Dũng nghe vậy trợn mắt cự:

- Pháo của ông nội tao là pháo Hồng Kông thứ thiệt. Nổ banh xác hết! Cái gì dởm?

Không kiếm chác được gì cả đám bỏ chạy qua nhà bà ba. Tôi không đi vì ngỡ ngàng, mê mẩn nhìn cảnh vật đầy màu sắc chung quanh. Xác pháo dưới chân tôi toàn một màu đỏ thắm, khác với pháo nội địa quen thuộc, chỉ đỏ có lớp ngoài còn bên trong toàn là giấy bồi. Mai nở vàng rực. Chung quanh là mấy lùm cây vừa trổ đọt xanh non mơn mởn. Phía trên nền trời trong vắt một màu xanh lam. Bướm ong bay lượn. Thỉnh thoảng có những con chim thoạt đầu tôi không biết là chim gì, màu đen hay tím, vì chúng liệng qua liệng lại rất nhanh. Đến chừng thấy được cái đuôi kép của nó tôi mới biết là chim én. Chúng không đậu lại ca hót líu lo như những con chim vành khuyên, chích chòe, mà chỉ thoáng qua rồi bay đi mất hút. Hầu như tất cả bông hoa trước nhà nội đều có một màu vàng, như cúc, mai, vạn thọ. Ngay cả bông bí ngoài vườn cũng ganh đua khoe màu vàng

Thằng Dũng vừa trở lại với một mớ pháo lép trên tay dính lam nham thuốc pháo đen xám một màu chì thì đã nghe tiếng mẹ tôi gọi đi súc miệng rửa mặt thay đồ rồi ăn sáng. Lúc này người lớn đã dậy. Nhạc xuân vang vang hòa với tiếng pháo đây đó nổ đì đùng. Bà nội với mấy cô cắt bánh tét và lấy bánh ít ra cho cả nhà ăn. Ở quê tôi, mấy dịp lễ lớn như tết hay đám giỗ, bà con hay xúm lại gói bánh tét đậu xanh nhân thịt hay nhân chuối, bánh ít nhân dừa hay nhân đậu. Bánh tét ăn không, hay chấm nước mắm, ăn với dưa món hay tôm khô củ kiệu. Bánh ít thì dẻo. Con nít tụi tôi ăn lạng quạng dễ bị mắc nghẹn vì nuốt không trôi.

Ăn xong, tất cả kéo nhau qua nhà ông hai, nơi đặt bàn thờ gia tiên của dòng họ để thắp nhang chúc tết ông bà. Xong rồi, chúc tết ông bà hai và mấy cô mấy bác bên đó. Được một mớ tiền lì xì, cả đám liền kéo qua nhà bà ba. Trên lộ lúc này đã đông người dập dìu qua lại. Ai ai cũng mặc quần áo mới tươm tất, sặc sỡ đầy màu sắc. Gặp người quen thì ngừng lại chúc tết, lì xì ngay tại chỗ. Lòng vòng tới trưa tụi tôi trở về nhà nội để chúc tết ông bà nội, ba mẹ và mấy cô chú. Túi của tụi tôi lúc này đã nặng tiền lì xì. Đứa nào cũng hớn hở. Ngoài phòng khách lúc nào cũng đầy một khay bánh mứt, hột dưa, trà nóng để đãi khách. Phía sau nhà bếp cơm nước cũng sẵn sàng với thịt kho dưa giá, bánh ít, bánh tét cho bà con lui tới chúc tết ông bà nội vào ban trưa, vì ông nội tôi thứ năm nên bà con phải đi chúc tết ông hai và bà ba trước vào buổi sáng.

Sau khi ăn cơm trưa với thịt kho dưa giá thì tụi tôi được tự do. Người lớn thì trải chiếu đánh tứ sắc, còn tụi tôi thì chạy đi mua pháo đốt. Thằng Dũng rất mê pháo nhưng không muốn tốn tiền. Nó có cái thú đi săn pháo lép về chế cái tim khác cắm vô rồi lấy cọng nhang đốt. Nếu không nổ thì nó bẻ gập chính giữa cho lòi thuốc pháo ra rồi dí đầu nhang vô đó. Thuốc pháo bắt lửa không nổ nhưng túa ra như pháo bông trông cũng đẹp mắt. Đi dọc đường thấy người ta lắc bầu cua tôi cũng bắt chước mua một bộ đem về chơi với mấy đứa em. Em ruột tôi thì ba đứa nhưng em họ thì đông lắm. Thiệt tình tôi không muốn làm cái nhưng mấy đứa em năn nỉ:

- Anh hai lớn thì làm cái đi!

Bất đắc dĩ tôi phải làm. Ai ngờ chơi một hồi tôi ăn sạch tiền lì xì của tụi nhỏ. Chừng đó tôi mới hiểu cái bí quyết của bầu cua cá cọp là phải làm cái thì mới ăn. Cũng may thua bao nhiêu thì mấy cô chú bù vô cho tụi nó bấy nhiêu. Tiền thắng thì tôi có quyền giữ. Trời ơi, tiền nhiều quá! Cả một kho tàng. Tôi phải kiếm chỗ giấu. Lấy giấy nhật trình gói ghém cẩn thận số tiền ăn được, đợi lúc chiều tối không ai để ý tôi bỏ vào chiếc lục bình lớn của ông nội ngoài phòng khách, nơi ít ai lai vãng.

Qua mùng hai tết bạn bè thăm hỏi nhau. Mấy ông bạn của ông nội tôi thì đem gà nòi lại cá độ. Sau khi nghỉ dạy học về vườn, ông nội tôi vui thú chơi cây kiểng và đá gà nòi, cũng có tiếng ở Cao Lãnh. Mấy con gà nòi đủng đỉnh trông thật oai vệ. Trước khi lâm trận, tất cả đều được săn sóc tỉ mỉ, thoa nghệ, bóp rượu, chuốt cựa cho bén. Khi sổng chuồng ra đấu, con nào cũng vươn cổ dài, xòe chòm lông ra nghênh nhau. Chờ khi đối phương sơ hở thì bay lên đá. Mà gà nòi đá có bài bản đàng hoàng, như đá xỏ là đá vô đầu, vô cánh là đá dĩa. Đá mà chỉ dùng sức chứ không cần cựa là đá đòn. Đá một phát chết tốt là độc đao. Người biết coi gà thường để ý mấy con độc đao hay có một cái vảy đặc biệt trên chân gần cựa, gọi là độc đao hiện. Ít có ai dám cho gà mình thử sức với mấy con này. Ông nội tôi có một con độc đao nhưng đặc biệt không ai thấy được cái vảy. Người ta gọi là độc đao ẩn. Nó đá bách chiến bách thắng, vì người ta không biết nó là độc đao. Ông nội tôi còn có một con nữa khôn lắm. Nhắm đá không lại, nó để cho đối phương đá một cái rồi liền lăn ra giả chết. Chờ cho con kia gáy te te, ai cũng tưởng thắng, rồi bất ngờ từ đằng sau bay tới đá một đòn chí tử vào chổ nhược làm con kia chết tốt.

Con nít tụi tôi không được cá độ, chỉ ngồi vòng ngoài chờ cho có con nào bị đá chết là tụi tôi có ăn. Chỉ cần luộc lên chấm nước mắm là người lớn có thể lai rai ba sợi, còn con nít tụi tôi thì được mấy cô nấu cà ri cho ăn với bánh mì.

Mùng ba tết thầy. Ông nội, ba tôi, và hầu hết mấy cô đều là thầy giáo, cô giáo nên mùng ba học trò lại nhà chúc tết đông lắm. Đây cũng là dịp để con nít tụi tôi kiếm thêm tiền lì xì. Có một điều bây giờ tôi mới để ý là lúc đó các học trò của ông nội tôi đều lớn hết rồi, vậy mà ai cũng nhớ tới thầy cũ, trường xưa mà tới thăm. Ngày nay cuộc sống lu bu bận rộn, có mấy ai còn nhớ tới người thầy xưa của mình.

Sau ba ngày tết, mấy ngày còn lại ông nội hay dẫn tôi đi gác cu, câu cá. Một lần ra bờ sông cái, hai ông cháu câu được mười con cá bông lau, chỉ dùng vỏ chuối làm mồi. Ông nội tôi rất thích nghe cu gáy nên hay đi gác cu bắt đem về nuôi cho gáy nghe chơi. Con nào gáy hay, ông nội đem đi để trong cái bẫy làm mồi nhử. Mấy con cu hoang nghe tiếng gáy chịu không được mò vô đá làm sập bẫy. Bắt đem về nuôi, sáng nào ông nội tôi cũng bắt ghế ngồi giả tiếng cu kêu để tập cho nó gáy. Tới chừng tự nó gáy được thì ông nội tôi hả hê lắm.

Về nội ăn tết được hai tuần lễ rồi cũng tới ngày về. Bà con xúm xít chạy lại người cho gà, kẻ cho vịt. Bánh ít, bánh tét, trái cây ê hề. Cuối cùng là màn thưa gởi mất cũng thêm một tiếng đồng hồ nữa rồi xe mới chạy được.

Đợi tới chừng xe qua bắc Mỹ Thuận rồi tôi mới nhớ là mình quên lấy gói tiền giấu trong chiếc lục bình.

Rồi sau đó chiến tranh loạn lạc không còn được về quê nữa tôi cũng quên bẵng đi. Cho mãi đến 10 năm sau, lúc ông nội tôi mất rồi thằng Kiệt con chú 5 mới tình cờ lục ra được. Không biết làm gì với những đồng tiền xưa của chế độ cũ đã mất giá trị, nó bèn đem đi nhúm lửa. Đúng là của thiên trả địa.

Kỷ niệm xưa giờ nghĩ lại cũng phù du như bóng chim én liệng. Mới thoáng qua đây rồi bay đi mất hút!

Cá mặt quỷ

H

ôm nay còn có hai ngày nữa thì tới ngày đám giỗ rồi, nên hai vợ chồng ông Cả Vạn đã bàn tính là sẽ mời ai. Còn người nào ở xa, để khi mãn đám rồi sẽ bưng đồ tới biếu, như một cái lệ giỗ hằng năm mà ông phải giữ. Đó cũng là một cách để xã giao gầy dựng thêm thế lực của mình, mà trong thời buổi hôm nay, mấy người chức sắc ở trong xã Lộc Thuận nầy cũng đều làm như vậy.

Cũng chính vì những điều lo lắng đó, ông phải lo thức canh con nước hừng đông nầy, coi nó ròng có cạn bãi hay không, mà trong mấy tháng qua ông đã cặm chà cho cá ngoài sông dựa vào cho dạn. Bởi ông đã muốn có một số cá chẽm đặng chưng tương, với núm mèo kim châm, mà bà Cả khéo tay làm thật ngon ở xóm nầy ai cũng biết.

Khi nước lớn vừa mới đầy mà, ông Cả đi ra đứng trên cầu sàn nước nhìn xuống để đánh giá ra sao, thì ông đã thấy cá ục móng trong đống chà vậy thôi dữ quá. Lòng mừng khấp khởi, ông bèn lấy hũ xác dừa mà ông đã tự tay ran, rải xuống để dụ thêm tôm càng và cá đối...

Trải mặt đăng bao đống chà vừa xong, ông bước lên bờ ngồi vấn một điếu thuốc Gò, thì đã thấy mấy con cá đối nái nó nhảy tưng tưng, nhưng vì phía trên có bao mấy tấm lưới bện bằng tàu lá dừa nên rớt xuống. Rồi ông còn để ý, thấy có vài chỗ mặt đăng bị rung rinh, đích thị đó là cá chẽm, cá ngát, cá lóc gộc dựa vào, nên mới gây ra những tiếng rung xao nước mạnh như vậy.

