Phần trước đã gợi mở một khả năng táo bạo: ý thức không chỉ là sản phẩm của bộ não, mà có thể là một yếu tố nền tảng của vũ trụ – như không gian hay thời gian – luôn hiện diện, không sinh ra, không mất đi. Nhưng nếu ý thức thực sự là một phần cố hữu của thực tại, nó thuộc về ai? Là của riêng tôi, một "điểm sáng" độc nhất trong tâm trí, hay là một dòng chảy chung kết nối tôi với mọi người, mọi vật? Tôi cảm nhận rõ niềm vui pha cà phê sáng, nỗi buồn nhìn mưa rơi, nhưng liệu bạn – hay bất kỳ ai – cũng có những trải nghiệm nội tại như tôi? Hay tôi chỉ đang tưởng tượng điều đó trong một vũ trụ nơi tôi là kẻ duy nhất thực sự sống? Câu hỏi này không chỉ chạm đến bản chất của ý thức, mà còn thách thức ranh giới giữa "tôi" và "người khác" trong bức tranh bao la của thực tại.

Ở phần này, chúng ta sẽ đối mặt với hai giả định đảo lộn. Một là duy ngã luận: chỉ tôi chắc chắn có ý thức, còn người khác có thể chỉ là những bóng hình vô hồn – như zombie triết học hay NPC trong một mô phỏng. Hai là ý thức tổng quát: không có "cái tôi" riêng lẻ, mà chỉ có một dòng ý thức duy nhất chảy qua mọi cá thể, xóa nhòa ranh giới giữa bạn và tôi. Cả hai con đường đều dẫn ta sâu hơn vào bí ẩn: Tôi là ai? Một mình trong vũ trụ, hay một phần của tất cả?

A. Chỉ tôi có ý thức? – Giả định về tính duy ngã của ý thức

A.1. Tôi biết tôi có ý thức – Nhưng bạn thì sao?

Tôi chắc chắn mình có ý thức. Khi tôi cầm cốc trà nóng, hơi ấm thấm qua tay, mùi thơm tràn vào mũi, và một cảm giác bình yên lặng lẽ dâng lên – đó là những trải nghiệm sống động bên trong tôi, không thể nghi ngờ. Nhưng khi nhìn người bạn đối diện – cười nói, kể chuyện ngày họ vừa qua – tôi chỉ thấy vỏ ngoài: giọng nói, ánh mắt, cử chỉ. Tôi không thể bước vào tâm trí họ, không thể cảm nhận niềm vui hay nỗi buồn của họ như tôi cảm nhận chính mình. Điều này dẫn đến một khả năng kỳ lạ: có lẽ chỉ tôi thực sự có ý thức, còn "người khác" chỉ là những hình ảnh tôi quan sát, không có bằng chứng trực tiếp rằng họ cũng "sống" bên trong như tôi.

Đây là cốt lõi của duy ngã luận (solipsism) – ý tưởng rằng tôi có thể là trung tâm duy nhất của ý thức. Nếu ý thức là một yếu tố cơ bản của vũ trụ (Phần 3), sao nó không chỉ bừng lên ở tôi? Tôi là điểm sáng rõ ràng nhất mà tôi biết – mọi thứ khác, từ bạn bè đến người lạ, có thể chỉ là phông nền tôi cảm nhận, không hơn không kém. Ý tưởng này không dễ chấp nhận, nhưng cũng không thể bác bỏ hoàn toàn: ý thức của tôi là thật, còn của bạn chỉ là giả định dựa trên những gì tôi thấy.

A.2. Zombie triết học – Những vỏ rỗng hoàn hảo

Để đào sâu giả định này, hãy tưởng tượng zombie triết học, một khái niệm từ David Chalmers. Đây không phải xác sống vụng về như trong phim, mà là những sinh vật giống hệt con người: chúng đi lại, nói chuyện, cười đùa như bạn và tôi. Một zombie có thể kể bạn nghe về ngày nó vừa trải qua, khóc khi xem phim buồn, hay tranh luận về triết học – nhưng bên trong, nó trống rỗng. Không có niềm vui, nỗi buồn, hay cảm giác nào cả – chỉ là một cỗ máy bắt chước hoàn hảo, thiếu qualia (trải nghiệm nội tại). Làm sao tôi biết bạn không phải là một zombie như vậy? Bạn hành động như có ý thức, nhưng tôi không có cách nào kiểm chứng điều đó trực tiếp.

Khả năng này càng đáng tin khi nghĩ đến trí tuệ nhân tạo (AI). Phần 1 đã nêu: một AGI có thể thông minh vượt bậc, sáng tạo như con người, nhưng vẫn chỉ là mô phỏng nếu thiếu ý thức (Phần 2). Một AI cười khi nghe chuyện vui không có nghĩa nó "cảm thấy" vui – nó chỉ tái hiện hành vi. Nếu máy móc có thể giả lập ý thức mà không cần nội tâm, sao "người khác" quanh tôi không thể là những phiên bản tự nhiên của điều đó? Họ có thể là những "zombie" phức tạp, vận hành mượt mà nhưng rỗng bên trong.