Trong lúc ông còn đang vui cười hớn hở, thì bà Cả bồng con gái út cưng ra hỏi:

- Sao có cá nhiều hôn vậy cha nó?

Ông Cả vói tay nựng con, rồi nói:

- Chắc khá lắm mình ơi. Đó bà thấy kìa, mặt đăng mà bị rung liên hồi như vậy, chắc là cá chẽm lớn lắm...

Bà Cả sau một hồi nói chuyện với chồng, rồi bà biểu ông vô ăn bậy bụng cơm. Chớ còn đợi nước cạn, khi lội xuống bắt thì sợ đói đó. Nhưng ông nhìn bà âu yếm, nói:

- Chừng nào nước cạn lòi bãi. Má nó có rảnh lội xuống phụ bắt với tôi nghen. Chớ còn có một mình, sợ bắt không kịp rồi nước lớn tràn vô thì rất uổng...

Bà nhăn răng ra cười, rồi nói lại:

- Thì tui cũng tính như vậy đó ông, nên tôi đã lựa sẵn cái quần dài, để chừng nước cạn mặc tình mà lết...

Nói xong thì hai ông bà cười chúm chím, dường như vợ chồng đã nhớ lại hồi hôm, mà hai vợ chồng đã ái ân tới hai lần mà không thấy mệt. Bà Cả kêu vói vô nhà, dặn:

- Con Nở đâu rồi. Lo dọn cơm cho ông ăn nghen, nhớ múc tô canh bí rợ ra, nhẹ tay đừng để cho nó nát...

Ông Cả ngồi ăn cơm mà có kèm theo ly rượu thuốc. Đó là một cái tật từ trước tới giờ, hễ tới cử cơm thì ông lại mút một chung rượu thuốc Bìm Bịp đem ra. Ngày hôm nay tuy chưa thâầt sự ghiền rượu, nhưng ăn cơm mà thiếu chung rượu thuốc, thì ông nghe nhớ tới muồi hèm, hay một cái muối gì đó rất xa xăm, mà ông không thể nào hình dung ra nổi.

***

Nước cạn dần, cá đối, cá chẽm, cá trê dừa nó phóng lung tung. Nhưng cũng không sao thoát khỏi, ngoại trừ có con nào chịu chúi xuống thật sâu, còn không phóng nhảy một hồi rồi cũng trơ lưng ra nằm trên bãi cạn. Con nước ròng từ từ rút xuống, từng bãi đất bùn lại nhô lên. Những con tép bầu, tôm lóng bắt đầu nổi râu, đóng vào mặt đăng phó mặc cho số phận. Còn cá lóc, cá chẽm thì lanh lẹ hơn. Tụi nó lóc trườn đi khắp nẻo, để kiếm đường chui đi ra ngoài con rạch, nhưng lại dễ gì. Vì hai bên khóe đăng, đã được ông Cả gày kín mít, chỉ còn có một con đường nằm đó chờ chết mà thôi. Âu đó cũng là định luật của sự sống ở trên trái đất nầy, hễ con gì lớn thì ăn tươi nuốt sống con vật nhỏ.

Thấy nước còn chỉ hơi xăm xấp, tới cổ ống chưn. Ông Cả xách cái giỏ giản xuống để bắt trước mấy con cá lóc, cá ngát, cá chẽm, cá chim, tôm càng xanh gần đầy một giỏ. Còn bà Cả thì sau khi cho con gái bú no, rồi cũng lội xuống sau.

Phải nói giở đống chà lần nầy trúng cá chưa từng thấy, chỉ nội có cá đối với cá bóng các, cá chim đen không mà cũng đã gần đầy một rổ bưng rồi. Bà Cả liền kêu réo con Nở ở trên lo thảy thêm một cái giỏ nữa để cho bà bắt tiếp, đến khi bà na cái giỏ cá đi lên, thì thấy con cá mặt quỷ nằm vùi cái đầu trồi lên chỉ có cái mỏ. Bà tưởng đâu con cá bóng các nằm chúi ở đây. Sẵn trớn bà thò tay ra chụp bỏ luôn vô giỏ cho rồi, chớ để một lát lội trở xuống sợ nó chúi sâu rồi mất dấu.

Nhưng mà không ngờ con cá mặt quỷ nghe tiếng bà lội, nó lại sừng gai lên chờ sẵn, để tự vệ trong lúc bị tấn công. Vì thế mà khi bà vừa vụt bàn tay xuống, thì nó chém ngay cho mấy nhát. Cả bàn tay tê rần đau đớn, như bị điện giựt chạy khắp châu thân. Bà Cả vội la trời, cha nó ơi tui bị cá mặt quỷ đâm rồi ông ơi. Trời ơi đau nhức quá...

Đang bắt mấy cặp cua kình trói lại, vậy mà ông phải mau mắng chạy lại xem sao, nên ông mang giỏ cá rồi dìu bà lên đi lại chỗ ngay hồ nước. Vừa dội vài gáo nước cho nó sạch bùn, thì ông đã nhìn thấy bàn tay bắt đầu sưng lên, nên ông nặn máu rồi đưa lên miệng hút. Nhưng từ trước tới nay loài cá mặt quỷ nầy, khi chém thì cái miệng nó híp lại liền, ông nặn máu hoài mà máu không ra, nhìn cảnh đó ông biết rằng đang nguy ngập.

Bởi con cá mặt quỷ ở trong con rạch nầy, từ trước tới nay hễ nó đâm ai thì phải chịu đau đớn tới ba ngày, thì mới mong lần lần xẹp xuống. Nhìn tay bà vợ cứ sưng húp lên, làm cho ông rất là rối trí, nên ông sai con Nở chạy đi lên nhà Ba Có, với Tư Muối biểu đi xuống liền cho ông biểu. Rồi ông quay vô nhìn bà, hỏi:

- Có đau không mình?

Bà bệu bạo, nói:

- Nó đau quá ông ơi. Ông nấu nồi nước sôi, rồi pha sẵn. Ẵm tui đi vô nhà tắm lau mình, rồi thay áo sóng giùm tôi. Chớ còn nó đau nhức như vầy, thì làm sao tui thay cho được...

Hai vợ chồng ông Ba Có, với vợ chồng Tư Muối chạy xuống xạo xự nãy giờ, làm cho cửa nhà thêm chộn rộn. Mấy bà nầy tuy ở nhà quê, mà sao rất là lanh lẹ. Chỉ trong một chút, thì cá mắm họ lựa ra xong. Rồi vợ Ba Có hỏi:

- Thưa bà Cả, cá bổi nầy bây giờ tụi con phải làm sao. Bà có muốn xẻ khô hôn, để cho hai đứa con làm luôn cho kịp...

Bà mệt nhọc, rồi căn dặn:

- Ờ thôi. Sẵn có hai đứa bây, lo đánh vảy làm giùm bà đi. Rồi chừng nào về, mỗi đứa bà cho một mớ, đem về phơi đặng để dành ăn. Còn cá chẽm, với cá lóc, cá ngát. Không biết ông tụi bây, ổng có lo rộng lại chưa?

Vợ Ba Có nhanh nhẩu, trả lời:

- Dạ con thấy mấy con cá ngát. Ông Cả biểu “nhà” con bắt bỏ vô lọp thả xuống kinh rộng lại hết rồi. Còn cá chẽm thì ông vèo mang cũng đem ra thả xuống. Cá lóc thì đang rộng trong khạp da lươn, chỉ còn lại một mớ tôm càng nầy, bây giờ bà tính làm gì đây?

Bà Cả nhìn lướt qua cảnh nhà, rồi nói:

- Thôi lo lột vỏ kho ướp nước mắm kho săn rồi tắt lửa để đó. Ngày mai bà kho tàu đặng để dành đám giỗ nghe con. Còn mấy con cá vụn, tụi bây coi hốt hết đi, một lát nữa xách về mà kho ăn một bữa.

Bà con chòm xóm người nầy rủ người kia chạy lại rất đông, bởi vì đây cũng là một dịp để cho họ lấy lòng ông Cả, nên chỉ trong một lát bà con ngồi chật mấy bộ ván hết trơn, Tư Muối phải nấu nước châm trà, rồi chế ra bình chạy lên chạy xuống. Để mong mời thỉnh bà con, vì có tách nước miếng trầu, thì mới mong làm đầu câu chuyện.

Thiệt là cái cảnh nhà giàu đứt tay, ăn mày đổ ruột cũng không bằng, nên tiếng rên la đau đớn của bà vang lên từng chập. Bóng tối đã phủ xuống mờ mờ, thấy vậy ông Cả sai con Nở chạy qua nhà bà Bảy Biên, mua 5 lít rượu đế để bữa nào ông con gởi tiền qua trả.

Mấy người chòm xóm thấy rượu mua về. Họ tự động bắt chừng mấy chục con tôm lóng, với cá lóc cửng, và lựa thêm mấy con cá đối, cá chẽm đã ngộp chết đem nướng nhậu chơi. Thế là trong bếp lửa than bắt đầu đỏ rực, mùi thơm cá nướng bay thoang thoảng một vùng. Làm cho mấy ông sâu rượu cũng đi tới đi lui, chớ làm sao mà kềm hãm được trong cơn thèm rượu.

Ở nhà trên bà Cả ngồi dựa vào vách lụa bổ kho, hai bên có mấy bà ngồi quạt. Người ta kẻ ăn trầu, người hút thuốc nói chuyện um sùm, như là một bữa giỗ tiên thường, nên càng làm cho nhà cửa thêm nhộn nhịp. Bỗng dưng có một bà ở nhà dưới nói lớn. Ai như chị Hai Nâu đi lại vậy kìa. Tức thời có giọng kim phát ra lanh lảnh:

- Tui đang đi ra xóm Chùa thăm cậu Bảy tụi nó, định ngủ lại chơi tới sáng mới về, chừng nghe nói bà Cả bị cá chém sau đây, nên lật đật chạy về thăm để xem qua cho biết. Vừa nói xong một một câu xởi lởi như vậy, rồi bà ta nhanh nhẩu nói luôn:

- Đâu để tôi bước lên nhà trên, coi cho rõ ràng rồi mới tính...

Vừa thấy mặt bà, thì bà Cả bệu bạo, nói:

- Thím Hai đi đâu mà từ hồi chiều tới giờ mất biệt vậy, để tôi trông đứng trông ngồi. Thím coi tay tôi đây nè, nó sưng lên tới cùi chỏ rồi thím ơi. Làm sao tôi chịu nổi...

Bà Hai Nâu sau khi cầm lên quan sát một hồi, rồi hỏi:

- Hồi chiều chị có bắt được con cá chém chị đó hôn? Nếu có thì đem nướng cháy thành tro, rồi pha nước lóng trong cho uống, còn cái xác thì mình đem đắp một chút là xẹp xuống liền.

Ông Cả đứng gần bên, bèn nói:

- Hồi chiều bắt đăng có một mình tôi, khi bả bị cá chém tôi hoảng hồn nên đâu nhớ. Bây giờ nước lớn lên ngập bãi hết rồi, biết con nào mà bắt được đây, thiệt là khổ thân cho tôi hết sức...

Từng ly nước trà lỏn tỏn rót ra ly, còn ở dưới chái nhà ngang, thì Ba Có, Tư Muối, Sáu Thọ, Bảy Thiệu với mấy người chòm xóm đang bày tiệc nhậu. Từng con tôm lóng được tách đầu ra, màu gạch vàng óng ả dưới ánh đèn dầu, rồi họ cầm lên chấm vào chén muối ớt ăn coi ngon ngất. Khi ông Cả ở nhà trên đi xuống, thì Ba Có cầm con tôm lóng lột vỏ sẵn, với cầm ly ly rượu đứng lên nói:

- Dạ con xin mời ông. Uống với tụi con ly rượu cho vui để thức đêm nay. Chớ từ trước tới nay, người nào mà rủi ro bị cá mặt quỷ đâm rồi, thì cũng đành phải chịu như vậy hà ông...

Ông vui vẻ nói:

- Thôi cám ơn hết thảy tụi bây. Để tao uống một ly nầy cho vui, rồi còn phải bước lên nhà trên, coi có ai bày biểu thứ món thuốc nào hôn nữa. Phải chi hồi chiều có chú Ba, với thằng Tư Muối thì tao cũng đâu có cho bà lội xuống mặt đăng làm chi. Thiệt ngày mốt đám giỗ rồi, mà bà tụi bây bị cá đâm như vầy, không biết tới ngày giỗ có còn lo được chuyện gì hôn nữa.

Đêm nay ông Cả rất là cảm động, khi thấy cái cảnh bà con xa không bằng láng giềng gần, nên ông biểu vợ chồng thằng Ba Có, hãy thay ông mà tiếp đãi bà con. Coi trầu vôi thuốc giấy gì đó, hễ hết thì cứ việc đi vô buồng lấy đem ra đãi tiếp...

Bỗng đâu ở nhà trên có người nói lớn. Dạ thưa ông Cả:

- Bà Cả kêu...

Ông lật đậy chạy lên nhà trên, khum xuống hỏi:

- Có tôi đây. Má nó muốn sai biểu chuyện gì...

Bà nhìn ông, rồi nói nhỏ:

- Đâu ông hỏi lại thím Hai Nâu cái coi. Thím đang bày biểu chữa mẹo cái gì, mà tui nghe cũng không rõ nữa...

Vừa lúc đó thì bà Hai Nâu, nói:

- Ông Cả ơi. Từ xưa tới nay hễ đau chưn thì mình hả miệng. Theo như chỗ tui được biết, cái giống cá mặt quỷ nầy chỉ có hai phương thuốc điều trị mà thôi. Một là mình bắt được con cá đốt cháy thành tro cho uống. Hai là lấy con “cu” của Cả bơn lên cho cứng, rồi quẹt chữ thập thì nó hút nọc độc xẹp xuống rất mau. Chớ còn không thì phải chịu đau tới ba ngày, sợ e bà Cả kham không nổi đó...

Vừa nghe qua ông mắc cỡ đỏ mặt, nên nạt lớn:

- Cái thím nầy bày biểu tùm bậy không hà. Đang không mà bắt tôi quẹt, thì làm sao quẹt được...

Bà Cả nghe qua bèn khóc cà hước cà hước, nói:

- Ông ơi là ông ơi. Hồi nào ông đòi quẹt cho sung sướng tấm thân, còn bây giờ đau quá tôi mới nhờ ông, sao ông không chịu quẹt. Để cho tui đau nhức như vầy mà ông nỡ đành sao, ôi chồng con ơi, ác gì mà ác nhơn dữ vậy...

Bà Hai Nâu tém cục thuốc xỉa qua một bên, nói nhỏ:

- Bây giờ ông Cả ở trên nầy, để chị em tui đi xuống nhà dưới. Ông Cả làm nóng một hồi quẹt mấy phát là xong, chớ còn ông nỡ lòng nào mà để nhìn chị đau như vậy...

Nhưng ông Cả nhìn bà, hỏi lại:

- Mà thím Hai có bảo đảm là sẽ hết không? Nếu không thì thím tính sao với tôi đây, chớ đừng có ngồi đó nhai trầu rồi xúi bậy...

Bà Hai Nâu vội đưa mắt nhìn mọi người, rồi nói:

- Thiệt tình tôi đã từng dùng cái cách chữa trị nầy để cứu bà con. Nếu ông Cả không tin thì tui cũng không biết làm sao. Còn biểu bảo đảm thì làm sao tôi dám.

Vừa nghe qua bà Cả liền mếu máo, nói:

- Thôi ông đi xuống nhà dưới nhậu rượu với họ cho vui đi, để cho tui đau nhức như vầy thì ông mới là vừa bụng. Bây giờ tui cũng không thèm, không nhờ ông quẹt nữa đâu. Trời ơi đau nhức quá, làm sao tôi chịu nổi. Hu... hu... hu...

Ông Cả nghe qua mấy lời giận lẫy đó, làm cho ông yếu bóng vía một phần. Một phần nữa là mấy bà họ xúm lại năn nỉ ông đây. Ông nhìn bà Hai Nâu một chút, rồi nói:

- Thôi để tôi cũng rán quẹt cho rồi, nhưng phải quẹt sau đây. Trị mẹo cái kiểu nầy, làm cho khổ thân tôi quá...

Mấy bà tự động đứng dậy, rồi họ lần lượt đi xuống nhà sau. Khi còn lại một mình, thì ông đi đóng lại cái cửa buồng ăn thông xuống nhà dưới. Đang đứng lớ ngớ để vặn nhỏ lại tim đèn, thì có tiếng bà Hai Nâu kêu lên dặn vói:

- Ông Cả ơi. Nhớ quẹt chữ thập, nam thất nữ cữu đàng hoàng. Đừng quẹt dối mà cánh tay bà không xẹp đó...

Đang bực bội mà bị dặn hoài, nên ông nói:

- Biết rồi, khổ lắm, nói mãi vậy thím Hai...

Tiếng cười nói, hòa lẫn với tiếng quếch cối trầu, làm cho không khí vui lây. Thằng Tư Muối đang nhậu ngà ngà, nên nói lớn:

- Thôi vô đi mấy cha. Ở trong buồng ông Cả lấy bửu bối ra quẹt cho nó hết đau, thì ở ngoài nầy mình cũng nhậu cho vui, chớ hà cớ gì mà mấy cha lại ngưng ngang kỳ vậy. Không chừng mai mốt, tui cũng xách con cu của tôi đi quẹt cho bà con làm phước...

Bà vợ đang ngồi nơi bộ ván gõ, nghe chồng nói năng ba trợn vội đi lại khuyên lơn:

- Trời ơi ông nhậu cho say, rồi nói năng gì kỳ vậy. Mai mốt tới tai ổng, rồi ổng bắt còng đầu, tới chừng đó đừng có biểu tui đi năn nỉ xin tha giùm cho à nghen.

Tiếng quết trầu trong cối, hoa lẫn với bao tiếng nói vui cười, làm cho nhà ông Cả càng thêm nhộn nhịp. Chừng ba phút sau, thì ông Cả mở cửa nhà trên ra nói:

- Đâu mấy bà bước lên trên nầy, ngồi nói chuyện với bả cho vui. Thiệt ai mà bày biểu cái mẹo vặt nầy, trị chừng vài lần nữa thì thằng nhỏ của tôi chắc cũng bị tà đầu hết ráo.

Sau câu nói vui của ông Cả, thì mấy đứa nhậu lại cười vang. Có lẽ đêm nay là một đêm ông Cả cư xử rất là bình dân, mà tứ trước tới nay người dân trong xã nầy không ai ngó thấy. Thằng Ba Có lại đứng lên, hỏi:

- Nhắm quẹt xong, bà có bớt không vậy ông?

Ông Cả bèn ngồi xuống đệm một cách bình dân, rồi nói:

- Biểu quẹt thì tao quẹt, chớ tao đâu có biết cái chuyện gì mà mầy hỏi.

Rồi thằng Tư Muối, bốc một con tôm lóng gạch không. Bẻ cái đầu phủi sơ lớp khét bên ngoài, chấm miếng muối ớt đưa lên nói:

- Ông ăn con tôm nầy coi, đã lắm...

Thằng sáu Thọ thấy Tư Muối lấy điểm như vậy, nên nó cũng bắt chước làm theo. Bèn rót chung rượu bọt tràn lên, lễ phép mời:

- Dạ... tụi con kính mời ông.

Ông bưng chung rượu lên khà một phát, rồi để chung xuống nói:

- Không ngờ đống chà ở sau hè như vậy, mà hồi chiều giở chà nó trúng hết phương. Nếu bà tụi bây không bị cá mặt quỷ đâm, bắt cằn thêm một lát, thì chắc cũng hơn một rổ.

Rồi ông day qua Ba Có, hỏi:

- Mấy con cá thằng Ba xỏ mang vèo rộng hết giùm tao rồi hả?

Ba Có hả miệng ra cười nói lớn:

- Con làm xong tất. Còn mấy con cua con cũng rộng trong thùng, với tét bỏ vô mấy tàu lá chuối non, để giữ độ ẩm cho cua không bịchết.

Tới phiên ông Cả, thì thằng Bảy Thiệu lựa cái đầu cá lóc thật ngon. Sau khi nó chấm vào chén muối ớt, lăn trở cho miếng thịt má dính chút muối ớt cay cay. Rồi nó gắp bỏ vào chén ông, nói:

- Dạ con kính mời ông...

Ông đưa mắt đảo một vòng, ông mới nhận ra mấy đứa chòm xóm với tá điền nầy, tụi nó cũng dễ thương. Chớ đâu có láu cá như ông đã tưởng, nên ông tươi cười nói:

- Cám ơn tụi bây. Khi nhà có hữu sự tụi bây chạy tới đủ mặt như vầy, chừng nào hết gạo thì đến đây tao cho mượn lúa.

Trong lúc ông Cả còn đang vui vẻ nhậu, thì có tiếng mấy bà từ trên vọng xuống:

- Xin mời ông Cả đi lên quẹt giùm cho bà thêm phát nữa...

Đang nhậu ngon trớn, vậy mà ông cũng phải ngưng ngang. Rồi ông đi trở lên nhà trên, trong khi đó thì mấy bà cũng lặng lẽ tản hàng đi trở xuống nhà dưới. Chừng vài phút sao, thì cũng bà Hai Nâu lại dặn:

- Rán quẹt cho đủ ba lần nghen ông Cả. Thuốc Bắc thì mình phải hốt ba thang. Còn trị mẹo thì cũng phải quẹt cho đủ ba lần, nếu không thì cũng hơi khó nói...

Sau khi quẹt xong, thì ông cũng đi xuống nhà dưới ngồi nhậu cho vui. Chớ ông Cả ông Chủ gì lúc nầy, mà ở đó phân ra giai cấp. Nhậu thêm chừng năm chung rượu nữa, thì có tiếng bà Hai Nâu la lớn:

- Thiệt phương thức trị mẹo vặt nầy coi vậy hây lắm ông Cả ơi. Bây giờ bà đã hết đau, mà mấy chỗ sưng lại xẹp xuống dùn da ngó thấy.

Thế là tiếng nói tiếng cười lại xôn xao, từng làn khói thuốc phà ra mù mịt. Có bà lại nhổ cốt trầu nghe cái rột, nhưng ông Cả cũng không bận tâm để ý làm gì. Bởi trong nhà đang có chiện (chuyện), mà chòm xóm chạy lại đông đảo như vầy ông thật cám ơn. Rồi hai vợ chồng thằng Ba Có, với vợ chồng Tư Muối chạy tới đây hết lòng dọn dẹp. Trong phút giây bâng khuâng đó, ông mới thật sự sống với láng giềng, chớ từ trước tới nay, cuộc sống của ông thật là cách biệt.

Chỉ có mấy người như vậy, mà quất muống hết năm lít rượu đế của bà Bảy Biên rồi. Người nào cũng lảo đảo muốn say, nên họ nói chuyện vang rân, chớ không cần giữ gìn ý tứ gì nữa cả.