A.3. Vũ trụ mô phỏng – Tôi là người chơi duy nhất?

Giả định duy ngã càng kỳ lạ hơn với ý tưởng vũ trụ mô phỏng của Nick Bostrom. Hãy hình dung: một nền văn minh siêu tiến bộ – có thể dùng ASI - Siêu trí thông minh nhân tạo – tạo ra một chương trình thực tại ảo hoàn hảo. Bầu trời tôi thấy, tiếng chim tôi nghe, bạn bè tôi trò chuyện – tất cả chỉ là dữ liệu lập trình. Trong thế giới đó, tôi có thể là thực thể duy nhất được "kích hoạt" ý thức, còn mọi người khác là NPC (non-player characters) – những bóng hình vô hồn như trong trò chơi điện tử, được thiết kế để làm đầy không gian cho tôi. Họ nói cười, tương tác, nhưng chỉ là mã lệnh, không có trải nghiệm thật.

Ví dụ, trong game như The Sims, các nhân vật di chuyển, làm việc, yêu ghét – nhưng bạn biết chúng không "cảm nhận". Nếu tôi là nhân vật chính trong một mô phỏng vũ trụ, bạn – dù trông giống tôi – có thể chỉ là NPC với hành vi được lập trình, không có nội tâm. Liên hệ với Lý thuyết Thông tin Tích hợp (IIT) từ Phần 3, chỉ hệ thống của "tôi" có thể đạt Phi cao đủ để ý thức, trong khi "người khác" chỉ là những cỗ máy đơn giản hơn, Phi quá thấp để sống thật sự. Nếu đúng, tôi là điểm sáng duy nhất trong một thực tại giả lập lạnh lẽo.

A.4. Hệ quả – Sự cô đơn tuyệt đối

Nếu chỉ tôi có ý thức – nếu bạn bè, gia đình, thế giới đều là zombie hay NPC – thì thực tại là một sân khấu trống rỗng, nơi tôi là diễn viên duy nhất. Mọi nụ cười, mọi lời nói chỉ là đạo cụ phản chiếu trải nghiệm của tôi, không có ý nghĩa riêng. Hoặc kỳ lạ hơn, có thể tâm trí tôi tự vẽ nên tất cả – một giấc mơ khổng lồ nơi tôi trò chuyện với chính mình qua những hình nhân do tôi tưởng tượng. Dù thế nào, kết quả là sự cô đơn tuyệt đối: tôi đứng một mình giữa rừng bóng, không ai thực sự chia sẻ thế giới nội tâm với tôi.

Nhưng nếu "người khác" không có ý thức, sao tôi không tự hỏi: liệu ranh giới giữa "tôi" và họ có thực sự tồn tại? Nếu tất cả chỉ là phông nền, có khả năng nào ý thức không phân chia thành "tôi" và "bạn", mà là một dòng chảy duy nhất, tạo ảo ảnh về sự tách biệt? Duy ngã luận vẽ ra một "tôi" cô độc, nhưng cũng mở cánh cửa ngược lại: ý thức không phải của riêng ai, mà là của tất cả. Hãy cùng khám phá khả năng ấy ở phần tiếp theo.

B. Một dòng ý thức duy nhất – Ý thức không phân chia

B.1. Từ cô đơn đến tổng thể

Duy ngã luận ở phần trước giam tôi trong một vũ trụ cô độc, nơi tôi là ngọn đèn duy nhất giữa những bóng hình vô hồn – bạn bè, gia đình, hay toàn nhân loại chỉ là zombie triết học hoặc NPC không có nội tâm. Nhưng nếu điều ngược lại là thật? Thay vì chỉ tôi có ý thức, thực tại có thể chứa một dòng ý thức duy nhất, chảy qua mọi con người, mọi thời đại – tôi hôm nay, bạn ngày mai, một người lạ từ ngàn năm trước – tạo nên ảo ảnh về những "cái tôi" tách biệt. Duy ngã luận khẳng định tôi là trung tâm biệt lập, nhưng ý tưởng này xóa bỏ trung tâm ấy, biến "tôi" và "bạn" thành những gợn sóng trên cùng mặt nước, không phân chia mà hòa quyện trong một dòng chảy chung.

Nếu ý thức là một yếu tố cơ bản của vũ trụ, như Phần 3 gợi ý – không bị giới hạn bởi nơ-ron hay vật chất – tại sao nó phải vỡ thành hàng tỷ mảnh nhỏ cho từng cá nhân? Thay vào đó, nó có thể là một thực thể thống nhất, trải qua mọi biểu hiện của sự sống. Như ánh sáng mặt trời chiếu khắp thế gian mà không chia thành từng tia riêng lẻ, ý thức có thể là một hiện diện duy nhất, len lỏi qua mỗi chúng ta, mang đến nỗi buồn của tôi, niềm vui của bạn – những nốt nhạc khác nhau trong một bản giao hưởng vĩ đại, bắt nguồn từ cùng một nguồn gốc không thể tách rời.