Rồi ông Cả cũng quẹt cho đúng thủ tục ba lần, nơi chỗ cá chém của bà cũng xẹp xuống rất mau. Thế mới biết mấy cái phương pháp trị mẹo vặt của dân gian cũng hay dữ lắm. Nhưng trước tiên người trị bịnh phải có lòng tin, chớ còn không thì kể như không kết quả. Đó là những phương pháp chữa mẹo trong dân gian hiện giờ, có lẽ nhờ vậy mà người dân còn có chút an tâm, chớ còn bị cá mặt quỉ chém thì đâu có thuốc thang gì mà chửa...

***

Hai vợ chồng ông Cả đứng tiễn bà con chòm xóm đi ra về hết. Ông mới đi ra cột lại cửa ngõ rồi xích hai con chó nằm giữ nhà như một thói quen, chớ trộm đạo từ năm ngoái tới năm nay thì cũng bớt. Xong xuôi đâu đó, rồi ông mới hỏi:

- Thiệt hết đau chưa mình?

Bà nhìn ông nói:

- Hây quá ông ơi. Vậy từ rày về sau, hễ thấy ai bị cá mặt quỷ đâm, thì ông bày biểu cho người ta làm phước. Chớ đừng có làm hiểm nghen ông, không chừng mai mốt ở trong xóm nầy, người ta kêu ông bằng ông Cả quẹt...

Ông bật cười rồi nói trây:

- Như của mấy bà, thì lấy của mấy ông đem quẹt. Còn mấy ông bị cá mặt quỷ đâm, thì phải làm sao đây?

Bà cũng đâu có vừa, nên cười cục cục rồi nói lại:

- Mắc dịch cái ông nầy, hồi nãy sao không hỏi thím Hai Nâu, mà bây giờ lại bày đặc hỏi tui...

Hai ông bà lại cười vui trong hạnh phúc. Xa xa có tiếng chó sủa trăng vọng lại một cách mơ hồ, dường như sương đêm thấm lạnh, nên ông Cả đi ra gày lại cửa rào, xong xuôi đâu đó ông lại ngó tới ngó lui. Rồi bước lại chỗ đầu hồi chái nhà, ẵm mấy con gà nòi vô nghệ cũng sắp sửa ra trường, thả quần sương như mọi bữa.

Trong giây phút đó, đôi mắt ông lại rực sáng tinh anh. Bởi vì ông là một tay chơi gà nòi rất kỹ, khi ra trường cáp độ, ông cáp rất dày, không để cho ai hơn được một phân. Cũng chính vì vậy mà mỗi lần gà ông đụng độ, ông đá hết tiền trong hầu bao, cho dầu có ăn thua gì cũng đều là mát bụng.

Bất chợt trên ngọn cây sầu đâu trước đường đi, có một bầy dơi quạ từ đâu bay về ăn trái chín, đang khọt khẹt giành ăn la ó giữa đêm khuya. Ông mỉm cười thầm rồi đi vôi nhà xách ra mấy cái lồng lưới, rồi móc vào mấy trái chuối xiêm chín rục. Để nhử tụi nó bay vào, sáng hôm sao thế nào cũng có. Bởi thịt dơi quạ thì rất bổ dưỡng và cường dương cho mấy ông già, nên ông Cả cười mỉm bâng quơ, rồi đi vô nhà tắt đèn ngủ sớm...

Căn nhà lại chìm xuống trong cô tịch bốn bề, ngoài trước con giồng tiếng chim cúm núm ăn đêm. Lâu lâu lại bật ra tiếng kêu cúm núm, cúm núm thật là áo não. Còn sau nhà thì tiếng táp mồi của cá sửu ở bãi bần, tiếng quẩy nước lại vang lên trong đêm vắng. Xa xa từ trên xóm ngã tư, tiếng chó sủa trăng vọng lại một điệu buồn buồn, khiến cho cái xóm ở cặp con rạch Cả Muồng nầy nó thật chơ vơ. Mỗi khi có tiếng trẻ khóc vì bịnh ban, nên đêm càng khuya càng sâu thăm thẳm.

Bất chợt từ dưới nhà ông Tám Chối vọng lên bài ca “Dạ Cổ Hoài Lang”, làm cho người nghe càng thêm ngậm ngùi cảm khái. Khi giọng ca của cô Tư Sạn lại ngân nga:

- Từ là từ phu tướng ...

Bảo kiếm sắc phong lên đàng

Vào ra luống trong tin chàng...

- Sao nỡ phụ phàng?                                                       

Đường dù xa ong bướm

Xin đó đừng phụ nghĩa tào khang...

Ngày mỏi mòn như đá Vọng phu...

Là nguyện cho chàng     

Hai chữ bình an, bình an

Mau trở lại gia đàng

Cho én nhạn hiệp đôi./-

Ăn cà

Đọc đầu đề, có người sẽ nói ngay: "Tết nhứt, thiếu chi món ăn ngon mà lại nói chuyện ăn cà. Bộ hết đề tài để nói hay sao?" Xin thưa, ở bên Mỹ nầy, sơn hào hải vị thiếu chi, nhưng thường đó là những món ăn cho người giàu có, ít phổ biến trong dân chúng VN, còn cà thì bình dân, rất phổ thông, là món ăn thường ngày....

... Tuy nhiên, trong những ngày Tết nhứt, các bà nội trợ cũng chịu khó chế biến cà thành một món ăn ngon, và để cúng ông bà, mà ông bà chúng ta phải nói rằng ít ai không khoái ăn cà.

Cà là món ăn bình dân, truyền thống, nhưng lại là hạng thấp nhất trong các món ăn thường nhật, tương đương rau lang, đậu bắp, mướp, bầu, bí, v.v... Ít khi người ta dùng cà để thết khách, nhất là khách quí. Không chừng mời khách quí ăn cà, khách còn cho là bị bạc đãi như câu chuyện Lưu-Bình/Dương Lễ vậy.

Truyện kể rằng:

"Ngày xưa, Lưu-Bình/Dương-Lễ là hai bạn học rất thân.

Lưu-Bình con nhà giàu, nên ỷ mình, học hành không được chăm chỉ. Dương Lễ con nhà nghèo, thường được Lưu-Bình giúp đỡ, ngày đêm dùi mài kinh sử để đạt được bảng vàng.

Ít lâu sau, Dương Lễ thi đậu, được bổ ra làm quan. Còn Lưu-Bình thi hỏng hoài, gia đình càng ngày càng khánh kiệt. Một hôm, Lưu-Bình nghèo túng quá, tìm đến bạn cũ nhờ giúp đỡ. Ai ngờ Dương Lễ bạc đãi, sai gia nhân dọn cho Lưu-Bình "Một mâm cơm với một quả cà". Ăn xong, Lưu-Bình cáo từ lui ra, phẫn chí, quyết tâm học hành để được như bạn, trả mối hận bị bạc đãi ngày hôm nay. Trên đường đi, tình cờ Lưu-Bình gặp một cô gái làm nghề buôn bán. Hai người kết bạn. Cô gái khuyên Lưu-Bình chăm chỉ học hành và sẽ làm lễ cưới sau khi chàng đổ đạt. "Nếu chưa thi đổ thì chưa động phòng".

Quả thật mấy năm sau, Lưu Bình nhờ chăm chỉ học hành nên thi đổ. Chàng về nhà để thăm người con gái đã lo buôn tần bán tảo nuôi chàng ăn học. Về đến nơi thì không thấy cô ta nữa. Nàng đã bỏ đi mất. Trên đường đi đáo nhậm nhiệm sở mới, Lưu-Bình ghé thăm bạn cũ, để khỏi bẽ mặt với người ngày xưa bạc đãi mình.

Dương Lễ tiếp bạn, rồi kêu người thiếp là Châu-Long đem trà ra mời khách. Ai ngờ Châu-Long là cô gái đã giúp đỡ Lưu-Bình trong mấy năm miệt mài kinh sử. Bấy giờ Lưu-Bình mới hiểu rõ lòng bạn khôn ngoan và cao thượng như thế nào. Bạc đãi chỉ là hành động kích thích lòng tự ái của Lưu-Bình để chàng chăm học, cho người thiếp giả dạng cô gái chưa chồng, giúp Lưu-Bình ăn học. Lưu-Bình chỉ còn cách khấu đầu cảm ơn tình bạn mà thôi.

Nói theo cách hiện thực, quả cà là động lực làm sĩ nhục mà cũng là kích thích lòng tự ái của Lưu-Bình, khiến chàng trở nên chăm chỉ học hành, điều mà ngày xưa Dương-Lễ đã từng khuyên nhủ bạn mình nhưng không kết quả.

Qua câu chuyện nầy, người ta thấy quả thật cà không phải là món ăn của nhà quan. Nó là món ăn của giới bình dân. Trước năm 1968, một hôm tôi tính đi Đà-Nẵng có công chuyện. Một người bạn, hiệu trưởng một trường trung học ở Huế, nói với tôi: "Anh cho tôi gởi cho anh rể tôi hủ mắm cà." Tôi hơi ngạc nhiên. Anh rể ông bạn tôi, một bác sĩ, lại ưa ăn mắm cà, một món ăn rất mất vệ sinh. Ngay từ khi còn nhỏ, tôi đã thấy ở các cửa hàng của các bà già trong chợ bán mắm cà. Mắm để trong một cái chậu đất sét nung, hơi giống chậu trồng hoa. Trong chậu, cà được bổ từng múi như múi cau, dầm trong mắm, thường là mắm nêm. Người ta che nửa chậu mắm bằng một nửa ngọn lá chuối, một nửa để hở cho khách thấy mắm mà mua. Không ít ruồi xanh, ruồi đen bu trên những miếng mắm hay bay lượn tìm địa điểm để đáp xuống. Thỉnh thoảng bà chủ hàng lấy cây quạt gắp huơ một cái để đuổi ruồi. Đàn ruồi bay ù lên, đảo ngang dọc trên chậu mắm, rồi lại tìm cách đáp xuống tiếp tục tấn công chậu mắm cà. Dĩ nhiên, thấy mà... kinh. Ấy là chưa kể vài con dòi to có, nhỏ có đang lúc nhúc bơi lặn trong những chỗ có nước mắm. Khi có ai mua, người bán xé lá chuối quấn lại như một cái phểu để bỏ mắm vào đó, xếp nắp đậy lại. Người mua khéo léo để đứng gói lá vào rỗ đi chợ, để nước mắm khỏi tràn ra ngoài. Có lần, tôi thấy một bà cụ già bán mắm lấy đôi đũa vớt mấy con dòi quăng xuống đất, nói một câu rất tỉnh: "Dòi mẹ thì ngon, dòi con thì béo."

Dĩ nhiên từ đó, tôi không ăn mắm cà. Mẹ và các chị tôi, chẳng ai biết làm mắm cà để ăn, sạch sẽ và vệ sinh hơn thứ mắm cà mua ngoài chợ.

Bây giờ, nghe người bạn gởi hủ mắm cà cho ông anh bác sĩ, tôi lại giựt mình. Tuy nhiên, tôi lại cũng từng nghe nói: "Bác sĩ ở dơ hơn người ta". Ở đời, nói và làm thường không đi đôi. Bác sĩ khuyên người ta ăn ở vệ sinh nhưng bác sĩ "mất vệ sinh" không thiếu gì.

Do câu chuyện người bạn, tôi khám phá ra một bà cụ ở trên dốc cầu Kho Rèn ở Huế làm mắm cà ngon tuyệt trần. Dĩ nhiên là rất vệ sinh. Kể từ đó, tôi mới nhận ra rằng vì sợ dơ mà mấy lâu nay, tôi đã "xa rời dân tộc". Sau biến cố nói trên, tôi thường đưa vợ lên cầu Kho Rèn mua mắm cà về ăn, trở về với con đường truyền thống dân tộc Việt-Nam: Ăn mắm cà. Tôi chưa đọc hết truyện cổ tích, nhưng tôi vẫn còn nghĩ rằng, trong kho tàng văn chương VN, không thiếu bóng dáng những trái cà. Chẳng hạn như:

Công anh làm rể có tài

Một mình ăn hết mười hai vại cà

Giếng đâu thì dắt anh ra

Công việc thì nặng nhọc mà ăn uống thì tiết kiệm, chỉ có cơm rau và cà nên mới có lời than mà mỉa mai của người làm rể.

Ở thôn quê, việc làm ruộng cần có nhiều người giúp sức, nhất là khi đến mùa như việc cày, cấy hay gặt lúa. Người đến làm thuê được nhà chủ bao cơm ăn. Các thợ bạn, nhất là đám con trai, "nam thực như hổ", cơm thì nhà chủ cho ăn no (ăn no mới làm việc giỏi) nhưng đồ ăn thường thì thiếu vì nhiều khi đồ ăn rất mắt mỏ. Thịt thì không có, chỉ có cá và canh, hay món kho. Cũng không đủ nên người ta phải muối cà để "đưa cơm".

Nhiều khi người ta cũng sợ hao cà nên muối cho mặn để tiết kiệm. Muối càng mặn, ăn càng khát nước, uống trong lu vại không đủ, phải ra giếng mà uống cho vừa bụng như lời mai mỉa của anh con trai trong bài ca dao nói trên.

Truyện cổ tích cũng còn kể:

"Cậu bé làng Phù Đổng vươn vai đứng dậy thành một người cao lớn dị thường. Cậu bé xin mẹ nấu cho một nồi cơm thật to để ăn trước khi ra trận. Cậu ăn bao nhiêu cũng không đủ no. Người làng phải phụ giúp, cậu bé ăn hết ba nong cơm với ba nong cà... "

Về số lượng cơm, cà cậu bé đã ăn, có thể lên xuống tùy theo sự hứng cảm của người kể chuyện, nhưng chắc chắn trong bữa cơm của cậu phải có cơm và cà là hai món ăn chính của người dân quê Việt-Nam.

Cà có hai loại: Cà trắng và cà tím.

Cà trắng cũng có hai loại: Cà pháo và cà dĩa. Cà pháo là loại cà trái nhỏ, lớn lắm cũng chỉ bằng trái mù-u. Loại nầy ít khi ăn sống và thường để làm mắm cà chứ không muối cà vì cà pháo đắt hơn cà dĩa. Nhà khá giả một chút mới ăn cà pháo. Cà được cắt cuống để bỏ vào hủ với mắm. Nếu trái hơi to thì người ta thường chẻ làm đôi. Cà dĩa là loại cà trái to bằng dĩa trà. Cà nầy rất phổ thông trong món ăn của người nhà quê. Trái cà được chẻ thành sáu hay tám múi tùy theo trái cà to nhỏ, cũng được bỏ vào hủ mắm, thường là mắm nêm hoặc tương nếu người ta ăn chay. Cà phải chìm xuống dưới mặt nước để khỏi phải bị thâm đen, khi múi cà được gắp ra dĩa, trông vẫn còn màu trắng của nó. Ở nhà quê, nhất là ở miền Bắc Việt-Nam, không có nhiều cá để làm mắm cà nên chỉ muối cà, gọi là cà muối, nghĩa là người ta ngâm cà trong nước muối, chỉ có muối mà thôi. Trong bữa ăn của người nhà nông, nhất là khi có thợ bạn đến cày, cấy, v.v... bao giờ cũng có một dĩa cà, hoặc một tô cà muối, nếu có đông người ăn.

Trước khi đem mắm hay muối cà, nếu là cà pháo thì trái để nguyên hay chỉ bổ làm đôi, cà dĩa thì bổ làm sáu, làm tám, đem phơi một nắng cho vừa ỉu đi một chút. Mục đích là để cà tháo bớt nước, chất mắm hay muối có thể thấm vào cà. Người ta không phơi lâu vì sẽ làm cho cà không còn dòn mà lại dai, khó

Để tiết kiệm, người ta chỉ gắp cà ra ăn, mắm để lại trong hủ để bỏ thêm cà mới vào. Do đó, tục ngữ mới có câu: "Có cà thì tha gắp mắm".

Người ta cũng ăn cà sống nhưng thường chỉ ăn cà dĩa mà thôi. Người nội trợ bổ trái cà dĩa ra làm nhiều múi, sắp quanh trên một cái dĩa lớn bằng cái dĩa trà, cùng với một vài lát khế xắt mỏng và ít cọng rau thơm. Bên cạnh có một dĩa ruốc. Khi ăn, người ta gắp miếng cà quẹt vào đó một chút ruốc cùng với ngọn rau thơm. Rau làm thơm mũi, ruốc có vị mặn và miếng cà sống thì dòn, nhai rau ráu. Sau khi ăn vài miếng cà có ruốc, người ta ăn một lát khế. Chất khế chua làm "sạch" lưỡi. Như thế miếng cà ăn tiếp sau mới ngon vì nếu không, chất ruốc mặn đọng lại trên lưỡi làm mất ngon. Dĩ nhiên, "dân mắm ruốc" rất thích ăn theo kiểu nầy, nhất là về mùa hè, ăn miếng cà sống như thế, người ta cho là "mát".

Người ta cũng ăn cà hấp. Trái cà dĩa được bổ ra nhiều múi mỏng (không cho múi cà lìa hẳn nhau, còn dính tí chút). Khi nồi cơm vừa cạn, người ta mở vung, bỏ dĩa cà vào, đậy nắp lại. Hơi nóng của nồi cơm đủ làm cho cà chín. Trước khi dọn ra mâm, người ta ép cho cà ra bớt nước, đổ nước đi, rồi đổ lên dĩa cà một ít nước mắm và vài trái ớt, vài múi tỏi giã vừa dập hoặc một ít hành chấy (hành phi).

Để lạ miệng, cà còn được các bà nội trợ "chế biến" thành cà luộc, cà nướng (thường là cà tím) gỏi cà, v.v...

Cà tím vì có màu tím. Còn gọi là cà dái dê hay cà dê vì có hình dạng như dái con dê đực. Cà tím thường dùng để ăn sống, nướng, hấp hay luộc, chiên có thêm một ít thịt heo hoặc "tóp" mỡ, v.v... Người ta không muối cà hay làm mắm cà bằng cà tím bao giờ.

Miếng cà mắm thường cắt nhỏ, ăn thì ngon nhưng trông thật xấu xí. Tôi có thể chứng minh một ví dụ về hình ảnh xấu xí của mắm cà bằng câu ca dao sau đây:

"X" ... ngồi thò lõ dái ra,

"Y"... tưởng mắm cà đem dĩa qua xin.

Người ta không trồng cà ở ruộng vì cây cà không chịu nước như lúa. Cây cà chịu đất khô. Ít, chỉ để ăn trong gia đình thì người ta trồng trong vườn nên có khi người ta gọi là "vườn cà". Nhiều, người ta trồng ngoài rẫy; ngoài phần để ăn, người ta hái đem bán ở chợ. Nói chung, ở nhà quê, nhà nào cũng có trồng cà. Cà ưa nắng nên người ta trồng cà sau khi mùa mưa lạnh chấm dứt, nghĩa là cà được trồng vào tháng hai âm lịch, trễ lắm là tháng ba. Ca dao có câu:

Tháng giêng là tháng ăn chơi

Tháng hai trồng đậu, tháng ba trồng cà...hoặc:Tháng giêng là tháng ăn chơi

Tháng hai trồng đậu, trồng khoai, trồng cà.

hoặc một câu khác nữa:

Tháng chạp thì mắc trồng khoai

Tháng giêng trồng đậu, tháng hai trồng cà.

Việc trồng cà, đậu có xê xích đôi chút có lẽ là do vùng đất có khác nhau vì nước ta trải dài trên nhiều vĩ độ khác nhau. Ở nhà quê, để tiết kiệm đất, người ta trồng cà và ớt chen nhau.

Nếu tháng hai thiếu (ngắn ngày), có nghĩa là mùa nắng đến sớm, cà sẽ không được mùa. Sau đây là kinh nghiệm của người nhà nông:

Thiếu tháng hai mất cà

Thiếu tháng ba mất đỗ

Và một kinh nghiệm khác nữa:

Đom đóm bay ra, trồng cà ra đỗ

Tua rua bằng một, cất bát cơm chămPhải đến mùa hạ mới nhiều đom đóm. Đom đóm ra sớm có nghĩa là mất mùa cà. Câu sau thì chịu, chưa hiểu ý tứ thế nào. Quí độc giả nào có kinh nghiệm ở nông thôn, xin chỉ giáo giùm.Người trẻ thích ăn mắm cà hay cà muối. Người già thích ăn dưa vì dưa mềm hơn, dễ ăn. Vì vậy, tục ngữ lại có câu: "Trẻ muối cà, già muối dưa".

Vì cà là món ăn truyền thống, dân tộc, nên đi xa, không có cà để ăn, người ta sinh ra... nhớ:

Ra đi lòng nhớ mẹ già,

Nhớ canh rau muống, nhớ cà dầm tương.

Sau khi nhớ mẹ, tác giả đâm tra nhớ món cà. Không phải anh ta "Dĩ thực vi tiên" nhưng cà là món ăn tượng trưng cho quê hương. Thành ra, nói cho đúng thì tác giả sau khi nhớ mẹ thì nhớ quê hương, làng xóm mình. Bên cạnh cà, anh ta nhớ "canh rau muống". Như thế, người ta có thể đoán tác giả là dân... "Bắc-kỳ".

Ngoài trái, người ta cũng thích màu hoa cà, hay nói đúng hơn là màu tím hoa cà. Đi qua một vườn cà đang lúc hoa cà nở rộ, một màu tím đẹp đập vào mắt ta. Màu tím hoa cà lạt hơn màu tím hoa sim một chút, một màu tím có lẽ nhiều người đã đọc trong một bài thơ của Hữu Loan:Chiều hành quân

Qua những đồi sim

Những đồi hoa sim

Tím cả chiều hoang biền biệt

Thật ra, người thành phố dễ tưởng lầm màu tím hoa sim và màu tím hoa mua. Dọc theo quốc lộ 1, quãng giữa thành phố Quảng Trị và thành phố Huế, nhìn về phía Tây, phía dãy Trường Sơn là một vùng đồi hoang. Ở đây, cây mua mọc lẫn lộn với cây sim. Khi đến mùa, hoa sim và hoa mua đua nhau nở rộ rất đẹp. Cây mua cùng một họ với cây sim, hoa màu tím như nhau, nhưng trái mua không ăn được.

Trái sim khi chín có màu tím sẫm, vị ngọt, ăn rất ngon. Ca dao có câu:

"Đói lòng ăn nửa trái sim,

Uống lưng bát nước đi tìm người thương"

Ăn nửa trái sim vì ăn nhiều thì xót ruột, uống lưng bát nước vì uống hết bát thì nặng bụng, xóc, không thể đi xa tìm người thương được.

Ngày trước, con gái đàn bà cũng thường mặc áo màu tím hoa cà hay hoa sim. Ngày nay, người ta chê màu đó hơi quê. Người ta chọn màu áo tím đậm hơn, đó là màu tím da-lan hay màu tím than, có nghĩa là màu tím đậm.