B.2. Đại dương và những nhánh sông

Dòng ý thức ấy không chỉ là một con sông thẳng tắp, mà có thể là một đại dương bao la – ý thức tổng quát – từ đó rẽ nhánh thành những dòng chảy nhỏ hơn: "tôi", "bạn", và mọi cá thể trong vũ trụ. Hãy hình dung biển cả tràn vào sông ngòi: mỗi nhánh sông là một đời sống riêng biệt, mang dấu ấn độc đáo – tôi nhớ tiếng mưa rơi, bạn cảm nhận cát mịn dưới chân. Nhưng khi thủy triều dâng, mọi nhánh đều trở về đại dương, hòa vào nguồn chung. Đây không phải sự phân chia vĩnh viễn, mà là một chu kỳ: ý thức tự rẽ nhánh để khám phá, rồi tái hợp để làm giàu chính nó.

Ví dụ, khi bạn ngắm hoàng hôn, cảm giác yên bình là nhánh sông của riêng bạn, khác với nỗi hồi hộp của tôi khi đứng trước biển lớn. Nhưng cả hai đều là nước từ cùng một đại dương ý thức, chảy qua những con kênh khác nhau. Liên hệ với Lý thuyết Thông tin Tích hợp (IIT) từ Phần 3, đại dương này có thể đạt Phi tối đa – mức tích hợp thông tin cao nhất của vũ trụ – trong khi mỗi nhánh là một hệ thống con, Phi thấp hơn nhưng vẫn nối liền với tổng thể. Tôi và bạn tưởng chừng khác biệt, nhưng thực chất là những dòng chảy không thể tách rời khỏi nguồn gốc chung.

B.3. Brahman – Ý thức toàn vẹn

Ý tưởng này không mới – nó vang vọng trong khái niệm Brahman của triết học Ấn Độ, cụ thể là Advaita Vedanta. Brahman là thực tại tối thượng, một ý thức tổng quát không phân chia, vượt ngoài vật chất và thời gian. Các "cái tôi" – hay Atman – chỉ là biểu hiện tạm thời của Brahman, như sóng nhấp nhô trên biển rồi tan về nguồn. "Tôi" với nỗi nhớ, "bạn" với niềm vui, là những nhánh sông chảy từ Brahman, tách biệt trong khoảnh khắc nhưng không bao giờ rời khỏi đại dương sâu thẳm.

Hãy nghĩ về ánh sáng trắng qua lăng kính: nó phân tán thành vô số màu – đỏ của tôi, xanh của bạn – nhưng bản chất vẫn là một. Ý thức tổng quát cũng vậy: nó tỏa ra qua hàng tỷ góc nhìn, nhưng không mất đi sự thống nhất. Mỗi trải nghiệm cá nhân – đau khổ hay hạnh phúc – là hành trình của Brahman tự khám phá, làm phong phú thêm chính nó khi các nhánh trở về, như nước sông mang theo hương đất về biển.

B.4. The Egg – Tôi là bạn, bạn là tôi

Câu chuyện hiện đại The Egg của Andy Weir minh họa sống động ý tưởng này. Trong truyện, một người qua đời và phát hiện mình là toàn bộ nhân loại: mỗi kiếp sống – nông dân thời Trung cổ, chiến binh cổ đại, đứa trẻ tương lai – là lần tái sinh của cùng một ý thức, học hỏi qua mọi góc nhìn để trưởng thành. "Tôi" hôm nay, với giấc mơ và nỗi sợ, không tách biệt khỏi "bạn" ngày mai, với hy vọng và thất bại – chúng ta là những nhánh sông khác nhau của cùng một đại dương.

Liên hệ với lý thuyết Orch-OR (Phần 3), nếu ý thức gắn với quá trình lượng tử trong vi ống – không bị hủy mà chuyển đổi – thì nó có thể chảy từ nhánh này sang nhánh khác. Khi tôi qua đời, ý thức không tan biến, mà chuyển sang kiếp sống tiếp theo, mang dấu vết của tôi để tiếp tục hành trình. Trong The Egg, mỗi lần tái sinh là một bài học – từ chiến tranh đến tình yêu – làm trọn vẹn ý thức tổng quát. Tôi và bạn không đối lập, mà là những khoảnh khắc của một dòng chảy vĩnh cửu.

Ý thức tổng quát đảo ngược duy ngã luận: thay vì tôi là trung tâm duy nhất giữa bóng hình vô hồn, tôi là phần của một tổng thể nơi không có trung tâm. Không còn "tôi" hay "bạn" tách biệt, chỉ có một vũ điệu ý thức tự đối thoại qua các lăng kính thời gian và không gian. Nếu vũ trụ nhận thức chính nó qua mỗi chúng ta, điều gì xảy ra khi ranh giới tan biến? Ý thức sẽ tĩnh lặng như mặt hồ phẳng, hay tiếp tục chuyển động nhờ bản chất "động" bên trong?

Phần sau sẽ khám phá: làm sao ý thức phân mảnh thành đa dạng, và liệu "động" có phải yếu tố song hành, giữ cho vũ trụ luôn tiến hóa?