Đang nói chuyện ăn, bỗng lan man qua chuyện mặc. Nói như thế là đi hơi xa, nên xin dừng bài viết ở đây.

Già Tư

Không nhớ từ lúc nào chúng tôi biết đến Già Tư. Chỉ biết là mỗi lần đi ngang qua cái chòi có ông già câm ngồi sửa xe đạp hay làm hề nên ghé lại chơi riết rồi quen. Không ai biết ông ấy quê quán ở đâu, vợ con ra sao, chỉ biết là ông lão đã đến đây ở từ lâu lắm rồi. Già Tư có một điểm đặc biệt là ở xóm Chùa nhưng không bao giờ “ăn chay niệm Phật” như mọi người.

Tuy vậy, những nhà sư hay học sinh đến sửa xe ông đều không lấy tiền. Già cũng không giao thiệp với ai ngoài bọn trẻ chúng tôi. Mỗi chiều, ông lão hay ngồi nhâm nhi vài ly rượu một mình trong chòi, cũng là lúc chúng tôi thường tụ tập đến. Ông không nói được, chỉ ra dấu. Vậy mà dần dần rồi chúng tôi quen. Mấy người sửa xe phải nhờ đến chúng tôi làm “thông dịch viên” cho ông hiểu.

Mấy năm trước, Già Tư mua được một con chó phèn vừa biết ăn và cặp gà ta ở xóm trên. Ông làm chuồng nuôi gà còn con chó phèn thì ông cưng hết cỡ. Già làm cho nó một cái mùng nhỏ, tối giăng dưới sàn chõng để nó ngủ. Con phèn quen từ nhỏ nên tối đến là tự biết chui vào mùng ngủ. Cái lần ông lão bị lên máu té trong chòi, con chó ấy chạy ra chạy vào kêu la inh ỏi. Hàng xóm thấy lạ chạy qua thì thấy Già nằm bất động, họ dìu ông lên chõng rồi thoa dầu, xoa bóp cho Già tỉnh lại. Từ đó Già càng cưng con phèn hơn. Cứ mỗi buổi cơm, Già một chén là con phèn một chén. Có lần Già chỉ chỉ con phèn rồi khoanh tròn tay đưa qua đưa lại (ý Già muốn nói là Già xem con phèn như con như cháu).

Một buổi chiều, Già Tư ngồi trên một cái ghế thấp ra dấu với tôi. Ý Già muốn nhờ chúng tôi bán giúp một mớ gà để Già về thăm quê. Tôi hiểu ý nên kêu bà Bảy Gà ngoài chợ lại mua cho Già. Già Tư bán hết bầy gà chỉ chừa lại một con gà mái đang dẫn con và một con gà tơ. Chiều hôm sau đó Già làm thịt con gà tơ đãi bọn tôi. Già nấu một nồi cháo nóng hổi, múc từng tô cho bọn tôi. Tôi chỉ chỉ ngón tay vào miệng rồi cười (ý là khen Già nấu ngon hết ý). Già Tư cười phì lộ ra cái miệng móm xọm... Đang ăn ngon miệng thì bà Năm hàng xóm chạy qua:

- Mèn đét ơi! Hôm nay rằm, Già Tư không đi lễ Phật, không ăn chay thì thôi còn sát sinh mần thịt gà rủ mấy đứa nhỏ ăn nữa. Tội lút đầu đó Già Tư ơi! Tội chết...

Trời bắt đầu trở gió, Già Tư ho nhiều, chúng tôi khuyên ông nên đi bệnh viện, khuyên mãi ông mới chịu đi. Sáng hôm sau Già Tư đón xe đò lên bệnh viện. Ông lão gửi tôi hai mươi nghìn đồng, nhờ mua cho con phèn ổ bánh mì đem qua chòi cho nó ăn. Ông quyến luyến con phèn một hồi lâu rồi bước lên xe mà mắt vẫn nhìn theo tôi mãi. Con phèn bỗng vụt chạy theo, ông xua tay, tôi đứng kêu nhưng nó vẫn chạy theo, con chó chạy vụt qua vụt lại. Ra đến ngã tư thì con vật khôn lanh ấy bị một chiếc xe hơi cán. Con chó kêu lên tiếng rền rĩ thất thanh. Già Tư hoảng hốt kêu xe dừng lại, ông xuống xe chạy nhanh đến ôm con phèn rồi đưa con chó về nhà. Vừa đi lão vừa khóc mếu máo, đau đớn như vừa mất đi một người thân...

Già đem con phèn chôn phía sau nhà, bọn tôi xúm vào đắp cho nó một nấm mộ. Già chỉ chỉ vào người rồi chỉ xuống đất:

- Tôi hiểu ý Già muốn chết sẽ nằm kế con phèn đúng không? - Tôi hỏi.

Con phèn chết, Già Tư buồn lắm. Già không đi khám bệnh nữa. Tối ngày Già chỉ quanh quẩn trong nhà. Hôm rồi, ông lão kêu tôi lại rồi ra dấu kể tôi nghe về cuộc đời của mình. Chỗ nào tôi không hiểu thì đưa giấy bút cho Già nguệch ngoạc vài dòng. Cuối cùng, tôi cũng nắm được nội dung tóm lược câu chuyện như sau: “Già Tư quê ở tận Cà Mau, hồi trước từng là y tá tư nhân. Vì xem bệnh không kỹ, chủ quan nên đã làm chết đứa con trai duy nhất của mình. Bà vợ cằn nhằn, ông vẫn không trả lời vì lòng đang đau như cắt. Bà lỡ lời nói: Sao ông không câm luôn đi, ngồi đó im thinh như ngậm bồ hòn. Ông giận nên đã uống thuốc tự vẫn. May mà không chết, nhưng lại bị câm. Từ đó ông bỏ đi trôi nổi, rồi đến xứ này sống trong im lặng một mình...”. Nghe ông lão kể, tôi không cầm được nước mắt.

Từ hôm đó đến mấy hôm sau, Già Tư trở bệnh nặng hơn. Ông đóng cửa chòi mấy hôm liền, hàng xóm không ai để ý tới, chỉ riêng bọn trẻ chúng tôi là hay chạy tới chạy lui săn sóc cho Già. Sáng hôm đi thi tuyển vào trường trung học phổ thông, lòng tôi cứ nặng trĩu một sự âu lo bất thường. Hai ngày thi vừa xong, tôi chạy ngay về nhà. Xe vừa tới đầu làng, tiếng trống từ xóm Chùa vang ra giục giã làm mỗi bước đi của tôi càng hồi hộp hơn. Nhà Già Tư hôm nay đông lạ. Tôi chạy đến trước cửa nhà, chưa kịp nhận ra điều gì thì đã nghe tiếng mấy thằng bạn trong xóm than khóc:

- Trời ơi! Già Tư ơi! Sao Già chết bỏ tụi con...

- Già Tư ơi! Già chết rồi đó thấy chưa? Sao Già không chịu đi khám bệnh... Già chết rồi ai sửa xe cho con vào trường mới... Già nỡ bỏ tụi con sao...?

Tôi cố nhìn mọi người xung quanh. Cũng chẳng ai xa lạ ngoài bọn trẻ trong xóm và bà Năm thường ngày hay cằn nhằn ông bạn hàng xóm lạ lùng. Bà Năm con mắt đỏ hoe đang lúi húi nấu bữa cơm cuối cùng đưa tiễn Già Tư...

Chiếc xe hơi mới cáu đậu lại trước cửa. Một người phụ nữ vào nhà nói gì đó với bà Năm rồi bỏ đi. Thì ra đây là vợ Già. Bà ta chỉ đứng lại một lúc rồi đi mất. Chỉ có bọn trẻ chúng tôi là ở bên ông lão tội nghiệp cho đến lúc cuối cùng. Mọi người đưa Già Tư đi chôn ngoài nghĩa địa chứ không chôn sau nhà kế con phèn như ông lão từng trăn trối. Ngôi mộ của ông chỉ là một nấm đất cao chứ không một tấm bia tên tuổi. Vậy là Già cũng không nói được gì để lại trên nấm mồ cho người hậu thế qua lại biết. Sống lẳng lặng rồi chết cũng lẳng lặng...

Mùa cá khoai

Nói thiệt, không có thứ cá biển nào ngon hơn cá khoai đâu. Mà không có xứ nào cá khoai ngon hơn ở miệt Cái Đôi này. Ở đây có làng hẳn hòi cho thứ cá ngon nhứt hạng trời cho”, ông Tư Minh (Lưu Văn Minh), chủ vựa cá khoai tại khóm 4, thị trấn Cái Đôi Vàm, hồ hởi.

Ông Tư Minh vừa bưng nồi cháo cá khoai vừa rổn rảng “quảng cáo”. Nồi cháo trắng tươi pha thêm màu đỏ của tôm biển bằm nhỏ trộn với ít con mực còn trong màu nước cho tăng phần vị biển cùng màu xanh ngăn ngắt và hương thơm “bắt mắt, bắt mũi” của hành, ngò, cần tàu đậm màu đồng ruộng được thả vào.

Không có bất kỳ loại thịt cá nào giống như thịt cá khoai, bởi vì khi cho thịt vào miệng thì tựa như thịt cá tự tan ra mà ta không cần nhai để cảm nhận hương vị ngọt đặc biệt của nó.

Vào hội cá khoai

Trong cái gió nồng nàn biển cả, trong vị cay nồng của chén rượu ngày cặp bến, trong dư vị thanh tao còn sót lại của chén cháo ban nãy, ông Tư hàn huyên chuyện cá khoai thuở còn “nhà nghèo”, rằng ở nước Việt Nam này, miệt Cái Đôi có làng cá khoai này là duy nhứt.

“Đó cũng là cửa biển duy nhứt tiếp giáp giữa biển Đông và biển Tây. Tụi tui không phải dân chánh gốc miệt này. Từ Tiền Giang kéo qua, từ Bến Tre kéo lại, thấy nhiều tôm cá neo ghe, cắm đất lập làng cá đó chớ! Hồi đó cá khoai rẻ như cá phân, nhỏ nhỏ chừng hai ngón tay tui giờ người ta hốt nấu cho heo. Hồi nào giờ, tui luôn tin là cái thứ cá thịt thơm ngon lạ lùng này có lúc sẽ lên ngôi”.

“Nhà hàng giờ người ta mần cá khoai thành đủ thứ món. Cá khoai có ngôi thứ rồi, tụi tui đỡ cực. Nhưng nói gì thì nói chớ mấy món đó hổng qua được mấy bà ở đây làm đâu à nghen”, ông Tư Minh bộc bạch.

Cá khoai sinh sống chủ yếu ở biển, đôi khi bắt gặp chúng ở vùng nước lợ nơi cửa sông giao với biển. Loài này thường bơi từng đàn ở những vùng nước nông. Từ giữa năm đến cuối năm, đặc biệt những hôm có nhiều sương mù, ngư dân đánh bắt được nhiều cá nhất. Ngay mùa chừng tháng 11, 12 âm lịch kéo dài đến tháng 2 âm lịch năm sau, xứ Cái Đôi mở hội cá khoai. Buổi tối, đốt đống lửa lớn, chủ cả sai lính nấu đủ món cá khoai đem ra bãi phơi, tập trung lại vừa đờn ca tài tử, vừa ăn cháo, ăn khô, uống rượu. Ngày hội cá khoai tập trung gần cả tháng, những ngày còn lại của năm thì ngày nào ở Cái Đôi Vàm cũng có vài ghe chở cá khoai vào bờ, lác đác những sào phơi khô khoai.

Phải chi cá xứ mình mang tên xứ mình…

Theo hướng dẫn của ông Tư, tôi tới bãi phơi khô khoai. Giàn cá được đóng thẳng thướng, cây trụ làm bằng thân đước cao lớn được đóng từng tầng đinh để giữ thanh tre được vắt cá khoai từng cặp từng cặp trải dài hút mắt. Lớp này nối lớp kia, hàng này nối hàng kia… cứ thế bãi cá khoai như cơn sóng trào tung dồn đuổi nhau cuộn lên đẹp mướt mắt.

Tôi hỏi chuyện vợ của ông Tư Minh: “Làm khô khoai giống làm mấy khô cá khác không thím?”. “Dễ ợt à cô ơi. Cá từ ghe mang về mổ bụng lấy ruột, rửa sạch, móc hàm răng của hai con cá vào nhau rồi vắt cá ngang những cây sào để phơi nắng.

Khi phơi, cá phải được trở thường xuyên để lúc thành khô vẫn có màu tươi ngon, thịt dẽ. Còn nướng khô khoai thì không được nướng chín con khô. Để con cá lên bếp than được ủ không thấy ngọn lửa mới đúng gu, nướng khô vừa có mùi thơm là đem ra ăn liền. Dùng nước chấm khô cá khoai là nước mắm me hoặc nước mắm xoài bằm sợi thì mới đúng sách”, thím Tư cười xởi lởi.

“Bữa nay tui không nói chuyện đời nghen! Tui nói về khúc buồn cá khoai”, chấm khô cá khoai vào nước mắm me “chua, cay, ngọt, mặn” đưa vào miệng, ông Tư Minh vội nói. Tui nhứt quyết lấy cả đời ngư phủ để cam đoan là không khô khoai nào ngon hơn khô khoai xứ Cái Đôi. Nhưng mấy gói khô hàng mẫu toàn là khô khoai Sông Đốc, khô khoai Trà Vinh, khô khoai Bến Tre...

“Tui vui nổi không khi khô xứ mình mang tên xứ khác. Vựa khô khoai lớn nhỏ nào ở đây cũng y như tui. Khô khoai xứ vàm Cái Đôi đi muôn nơi nhưng cái tên là mượn xứ khác. Tui với mấy chủ vựa cá khoai lớn nhất ở đây liên kết lại đòi thương hiệu mà chưa nhằm nhò gì…”. Ông Tư thở dài uống cạn ly rượu.

Bà con làng cá khoai Cái Đôi Vàm liệu có nên trông chờ “hữu xạ tự nhiên hương” hay cần có sự liên kết với nhau để có kế hoạch dài hơi không chỉ duy trì làng nghề mà còn giúp ngư dân sống được với nghề?

 Một thứ hương nồng nàn khác tỏa ra từ thân cá khoai trên tay mỗi người: Hương biển mặn!.

Truyện ngắn: Rừng xanh máu đỏ

Cập nhật ngày: 22/03/2013 17:42:02

Bơi qua những đoạn sông mùa lũ sóng nước gầm gào hung hãn, chặt những cây to bằng cái rìu bén ngót hay bắt những con voi rừng về thuần dưỡng để kéo gỗ. Hắn là tay thợ rừng cừ khôi.

Theo chân hắn là thằng bé gầy gò nhưng rắn chắc, nước da đen màu gỗ lim. Là cháu ngoại của người hàng xóm, nó không còn cha lẫn mẹ. Nó giúp hắn mang cơm nước mỗi lần lên núi bằng cái ba lô cũ kỹ đã rách lỗ chỗ mà nó nhặt được đâu đó, cùng với một cuộn mây chỉ đã ngâm nước cho mềm và cái xà gạc(*) đeo lủng lẳng trên vai.

Hắn trang bị cho mình cái nỏ lớn có cánh bằng tre sống lâu năm trên núi cao dài gần một sải tay, còn thằng bé cũng cái nỏ như thế nhưng nhỏ hơn. Thân nỏ làm bằng gỗ hồng bì, rắn chắc, ít cong vênh nhưng khá nhẹ.

Dây nỏ làm từ dây gai tẩm nước lá thé rồi tuốt cho bóng bằng vải bao bố cho săn nhẵn và có màu đen sẫm. Tên để bắn lấy từ lóng tre đực và phải dài hơn tầm căng của cánh nỏ, lớn cỡ cán bút bi, mũi vót nhọn đôi khi bịt đồng. Tên phải chuốt thật thẳng, có cánh làm bằng lá khô ở đằng đuôi giữ cho tên bay đúng hướng.

Khi nghe tiếng gãy của cành cây khô hay thấy bụi lá chao đảo khác thường, tay hắn hơi giơ lên là thằng bé đi sau phải dừng lại, giữ nguyên hiện trạng và không được nhúc nhích.

Hắn lom khom tiến về phía đó bằng những bước chân nhẹ như gió, dây cung đã cài vào lẫy, tên đã đợi trên khe sẵn sàng lao vào con vật nào xấu số. Bởi vì mũi tên không thể làm con vật chết ngay được nên chúng thừa sức cao chạy xa bay, như thế sẽ là công cóc.

Hắn tẩm những mũi tên của mình bằng nhựa cây sát cá, nọc độc rắn rít, bò cạp và nước dãi của một loại ốc sên cực độc.

Chỉ cần mũi tên găm qua khỏi da con vật, nọc độc sẽ làm cho nó tê liệt ngã lăn ra là hắn và thằng bé có mặt đúng lúc trói gô con vật lại, hay bồi thêm một cú như trời giáng vào đầu bằng sống lưng lưỡi xà gạc và chọc tiết con vật bỏ đi là xong.

- Sáng nay mầy giở theo món gì? - hắn hỏi thằng bé.

- Thì vẫn khô nục nướng và muối ớt.

- Đã mươi bữa nay chả tóm được con chuột, con cheo nào. Mầy để ý xem có bụi đót nào đang héo lá.

- Để làm gì hả chú?

- Kiếm con nu về nấu giả cầy. Ngon bá cháy mầy ơi.

- Nó ở dưới hang sâu, làm sao mà tóm được hả chú?

- Ừ nhỉ, mình đâu có cuốc xẻng gì, mà cũng chẳng có nước để múc đổ xuống.

Mặt trời đứng bóng, họ dừng lại bên bờ suối tắm mát rồi lấy cơm ra ăn. Khẩu phần của mỗi người là một nắm cơm gói trong lá chuối và một con cá khô nướng.

- Mầy đem cơm cho tao hoài mà tao chưa có cái gì trả lại mầy, ngại quá.

- Có gì đâu mà ngại hả chú, nhà ông cháu cũng còn kha khá lúa.

- Ngại chớ sao không, ông bà ngoại mầy già cả rồi.

- Bận trước chú chia cho cháu cái đùi heo rừng to tướng. Nhín ăn, mua được mấy chục ký gạo đấy.

- Nhưng là mồ hôi nước mắt của mầy mà. Hôm ấy tao thấy mầy khiêng nó không muốn nổi. Tao thương mầy quá, tính chia cho mầy nhiều hơn nhưng tao phải dành tiền trả nợ.

- Nếu không có chú thì làm sao cháu có, còn nợ chú trả hết chưa?

- Còn, nhưng không nhiều.

- Thế là ổn rồi. Chiều nay cháu đãi chú món chuột đồng quay lu chú nhé. Món này nhắm rượu cũng bá… tước lắm.

- Ha..ha… Mầy chế biến từ ngữ cũng thấm thía lắm. Coi như tao phục mầy.

- Cháu chưa thành người lớn mà chú.

- Cứ gì phải là người lớn mới được nể phục hả mầy. Ngược lại, có khi còn đáng tởm hơn nhiều.

- Chú nghỉ trưa đi. Cháu đi kiếm dấu chân xem có ông bà nào xuống uống nước không chú nhé.

Hắn không trả lời, chỉ gật đầu. Hắn hiểu thằng bé đang nói đến con hươu, con heo… là những loài thú không bị cấm săn bắn nhưng cũng không loại trừ nai, gấu, cọp, beo… Hắn lấy cái ba lô làm gối, kẹt đá làm phòng, cát làm chiếu và để cái nỏ ngang người. Hắn ngủ tư thế ấy nhiều năm rồi nên thành quen, tư thế ấy đủ nhanh để ứng phó với mọi tình huống.

Giấc ngủ đã giúp cho sức khoẻ hắn hồi phục, còn thằng bé thì đang mải mê câu cá bống núi bằng cái que trúc có sợi dây mắc mèo tước nhỏ ra và gút một đầu lại làm lưỡi câu. Cá bống tạp ăn thấy nút gút đong đưa là táp liền và cứ thế nó giật lia lịa.

Khi cá kịp định thần tính há mồm ra để trốn thoát thì đã bị hất văng lên bờ rồi. Nó không vội đi nhặt chúng, bởi nó biết cá gặp cát nóng bám đầy mình thì chẳng còn sức đâu mà lê tới mép nước. Khi hắn ra suối rửa ráy mặt mũi cũng là lúc thằng bé dừng câu. Tính ra, giấc ngủ của hắn bằng cả kí lô cá bống chứ chẳng ít.

- Có thấy gì không?

- Đi chú, ông gấu thì phải, bàn chân dài và có vuốt nhọn.

Hắn lẽo đẽo theo sau thằng bé lên phía thượng nguồn. Qua khỏi thác nước cao dòng sông bỗng hiền hoà, yên ắng. Rừng như mở ra bởi hai bờ cát trắng như hai con lộ rộng thênh thang.

Rừng thưa quá, rất lý tưởng cho bầy thú hoang xuống sông uống nước và quan sát nhưng không có chỗ cho chú cháu hắn ẩn nấp, mai phục.

Một vài tảng đá mồ côi đứng chơ chỏng đây đó kịp biếu cho hắn một ý tưởng không tồi. Hắn hoa mắt bởi đủ loại dấu chân thú, đa phần là loài ăn cỏ, măng hay khoai củ. Hắn nghĩ, thú ăn thịt cũng lởn vởn quanh đây thôi.

- Giỏi lắm, nhưng phải về, chiều rồi. Giờ này chúng không khát nước nữa đâu.

Thằng bé không nói cũng chẳng gật đầu. Nó luôn làm theo mệnh lệnh hắn, như hắn là chúa tể sơn lâm vô cùng uy dũng. Hơn nữa, từ ngày cha mẹ nó mất, hắn là chỗ dựa tinh thần không thể thiếu của nó, bởi ông bà ngoại nó đã già, quanh năm chỉ biết quanh quẩn bên luống cải, vồng khoai.

Còn bạn bè cùng trang lứa nó ư? Có, nhưng không nhiều. Vả lại, ai cũng lo cho cuộc sống của riêng mình, ruộng rẫy nhà mình. Mà ruộng rẫy thì xa tít nên dân làng thường ngủ lại rẫy cuối tuần mới về một lần.

Về đến nhà, hắn bảo thằng bé ngày mai nghỉ, mốt đi sớm. Thằng bé do dự hồi lâu mới dám thưa thật với hắn:

- Mai cháu phải về quê với người chú họ để làm lại mồ mả cha mẹ.

- Chú mầy vô rồi à? Dở thật, hôm nay không kiếm được gì để đãi ông ấy.

- Có chuột quay lu rồi, cũng không tệ lắm.

- Ừ, không tệ.

- Chú qua uống với chú cháu vài ly nhé.

- Sao lại không, nhưng mầy phải cho tao góp rượu đấy.

- Nhà cũng có rượu, nhưng tuỳ chú.

Chuột đồng mùa này mập dữ, trụng nước sôi cạo lông vèo vèo, thui lại trên lửa cho thịt da săn chắc và hết mùi tanh rồi chặt đầu, mổ bụng lấy bộ lòng ra bỏ đi. Ướp với ngũ vị hương, tỏi, hành tím băm nhỏ, nước tương, bột ngọt và cốc rượu nhỏ cùng một muỗng mật ong, một muỗng nước cốt chanh để khi nướng da có màu nâu vàng và giòn, rất ngon.

Sáng hôm sau, hắn bắt tay vào làm cục đá giả bằng vỏ bao xi-măng lộn lại.

- Phải chi có thằng bé ở đây thì hay biết mấy, nhờ nó ngắm nghía xem có giống tảng đá trong tự nhiên không? Có phát hiện gì khi mình nấp trong đó không? - hắn càu nhàu.

Hắn chui vào tảng đá giả khoét nhiều lỗ nhỏ ngang tầm mắt để quan sát bên ngoài. Tảng đá giả khá lớn so với thân hình hắn nhưng lại bé quá so với cánh nỏ dài ngót sải tay.

- “Không sao, để nó dưới đất cũng được, mình thừa khả năng ngắm trúng đích qua mấy cái lỗ be bé này” - hắn nói với chính mình.

Hắn rạch hai đường chữ U để thò đôi cánh tay ra.

- “Kiếm đâu ra màu áo trùng với màu bao xi-măng này nhỉ. Dễ thôi, làm hai cánh tay bằng vật liệu ấy rồi vò cho nhàu đi là được, khi cử động không phát ra tiếng là ổn” - hắn lại lải nhải một mình.

- “Tao muốn truyền đạt cho chú mầy sáng kiến của tao nhưng tiếc quá. Có thể không có lần thứ hai đâu” - hắn tự nói gở.

Hắn chuẩn bị cơm gạo cho chuyến săn dài ngày bởi hắn nghĩ đến con thú to. Hắn sẽ xẻ thịt nó ra hong khô rồi tải về dần. Hắn không cần lều bạt hay mền mùng, chỉ cần con dao thật bén và cái xà gạc thì hắn sẽ làm xong mọi chuyện. Lửa, không thể không có lửa.

Hắn chuẩn bị mấy hộp diêm mới gói trong túi ni-lông phòng hờ mưa rừng bất chợt. Hắn háo hức như một cuộc hẹn hò. Hắn lên đường khi đã tính toán kỹ lưỡng, hắn sẽ đến đó trước 9 giờ sáng để kịp dựng lại tảng đá giả và ngồi vào mai phục.

Hắn biết lũ thú sẽ xuống sông uống nước khi đã ăn no hay mệt mỏi do đói và lúc trời trưa nóng bức. Hắn cũng không quên thoa nước bả trà khắp người để lũ thú không ngửi thấy hơi người dẫu hắn thừa khôn để chọn mai phục nơi cuối gió.

Cái gì đến tất phải đến. Con gấu ngựa phục phịch như con lừa chửa lọ dọ bò xuống mép sông. Không biết nó có phát hiện ra điều gì khác thường không nhưng đi vài bước là dừng lại. Rướn cổ lên, hai tay quào quào vào khoảng không như hăm he ai đó, mắt long sồng sộc vào từng gốc cây, tảng đá. Khi không thấy gì khả nghi nó mới tiếp tục bước đi. Cứ thế, đi rồi dừng lại quan sát, rồi đi.

 Hắn nghĩ loài vật cũng có giác quan thứ sáu như hắn, có khi còn nhạy cảm hơn nhiều. Nhờ một giác quan nào đó mà lũ kiến nhận biết và di chuyển lên cao trước khi trời đổ mưa lớn vài ba ngày. Giác quan đó cũng có ở nhiều loài khác nữa, giúp chúng biết trước núi lửa phun trào mà cao chạy xa bay.

Giác quan đó con người không có. “Trái đất này còn quá nhiều điều bí ẩn, con người thật sự đúng chưa khi tự cho mình là thông minh nhất”, hắn bĩu môi.

Con gấu đã dừng lại nơi mép nước, nó nhìn đàn cá bơi nhởn nhơ mà thèm thuồng. Nó đói. Nó biết nó không thể tóm được một con cá nào bởi nước khá sâu và lũ cá cũng không dại gì tới gần nơi nó đứng. Nó ngắm cá hay ngắm bộ mặt xấu xí của mình qua tấm gương sông.

Rồi khi ngắm no nê đầy chán chường, nó uể oải uống từng ngụm nước sông nhạt thếch. Khi cái bụng không còn càu nhàu nữa, con gấu lên bờ nằm lăn ra tắm cát.

Cơ hội vàng cho hắn đã đến. Hắn ngắm thật chính xác nơi gần tim nhất khi con gấu quay mình qua phía dòng sông để lộ mảng hông bên trái hơ hớ. Phựt. Mũi tên bịt đồng lao vút đi. Hắn vùng dậy hất tảng đá giả ra sau, tra tiếp một mũi tên nữa rồi bắn trực diện vào ngực con thú.

Con thú hầu như không phản ứng gì, tiếp nhận hai mũi tên bằng thứ cảm giác tê tê dại dại. Tay cầm xà gạc, hắn nhào tới bổ vào đầu con gấu một cú mạnh như trời giáng.

Chẳng thể nào cựa quậy nếu nhác bổ trúng giữa đầu, oái oăm thay lưỡi hái thần chết chỉ lấy đi một phần ba khuôn mặt con thú. Không chết ngay được, lại bừng tỉnh, con gấu tát hắn bằng tất cả sức lực còn lại.

Một mảng sườn bên trái của hắn gãy vụn, ổ bụng rách toang hoác, ruột đổ ra ào ào, máu chảy lênh láng. Cú tát hất hắn văng xa mấy mét, nằm bất động như một đống bầy nhầy. Con gấu cũng không thể nào ngồi dậy nổi, vết thương quá nặng, máu ra nhiều, nó dần lịm đi.

Không biết hắn còn có thể nhận ra là mọi nọc độc của các loại côn trùng không giết chết được gấu. Cụ thể là nọc của cả đàn ong vò vẽ cũng không làm gì được gấu khi gấu xé tổ ong ra thưởng thức mật và trứng ong non. Còn hắn làm sao chịu được vài cú chích của loài ong này.

Hắn có thể đúng nếu nghĩ chất độc trong mũi tên sẽ làm tê liệt hệ thần kinh trung ương của con gấu trong chốc lát, rồi khi mật gấu tiết ra hoá giải thì các loại độc tố kia có là gì.

Con gấu chết bởi nhát bổ của hắn khi mật hoá giải độc tố của mũi tên không nhanh. Hắn chết do con gấu kịp bừng tỉnh khi cú chặt quá mạnh nhưng không hiểm.

Nghiệt ngã quá, rừng thiêng khe khắt quá.

Mấy tuần rồi, cả làng này vẫn yên ắng thanh bình, đâu ai hay biết gì về chuyện hắn bỏ xác nơi rừng xanh. Đến khi thằng bé trở về, mang quà quê qua biếu hắn thì phát hiện ra mạng nhện đã giăng đầy trước cửa. Nhiều ngày rồi hắn không về nhà.

Thằng bé nghĩ ngay đến những dấu chân gấu to đùng in sâu trên bãi cát dọc bờ sông.

Lúc này dân làng mới nhận được thông tin không lành. Họ túa lên núi, mang theo gậy gộc và đuốc ngay lúc trời đã xế chiều. Thằng bé vừa chạy dẫn đường vừa khóc. Nó khóc thật lòng, mắt nó đỏ hoe. Nó khóc như ngày nào khóc khi cha mẹ nó lìa đời.

Nó không nghĩ như ai đó là hắn còn sống và đang ngồi nướng thịt trên bờ sông có nhiều dấu chân thú dữ. Nó thương cuộc đời hẩm hiu của hắn, mạnh bạo nhưng hiền từ, nghèo nhưng trong sạch.

Nó thương hắn không mảnh tình rách vá vai. Thương túp lều ọp ẹp của hắn không đủ sức chống chọi với một cơn gió dữ. Nó thương hắn như thương mình.

 Rồi khi dân làng gặp được hai bộ xương trắng hếu một của hắn, một của con gấu do các loại thú ăn thịt đã đánh chén từ trước để lại và lốm đốm mùi xác vữa đây đó cũng là lúc thằng bé quỳ phủ phục bên hài cốt hắn khóc than.

Nó ôm bộ xương hắn như ôm người thân. Người ta kịp lôi nó ra xa để hành lễ theo nghi thức của dân làng. Bảy ngọn đuốc được thắp quanh cốt hắn. Không có rượu, người ta dùng nước sông rửa sạch cốt rồi dùng lá chuối rừng gói lại mang về. Người ta cũng không quên mang bộ xương gấu về theo.

Đám tang hắn có đông đủ dân làng, người ta an táng hắn ngay giữa túp lều xiêu vẹo của hắn. Trên tường treo tên, nỏ, xà gạc và cuộn dây mây từng oanh liệt một thời. Đó là toàn bộ tài sản mà hắn có. Dưới chân mộ hắn, người ta cẩn thận dựng lại bộ xương gấu trong tư thế hầu.

Mâm rượu thịt đã được dân làng dâng lên, chiêng cồng đã nổi, thằng bé xin phép ông bà cho nó để tang hắn. Dân làng còn chần chừ thì ông bà nó vừa kịp khoan dung:

- Nó đã đội tang cha mẹ nó rồi, cho nó đội tang cho chú ấy cũng được, chú sẽ ấm lòng nơi suối vàng. Còn chúng tôi con cái, dâu rể, cháu chắt nhiều mà…

Tháng ba mùa con ong đi hoa, chim ruồi cũng rộn ràng tranh phần mật thiên nhiên hiếu hỷ. Thằng bé tháo khăn tang quấn lên đầu bộ xương gấu rồi ra về, lòng nó nặng trĩu buồn đau.

Có lẽ nó đã thấm thía câu ngạn ngữ “ăn của rừng rưng rưng nước mắt” mà ông cha ta từng trải nghiệm và đúc kết nên lời, khuyên nhủ đời sau không dấn thân vào chốn nguy nan vất vả kia.

Với nó, từ bỏ công việc đi săn là cả một sự đánh đố với cuộc sống không chỉ giữa no và đói, giữa giàu và nghèo mà là mạng sống. Mạng sống mới là tất cả, không có mạng sống thì còn làm được gì.

Người ta chỉ hy sinh mạng sống của mình cho đất nước, cho giống nòi, cho người thân chứ không ai đem mạng sống của mình ra đánh đố với dăm ký thịt rừng chỉ để thoả tính phàm ăn của kẻ lắm bạc nhiều tiền.

Nó yêu nghề lắm, chưa bao giờ nó có ý định xa nghề nhưng hôm nay thì khác. Mọi sự đã thay đổi, thần tượng của nó sụp đổ, người thân của nó đã không còn. Nó quyết từ giã cái nghề cướp cạn này, dẫu chỉ cướp đi những sản vật tầm thường, bé nhỏ của núi rừng nhưng cái giá phải trả thì quá đắt: mạng sống.

 Tạo hoá đã rất công bằng khi không cho ai đó quyền lấy thiên nhiên làm của riêng mình. Nó không thể là ngoại lệu./.

(*) Cây xà gạc có phần lưỡi hơi cong, phần cán được làm bằng ống tre già, dài chừng 1 m, ruột rỗng nhỏ đút vừa ngón tay cái.

TUỔI THƠ TRONG TÔI